دغدغه فضایی !

آیا شکوفایی علم هوافضا بین دوراهی نگاه بومی و تعاملات جهانی قراردارد؟!

دغدغه فضایی !

محمدرضا عیوضی

دانش فناوری فضایی به شکل ذاتی، مفهوم فراملی دارد؛ به همین دلیل نیز نخستین و اصلی‌‌‌ترین عامل پیشرفت در این زمینه‌ها، داشتن ارتباط‌های هدفمند و مستمر با جهان خارج از مرزهای سیاسی و جغرافیایی تعریف شده است.

اما در عین حال بررسی دفتر مطالعات فناوری‌های نوین مرکز پژوهش‌های مجلس از خلأ «قانون ملی فضا» در کشور حکایت دارد که صد البته تشکیل جلسات شورایعالی فضایی لازمه اجرای این قانون محسوب می‌شود. (همچنان منتظر تشکیل جلسات شورایعالی فضایی هستیم!)

پیشرفته‌‌‌ترین کشورهای جهان در عرصه فناوری فضایی، بزرگ‌‌ترین سازمان‌ها و نهادهای علمی با وجود داشتن توانایی‌‌‌ها و ظرفیت‌های مختلف، هرگز نمی‌توانند بدون ایجاد ارتباط با دنیای پیرامون، اطلاعات خود را به ‌روز کنند و جایگاه علمی خود را ارتقا دهند. در واقع فضا و فناوری فضایی به ‌دلیل ویژگی‌های بسیار خاصی که دارد، به عرصه همکاری‌های بین‌المللی تبدیل شده است که با وجود نیاز شدید به باور و دانش ملی، از مفهوم فراملی خود خارج نخواهد شد!

دغدغه پیشرفت فناوری فضایی همین است؛ همچنان در هر دو بعد ملی و تعاملات بین‌المللی در ابتدای راه هستیم!

خلأ قانون ملی فضا !

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره ضرورت ایجاد قانون ملی فضا آمده است: نظر به هزینه‌بر بودن فعالیت‌های فضایی و محدودیت منابع مالی دولتی در بخش فضا، استفاده از ظرفیت و توان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در پرتو اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی، یکی از شاخص‌‌ترین راهبردهای پیشرفت در این حوزه است و از مهم‌ترین شروط تحقق آن ایجاد بسترهای حقوقی و قانونی مناسب و به‌روز شونده خصوصاً در موضوع تدوین و تصویب «قانون ملی فضا» با هدف ایجاد هماهنگی و رشد و توسعه فعالیت‌های فضایی در عرصه ملی و فراملی است.

قانون ملی فضایی را می‌توان در قالب یک مجموعه جامع مشتمل بر قوانین حاکم بر فعالیت‌های فضایی تعریف کرد که در آن، قوانین فضایی بین‌المللی (نظیر معاهدات، کنوانسیون‌ها و قطعنامه‌ها) و قوانین ملی به منظور هماهنگی و سازماندهی فعالیت‌های فضایی، خصوصاً بسترسازی در زمینه سرمایه‌گذاری و مشارکت بخش خصوصی، ملاحظه شده است.

این قانون عموماً در کشورهای پیشرو صاحب فناوری فضایی مشاهده شده که در عمده آنها نقش بخش خصوصی به عنوان اپراتور فعالیت‌های فضایی و دولت به عنوان مالک و رگولاتور مشهود است. در این قانون جایگاه و نحوه فعالیت بازیگران حوزه فضایی تبیین شده و غالباً ناظر بر جنبه اقتصادی و همچنین تعاملات بین‌المللی صلح‌آمیز است.

این درحالی است که بخش خصوصی در ایران برای ورود به حوزه فضایی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که از آن جمله می‌توان به عدم تبیین شفاف محدوده فعالیت‌های بخش خصوصی و دولتی، عدم کفایت راهبرد‌ها و سیاست‌های حمایتگرانه و حضور کمرنگ در زنجیره ارزش جهانی فضا اشاره کرد؛ در تمامی این موارد خلأ «قانون ملی فضا» مشهود است.

اصلاحات برای ورود بخش خصوصی فضایی

در گزارش مرکز پژوهش‌ها، با اشاره به حضور کمرنگ صنایع داخلی در زنجیره ارزش جهانی و حجم پایین صادرات محصولات و خدمات در حوزه فضایی، تأکید می‌کند که «قانون ملی فضایی» این ظرفیت را دارد که با اجرای سیاست‌های حمایتگرانه، دولت را در زمینه حمایت از بخش خصوصی و ایجاد چشم‌انداز روشن سرمایه‌گذاری یاری کند.

در این گزارش بر برقراری یک رژیم قانونی برای فعالیت‌های فضایی تجاری، انجام اصلاحات در مورد قوانین موجود مانع فعالیت بخش خصوصی، ایجاد نهادی به منظور نظارت بر فعالیت بخش خصوصی، برقراری رژیم مسؤولیت در رابطه با فعالیت‌های بخش خصوصی به عنوان اهداف مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های حوزه فضایی کشور تأکید شده است.

انتقال فناوری فضایی

امروزه در هیچ کشوری، توسعه فناوری فضایی به صورت بومی پیگیری نمی‌شود، زیرا این مهم نیازمند سرمایه‌گذاری بسیار کلان و مجموعه گسترده‌ای از فناوری‌های بسیار پیشرفته است و در اختیار داشتن تمام آنها از عهده کم‌تر کشوری بر می‌آید.

ایران نیز از این امر مستثنی نیست و بهترین روش برای انتقال فناوری فضایی، همکاری بین‌المللی به شمار می‌رود که این امر نیز بدون تعامل مناسب با کشورهای دیگر ممکن نیست.

امید برای پرتاب فضایی

جایگاه ایران در فناوری فضایی در چند بخش باید تقسیم‌بندی شود و مهم‌ترین آنها در حوزه پرتاب فضایی است. ایران جزو ۱۲ کشوری به شمار می‌رود که می‌تواند پرتاب فضایی را با استفاده از ماهواره‌بر یا موشک‌های فضایی انجام دهد. البته کشورمان در زمینه ساخت ماهواره‌های عملیاتی و پرتاب آنها به مدارهای ماندگارتر، هنوز جای پیشرفت دارد. همچنین ایران جزو ۶ کشور پرتاب‌کننده موجود زنده به فضا محسوب می‌شود.

سرمایه‌گذاری در فضا!

آمار‌‌ها نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری در فضا، توانایی سودآوری بسیار بالایی را در درازمدت و کوتاه مدت برای کشور‌‌ها به دنبال دارد و به همین دلیل است که نه تنها کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته، بلکه کشورهای در حال ‌توسعه نیز با هدف بهبود اوضاع اقتصادی خود، در فضا سرمایه‌گذاری کرده و نتایج بسیار مطلوبی نیز گرفته‌اند.

از آنجایی که فناوری فضایی امروزه به‌عنوان عامل بهبود وضع اقتصادی، رشد و افزایش توانمندی بسیاری از بخش‌ها از جمله حمل‌ونقل، بانکداری، ارتباطات و خدمات اینترنت، سلامت، کشاورزی و انرژی شناخته می‌شود، کشورهای در حال‌ توسعه برای پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از ابزارهای این فناوری بهره می‌گیرند.

در کشورهای توسعه‌یافته، شرکت‌های سازنده تجهیزات فضایی و شرکت‌های ارایه‌کننده خدمات فضایی به لحاظ توانایی مالی در سطور ابتدایی جدول شرکت‌های صنعتی و خدماتی مختلف قرار گرفته‌اند و طبق اخباری که منتشر شده است، در سال ۲۰۱۴ کل سود بازگشتی در صنعت فضایی جهان بیش‌تر از ۱۵ برابر میزان سرمایه‌ای بوده که در این زمینه صرف شده است.

ورود به بومی‌سازی فناوری فضایی

 بررسی‌ها نشان می‌دهد که دیدگاه اقتصادی در مسایل فضایی برای کشورهای در حال توسعه دیدگاهی بلندمدت است و این کشور‌‌ها به این موضوع واقف هستند که ورود به صحنه بومی‌سازی فناوری فضایی، در کوتاه‌مدت توجیه اقتصادی ندارد و تا زمانی که این فناوری به حد معینی از رشد نرسیده باشد، توانایی ارایه محصول یا خدمات را نخواهد داشت. به همین دلیل تا بلوغ این صنعت، دولت‌‌ها سرمایه‌گذاری لازم را انجام می‌دهند و زمانی که در پی این بلوغ، ارزش‌افزوده ایجاد شود، فعالان این صنعت و بخش خصوصی می‌توانند وارد بازار کار شوند.

سالانه میلیارد‌‌ها دلار از طرف بیش از ۸۰ کشور فعال در حوزه فضا در زمینه فناوری فضایی هزینه می‌شود و این سرمایه‌گذاری تبدیل به یکی از سودآور‌‌ترین فعالیت‌های اقتصادی شده است. آخرین پیش‌بینی‌‌‌ها حکایت از آن دارند که در دهه آینده هر یک دلار هزینه برنامه‌ریزی شده در فضا، حدود ۳۰ دلار درآمد برای کشور‌‌ها خواهد داشت.

مقایسه سازمان‌های فضایی دنیا!

در یک مقایسه کلی بین ده‌ها کشور دنیا که سازمان فضایی فعال داشته و روی فناوری فضایی سرمایه‌گذاری و هزینه کرده‌اند، سازمان فضایی آمریکا (ناسا) پرهزینه‌‌‌ترین سازمان فضایی دنیا است و روسیه، آژانس فضایی اروپا، فرانسه، ژاپن، آلمان، ایتالیا، چین، هند، کانادا و انگلستان در رده‌های بعدی قرار دارند. در این برآورد‌ها، ایران در مقایسه با کشورهایی همچون آرژانتین، برزیل، کره‌جنوبی و اوکراین که حدود ۰٫۲ میلیارد دلار برای بودجه‌های فضایی خود در سال در نظر گرفته‌اند، چیزی حدود نصف این کشور‌‌ها در زمینه فناوری فضایی هزینه می‌کند.

این درحالی است که هم‌اکنون کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز به اهمیت فناوری فضایی پی برده و در حال سرمایه‌گذاری‌های عظیم در این حوزه هستند. چرا که آمار‌‌ها نشان می‌دهد که فناوری فضایی برای میلیون‌‌‌ها نفر در سراسر جهان شغل ایجاد کرده و اقتصاد جهانی را به‌خوبی رشد داده است.

حرف آخر

به همین دلیل با توجه به این‌که کشور ما نیز اهمیت فناوری فضایی را در توسعه اقتصادی به خوبی درک کرده و این فناوری به صورت کاملاً هوشمندانه در ردیف اهداف سیاست‌های اقتصاد مقاومتی قرار گرفته است، بهتر است که علاوه بر برنامه‌ریزی‌های کلان دولت برای ارتقای این فناوری، بخش خصوصی نیز اهمیت فعالیت‌های متنوع در فناوری فضایی را درک کرده و با پرداختن به موضوعاتی همچون توریسم فضایی، ناوبری و موقعیت‌یابی فضایی و سنجش از دور، نقش خود را در کاربردی‌تر کردن این فناوری در کشور ایفا کند.