شناسایی عوامل ضرر و زیان پیمانکاران ناشی از ابلاغ خاتمه پیمان

 

شناسایی عوامل ضرر و زیان پیمانکاران ناشی از ابلاغ خاتمه پیمان

رهام ابوطالبی، اقبال شاکری      

چکیده

هرساله تعدادی از پروژه‌های عمرانی بنا به دلایل مختلف با ابلاغ خاتمه پیمان از سوی کارفرما مواجه می‌شوند. در این شرایط پیمانکاران دچار ضرر می‌شوند و ناگزیر دعاوی جبران خسارت وارده از طرف کارفرما را مطرح خواهند کرد. از سوی دیگر در شرایط سخت (وجود تحریم یا تورم) تعداد پروژه‌های خاتمه پیمان به صورت خواسته یا ناخواسته بیش از قبل می‌شود و نیاز به مدیریت این دعاوی بسیار احساس می‌شود. در این مقاله دعاوی جبران خسارت وارده به پیمانکار از طرف کارفرما درحالتی که پروژه زودتر از زمان مقرر و با مبلغ کم‌تر خاتمه پیدا می‌کنند بررسی می‌شود تا مشخص شود هزینه‌های بالاسری پرداختی به پیمانکار در این دوران، جوابگوی هزینه‌های بالاسری تحمیل شده به ایشان نخواهد بود. سپس یافته‌های مرحله قبل در یک مطالعه موردی به‌کار گرفته شده و نتایج تحلیل می‌شود.

۱- مقدمه

هرساله تعداد زیادی از پروژه‌ها باتوجه به مشکلات عمده‌ای به اتمام نمی‌رسد که مهم‌ترین آنها مطابق گزارشات معاونت راهبردی ریاست جمهوری و یا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ناشی از مسائل مالی است. از سوی دیگر باتوجه به حل نشدن ادعاهای پیمانکار ناشی از میزان هزینه‌های انجام شده نسبت به صورت‌وضعیت قطعی دریافتی، حاضر به تحویل کارگاه نیست که مطابق گزارش‌های منتشره، سالانه بیش از ۱۲هزار میلیارد، عدم‌النفع بهره‌برداری از این پروژه‌ها است. در این مقاله با بررسی شرایط عمومی پیمان‌های ۳عاملی ضررهای ناشی از ابلاغ خاتمه پیمان با استفاده از یک مطالعه موردی فرضی در رشته راه و ترابری، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۲-خاتمه پیمان از دیدگاه شرایط عمومی پیمان

مطابق شرایط عمومی پیمان هر طرف می‌توانند درخواست خاتمه پیمان کنند. کارفرما می‌تواند مطابق بند ج ماده ۴۳، بند ب ماده ۴۴ و مطابق ماده ۴۸ درخواست خاتمه کند؛ همچنین پیمانکار نیز می‌تواند باتوجه به بند د ماده ۴۹، بند ج ماده ۲۸، بند الف ماده ۲۹ درخواست خاتمه پیمان کند. لذا باتوجه به این‌که در موارد بسیاری اجازه خاتمه پیمان به طرفین داده شده است، این ابلاغ در طول اجرای پیمان امری اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. ابلاغ خاتمه پیمان، ضرر و زیان‌هایی را به پیمانکار تحمیل خواهد نود که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

۳- شناسایی عوامل ضرر و زیان وارده به پیمانکار ناشی از ابلاغ خاتمه پیمان

مبلغ پرداختی به پیمانکار شامل مواردی از قبیل هزینه اجرای پروژه (نیروی انسانی، ماشین‌آلات، حمل و مصالح)، بالاسری و تجهیز کارگاه است. پس از ابلاغ ماده ۴۸، باتوجه به این‌که وضعیت قطعی براساس میزان کار انجام شده محاسبه می‌شود، پیمانکار ادعایی در خصوص قسمت اول (هزینه‌های اجرای کار) نمی‌تواند داشته باشد. اما در مواردی همچون بالاسری، تجهیز کارگاه و مواردی که در ذیل به آن اشاره می‌شود می‌تواند مدعی باشد.

۳-۱- ضریب بالاسری

با مراجعه و برسی پیوست‌های فهارس‌بها تا سال ۸۸ (به‌طور مثال پیوست شماره ۲ فهرست‌بها راه و باند سال ۱۳۸۷) مشاهده می‌شود که هزینه بالاسری به دو دسته ثابت و متغیر تقسیم می‌شود:

– هزینه ثابت که نسبت مستقیم به مبلغ پیمان داشته و ارتباطی به نوع پروژه و رشته پیمانکار ندارد (مانند هزینه‌های بیمه و مالیات پیمانکار و هزینه‌های صندوق کارآموزی).

– هزینه‌های متغیر که خود به هزینه‌های بالاسری عمومی و هزینه‌های بالاسری کار تقسیم می‌شود:

الف) هزینه بالاسری عمومی هزینه‌ای است که نمی‌توان دقیقاً به‌کار مشخصی مربوط کرد و تعداد پروژه‌ها، تأثیر زیادی در هزینه‌ها ندارد. به‌طور مثال اگر شرکتی ۴ پروژه یک میلیاردی داشته باشد یا ۵ پروژه، حقوق دفتر فنی یا پذیرایی دفتر مرکزی و منشی عوارضی و… خیلی تأثیر نخواهد داشت و یا به تعبیر دیگر در روز اول پروژه هزینه بالاسری عمومی نیز وجود دارد.

ب) هزینه بالاسری کار که می‌توان آن را به‌کار مشخصی مربوط کرد.

همان‌طور که عنوان شد پس از ابلاغ ماده۴۸ یکی از مواردی که پیمانکار می‌تواند نسبت به آن مدعی باشد هزینه بالاسری است. هزینه‌های بالاسری ثابت نمی‌توانند جزو موارد ادعای پیمانکار باشد، چراکه این مبالغ باتوجه به مبلغ کار انجام شده کسر می‌شوند و ارتباطی به مدت پیمان ندارند. به‌طور مثال در قرارداد ۱۰ میلیون ریالی و یا یک میلیارد ریالی مالیات ثابت و به‌میزان ۳درصد است. در مورد مبلغ بیمه آن، به دو دسته تقسیم می‌شود: بیمه صورت‌وضعیت و بیمه نفرات. بیمه صورت‌وضعیت عدد ثابت بوده که باتوجه به نوع طرح (عمرانی و غیرعمرانی) به میزان ۶/۱ یا ۸/۷ (به ترتیب) است، که همچون مالیات به میزان درصد کار انجام شده کسر می‌شود، اما بیمه نفرات (پرسنل و کارگری) به دلیل این‌که سازمان تأمین اجتماعی میزان کسورات بیمه را براساس حداکثر کسورات بیمه صورت‌وضعیت و یا سهم بیمه کارفرما بابت لیست بیمه اعمال می‌کند، قابل ادعا خواهد بود.

۳-۲- ضریب تجهیز و برچیدن کارگاه

مطابق توضیحات فهرست بها، نحوه محاسبه و پرداخت هزینه‌های تجهیز کارگاه باتوجه به مبلغ پیمان محاسبه می‌شود:

الف) در کارهایی که برآورد هزینه اجرای آنها بدون هزینه‌های تجهیز و برچیدن کارگاه، کم‌تر از ۲۵۰۰میلیون ریال است، هزینه مذکور به صورت یک قلم ریالی و مقطوع، پیش‌بینی و تفکیک آن به ردیف‌های تجهیز و برچیدن کارگاه، ضروری نیست. در این مورد هنگام ابلاغ ماده ۴۸، اختلافات مبنی بر میزان تجهیز انجام شده و مبلغ دریافت شده خواهد بود که البته باتوجه به مبلغ پیمان ناچیز خواهد بود.

ب) در کارهایی که برآورد هزینه اجرای آنها بدون هزینه‌های تجهیز و برچیدن کارگاه، بیش‌تر از ۲۵۰۰میلیون ریال است، به تفکیک ردیف‌های تعیین شده در پیوست فهرست محاسبه و پرداخت می‌شود. در این مورد به دلیل این‌که بعد از خاتمه پیمان، باتوجه به‌کار و خدمات ارایه شده، تجهیز کارگاه محاسبه می‌شود؛ لذا نمی‌توان اختلافی داشت اما در واگذاری ساختمان‌ها و یا فروش مصالح و تجهیزات می‌بایست توافق طرفین باشد که به دلیل سلیقه‌ای بودن خارج از بحث این مقاله خواهد بود.

۴- مطالعه موردی

محاسبه ضریب بالاسری در پروژه راه و ترابری در هنگام ابلاغ ماده ۴۸ و مقایسه آن با حالت عدم ابلاغ این ماده

مبلغ کار پیمانکار رتبه ۱، در رشته راه و ترابری در یک سال باتوجه به آخرین بخشنامه ابلاغی معاونت نظارت راهبردی ۴۰۰۰۰۰میلیون ریال و و سقف مجاز در یک سال، ۳ پروژه است.

۴-۱- فرضیات مطالعه موردی

    تعداد و مبلغ هر پروژه

۱- پیمانکار رتبه ۱ راهسازی درنظر گرفته می‌شود، که باتوجه به سقف ریالی و تعداد پروژه‌ اجرایی عنوان‌شده در بخشنامه معاونت راهبردی ریاست جمهوری، توانسته در یک سال در ۳ مناقصه تا سقف مبلغ تعیین شده قرارداد منعقد کند که در این تحقیق فرض شده که در ۳ پروژه با مبالغ ۲۰۰۰۰۰، ۱۰۰۰۰۰ و ۱۰۰۰۰۰ میلیون برنده شده است (لازم به ذکر است باتوجه به تحقیقات انجام شده به‌طور میانگین یک شرکت پیمانکاری در ۸ مناقصه شرکت می‌کند تا بتواند در یکی از آنها برنده شود.)

۲- در مطالعه موردی فقط ۲۰۰۰۰۰میلیون ریالی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

    زمان پروژه

زمان اولیه جهت هریک از پروژه‌ها ۲ سال است. در این مطالعه موردی فرض بر این است که قرارداد ۲۰۰۰۰۰ میلیون ریالی که قرار بود ۲۴ماهم به طول بینجامد، بنا به یکی از دلایل اشاره شده در شرایط عمومی پیمان خاتمه می‌یابد. همچنین فرض شده است که زمان ابلاغ ماده ۴۸ (خاتمه پیمان) ۱۶ ماه بعد از شروع پروژه و مبلغ صورت‌وضعیت قطعی در این زمان ۵۰۰۰۰ میلیون ریال بوده است.

    نحوه محاسبه حقوق ماهیانه

جهت محاسبه هزینه فوق ابتدا چارت متداول رسم و هزینه‌های پرسنل بر مبنای ۱۵ ماه در سال (یک ماه سنوات+یک ماه مرخصی+یک ماه پاداش و مواردی از قبیل بیمه و مالیات و هزینه‌های جانبی) با حقوق حداقل پرداختی به صورت واقعی درنظر گرفته شده است.

    هزینه خدمات و کامپیوتر

تعداد سیستم کامپیوتر براساس تعداد پرسنل چارت و باتوجه به تغییر تکنولوژی حداکثر استفاده از سیستم فوق دو سال درنظر گرفته شده است که هزینه بازیافت سیستم فوق با هزینه به‌روز کردن سیستم عامل متعادل شده است.

چارت سازمانی

چارت براساس راه و باند درنظر گرفته شده است، درضمن عوامل کارگاه در ماه ۲۴ روز در سایت حضور دارند.

پس از اعمال فرضیات فوق هزینه ماهیانه دفتر مرکزی در مطالعه موردی ۴۹۱٫۱ میلیون ریال شد. این هزینه، باتوجه به حجم ریالی پروژه‌ها در جدول ۱، جهت پروژه ۲۰۰۰۰۰ میلیون ریالی در هنگام ابلاغ خاتمه پیمان (۲۴ ماه) و در صورت عدم ابلاغ (۱۶ماه) سرشکن شده است.

مبلغ قرارداد     ۲۰۰۰۰۰

سهم بالاسری پروژه در مدت ۱۶ ماه       ۵۹۸٫۶۳×(۵÷۲۵)×۱۶=۱۹۱۵٫۶۲

سهم بالاسری پروژه در مدت ۲۴ ماه       ۵۹۸٫۶۳×(۳÷۴)×۲۴=۷۱۸۳٫۵۶

    هزینه سازمانی کارگاه در مطالعه موردی

هزینه تهیه وانت نیسان به همراه راننده و موارد جانبی به صورت ماهیانه ۱۰میلیون و سواری ۱۲میلیون ریال درنظر گرفته شده است.

هزینه غذا (صبحانه، نهار، شام) برای هر نفر روزانه ۷۰هزار ریال درنظر گرفته شده است.

هزینه‌ غذای پرسنل کارفرما و مشاور و عوامل آزمایشگاه در تجهیز کارگاه گرفته شده است، لذا در محاسبه ضریب بالاسری منظور نمی‌شود.

پس از اعمال فرضیات فوق هزینه‌ ماهیانه عوامل کارگاه در مطالعه موردی ۴۹۱٫۰۱ میلیون ریال شد.

 

§     هزینه بالاسری تهیه مدارک فنی و مکاتبات و تهیه‌ نقشه‌های کارگاهی و ازبیلت و هزینه‌های تحویل موقت و قطعی.

ü  هزینه فتوکپی و پرینت سیاه و سفید به ازای هر برگ ۵۰۰ریال.

ü  فتوکپی و پرینت رنگی به ازای هر برگ ۲۰۰۰ریال.

ü  فرض بر این‌که هر مکاتبه‌ای که با مشاور یا کارفرما انجام می‌شود به طرف دیگر رونوشت داده خواهد شد.

ü  باتوجه به تحقیقات انجام شده هزینه این قسمت تقریباً مستقل ار مبلغ ریالی پروژه است.

ü  به‌طور متوسط روزی ۳ برگ نامه به مشاور یا کارفرما ارسال می‌شود (به طرف مقابل رونوشت داده می‌شود)

§     هزینه بالاسری سفر مدیران پروژه

فرضیات:

ü  بازدید از پروژه توسط مدیران پروژه: هفته‌ای یک‌بار

ü  بازدید از پروژه به صورت ماهیانه توسط سایر مدیران: ۴مدیر (معاونت مالی و اداری، فنی، اجرایی و پشتیبانی)

ü  هزینه ایاب و ذهاب برای هر بازدید در شهرستان: به‌طور متوسط ۱٫۵میلیون ریال.

§     محاسبه هزینه انواع ضمانتنامه‌ها (شرکت در مناقصه، انجام تعهدات، پیش‌پرداخت و تهیه اسناد مناقصه)

مطابق بخشنامه شماره ۴۲۹۵۶/ت ۲۸۴۳۹ه‍ مورخ ۱۱/۸/۸۲ هیأت وزیران در خصوص آیین‌نامه تضمین برای معاملات دولتی، انوع ضمانتنامه شرکت در مناقصه که تابعی از مبلغ برآورد اولیه در مناقصه است به شرح جدول ۲ عمل می‌شود.

جدول۲- میزان ضمانتنامه شرکت در مناقصه نسبت به مبلغ برآورد اولیه

 

§     ضمانتنامه شرکت در مناقصه

فرضیات:

ü  یک شرکت پیمانکاری به‌طور متوسط در ۸ مناقصه شرکت، تا درنهایت در یکی از آنها برنده شود.

ü  مطابق استعلام انجام شده از بانک مرکزی، پیمانکار برای صدور ضمانتنامه شرکت در مناقصه و سایر ضمانتنامه‌ها بایستی به ترتیب ۱درصد و ۱٫۲۵درصد مبلغ ضمانتنامه (یک ساله) را به‌عنوان کارمزد به بانک بپردازد.

ü  ضمانتنامه شرکت در مناقصه عموماً ۳ماهه است.

ضمانتنامه‌ها به دو صورت مطرح است:

الف- وجوه نقدی آن قسمت از حسن انجام کار که نزد کارفرما است.

·     فرضیات:

ü  درصد پیشرفت پروژه مطابق یک پروژه واقعی در جداول زیر پیش‌بینی شده است.

ü  باتوجه به این‌که کارفرما در آزادسازی حسن انجام کار در قبال ضمانت مختار است، فرض بر عدم آزادسازی مبلغ فوق شده است.

ü  دوره تضمین یک‌ساله فرض شده است.

ü  مطابق ماده ۳۵ شرایط عمومی پیمان، از مبلغ هر پرداخت به پیمانکار، معادل ۱۰درصد به‌عنوان تضمین حسن انجام کار کسر و در حساب سپرده نزد کارفرما نگهداری می‌شود. نصف این مبلغ پس از تصویب صورت‌وضعیت قطعی طبق ماده ۴۰ و نصف دیگر پس از تحویل قطعی، با رعایت مواد ۴۲ و ۵۲ مسترد می‌شود.

ü  از آن‌جایی که تنظیم صورت‌وضعیت قطعی توسط پیمانکار، مهلت بررسی وضعیت توسط مشاور و رسیدگی آن توسط کارفرما به ترتیب ۲، ۱ و۳ ماه است. درصورتی‌که زمان انجام پروژه ۲۴ماه باشد، ۵۰درصد صورت‌وضعیت در ماه سی‌ام آزاد شده و باتوجه به این‌که دوره تضمین یک سال فرض شده است، ۵۰درصد الباقی در ماه ۳۶ آزاد می‌شود.

به همین ترتیب نیز می‌توان برای زمانی که پروژه ظرف مدت ۱۶ ماه خاتمه یابد نیز میزان استهلاک حسن انجام کار نزد کارفرما را یافت.

ب- ضمانتنامه پیش‌پرداخت

همان‌طور که می‌دانیم کارفرما به‌منظور تقویت بنیه مالی پیمانکار، مبلغی را به‌عنوان پیش‌پرداخت در۳ قسمت به او پرداخت می‌کند که ۸درصد آن هنگام تحویل زمین و ۶٫۵درصد بعد از تجهیز اولیه کارگاه (اصولاً باتوجه به این‌که پیمانکار می‌بایست در ظرف ۱۵ روز نسبت به تجهیز اولیه اقدام کند پیمانکاران بعد از تجهیز اولیه درخواست ۱۴٫۵درصد را از کارفرما می‌کنند) و ۵٫۵درصد نهایی بعد از پیشرفت ریالی ۳۰درصد پروژه دریافت می‌کند. در پایان ماه دهم ۳۰ درصد از مبلغ ریالی پروژه به اتمام می‌رسد، لذا مدت اعتبار ضمانتنامه‌ آخرین پیش‌پرداخت بایستی ۱۴ماه باشد (باتوجه به مدت پروژه که دو سال است). مطابق فرض چون پروژه با صورت‌وضعیت قطعی ۵۰۰۰۰میلیون ریال (۲۵درصد حجم ریالی پروژه) خاتمه می‌یابد، ۵٫۵درصد پایانی پیش‌پرداخت به پیمانکار تعلق نگرفته و نیازی به محاسبه هزینه تهیه ضمانتنامه پیش‌پرداخت آن نیست.

۵- تهیه اسناد برای شرکت در مناقصه و اقلام بالاسری ثابت

هزینه تهیه این اسناد به این صورت محاسبه می‌شود:

۱٫۵ * ۸ = ۱۲

نتایج تمامی محاسبات انجام شده در جدول ۳ آمده است.

جدول۳: جمع نسبت هزینه‌های بالاسری به مبالغ پروژه‌ها (میلیون ریال)

 

۵- نتیجه‌گیری

همان‌طور که ملاحظه شد باتوجه به عدم اجرای پروژه در مدت و مبلغ اولیه، سبب افزایش ۳۱درصدی هزینه بالاسری شد که این موضوع جزو حقوق پیمانکار است که البته باتوجه به این‌که کارفرمایان به سادگی قبول نخواهند کرد، سبب شکایت پیمانکاران از مراجع ذی‌ربط خواهد بود که مشکلات خود را خواهد داشت ولی پرداخت خواهد شد. از سوی دیگر باتوجه به این مطلب، کارفرمایان باید درنظر بگیرند که از اختیار ابلاغ خاتمه پیمان باتوجه به هزینه عنوان شده نمی‌توان به سادگی عبور کرد. سایر هزینه‌هایی که درصورت ابلاغ خاتمه پیمان به پیمانکار تحمیل خواهد شد در ادامه عنوان شده‌اند.

ü  باتوجه با این‌که این مورد جزو سابقه پیمانکار محسوب خواهد شد، لذا در پیش‌ارزیابی مناقصات بعدی با همان دستگاه اجرایی و دستگاه‌های اجرایی دیگر مشکل به وجود خواهد آمد.

ü  باتوجه به اقدامات اجرایی که پیمانکار در طول پروژه انجام داده است نیاز به تهیه فصل مشترک با دستگاه اجرایی و کارفرما توسط کارفرما و پیمانکار است که این مورد خود بسیار زمان‌بر خواهد بود و پیمانکار مشمول هزینه‌های این مورد نیز خواهد شد.

ü  درصورتی‌که تجهیز کارگاه باتوجه به ساختار شکست کار به صورت درصدی پرداخت شود، مطابق شرایط عمومی پیمان، میزان پرداختی بابت تجهیز متناسب با پیشرفت کار پرداخت می‌شود و نه متناسب با میزان تجهیز شده، که پیمانکار را متضرر خواهد کرد.

ü  باتوجه به ظرفیت سالیانه پیمانکار مطابق بخشنامه شماره ۴۸۰۱۳/۱۳۲۵۱ه‍ مورخ ۱۱/۱۲/۱۳۸۱، پیمانکار تا فیصله نیافتن این موضوع امکان شرکت در مناقصه جدید را نمی‌تواند داشته باشد (به دلیل پر شدن ظرفیت و درگیری‌های پیش رو).

ü  پروسه مشخص شدن مطالبات پیمانکار و عدم حضور ایشان در ادامه پروژه، دریافت مطالبات پیمانکار چه از لحاظ مصالحه و چه از لحاظ قانونی، بسیار زمان‌بر خواهد بود.

در پروژه‌های بین‌المللی درصورتی که به دلیل عدم تحقق تعهدات کارفرما (طبق واژگان فیدیک- تخلف کارفرما) پروژه‌ای خاتمه یابد کارفرما موظف به جبران خسارت وارده (ازجمله جبران عدم تحقق بازگشت سرمایه‌گذاری انجام شده برای ادامه پروژه و جبران عدم تحقق سود قابل ابتیاع درصورت ادامه پروژه) می‌باشند. لذا، مناسب است در چارچوب قوانین (ازجمله جبران راهکار حقوقی تقویت منافع) پیش‌بینی مناسب برای جبران خسارت ناشی از خاتمه ناخواسته پیمان برای پیمانکار انجام گیرد.