نگاهی به گردشگری خراسان رضوی از تربت زاوه تا تربت حیدریه شهرتربت حیدریه، در شمال استان خراسان رضوی و در بلندی ۱۳۷۰ متری از سطح دریا قرار دارد. این شهر از شمال به شهرستان‌های فریمان، مشهد و نیشابور، از باختر به شهرستان کاشمر، از خاور به شهرستان‌های تربت جام، تایباد و خواف و از جنوب […]
نگاهی به گردشگری خراسان رضوی
از تربت زاوه تا تربت حیدریه
شهرتربت حیدریه، در شمال استان خراسان رضوی و در بلندی ۱۳۷۰ متری از سطح دریا قرار دارد. این شهر از شمال به شهرستان‌های فریمان، مشهد و نیشابور، از باختر به شهرستان کاشمر، از خاور به شهرستان‌های تربت جام، تایباد و خواف و از جنوب به شهرستان‌های خواف و گناباد محدود است. آب و هوای این شهرستان، در بخش‌های کوهستانی سرد و معتدل و در نواحی جنوب باختری نیمه بیابانی است.
وجه تسمیه تربت حیدریه
تربت حیدریه از گذشته‌های دور تاکنون «زاوه»، «تربت زاوه»، «تربت»، «تربت حیدری»، «تربت حیدریه» و «تربت اسحاق خان» نامیده شده است. «زاوه» شهر و مرکز دشتی است که به تربت حیدریه سرشناس است. این شهر تا روزگار مغول و چندی پس از آن نیز، زاوه نامیده می‌شده است. «زو» نام پسر تهماسب پیشدادی است که به معنی دریا و شکاف نیز آمده است. «uzava» در اوستا به معنی یاری‌کننده است. بر این اساس می‌توان دریافت که در گذشته همانند امروز، در ناحیه زاوه، آب زیرزمینی و روی زمینی بسیاری وجود داشته است. از این رو می‌توان گفت‌که واژه «زاوه» به معنی محلی آب‌خیز، سرزمینی پر آب و دشتی بر روی سفره بزرگ آب است.
زاوه در روزگار مقدسی (۳۷۵ هـ . ق) روستایی بیش نبود. بعد‌ها شهری زیبا در آن جا بنا نهاده شد و آن شهر را نیز، زاوه خواندند. پس از آن به دلیل به خاک سپردن قطب‌الدین حیدر – عارف سرشناس ابتدای قرن هفتم هجری قمری و بنیان‌گذار فرقه حیدری – در این محل، شهر را به نام آرامگاه او«تربت زاوه»، «تربت حیدری» و «تربت حیدریه» نامیدند.
تاریخ تربت حیدریه
تربت حیدریه، پیش از اسلام از شهرهای معتبر ساسانی بوده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. این شهر در ۳۱ هـ . ق، به دست عبدا… بن عامر گشوده شده به دست مسلمانان افتاد. پس از آن، صفاریان و سپس سامانیان بر خراسان، از جمله تربت حیدریه دست یافتند. این شهر در زمان قطب‌الدین حیدر، یعنی در سده ۶ و اوایل سده ۷ هـ . ق گسترش یافت، اما در اثر یورش مغول به ایران و همچنین در سده ۸ هـ . ق با یورش تیمورلنگ آسیب زیادی دید.
در اوایل دوران صفوی، خراسان از جمله تربت حیدریه، دچار فتنه ازبکان قرار گرفت، تا این که در ۹۱۰ هـ . ق، شاه اسماعیل به خراسان لشگر کشید و تاخت و تاز ازبک‌ها با کشته شدن شاهی‌بیگ پایان یافت. پس از درگذشت شاه اسماعیل در ۹۳۰ هـ . ق، ازبک‌ها بار دیگر ناآرامی‌هایی را در این ناحیه به وجود آوردند که سال‌ها به درازا کشید. در ۱۰۰۷ هـ . ق، شاه عباس ازبک‌ها را تا آمودریا پس نشانده امنیت و آرامش نسبی را به این ناحیه باز گرداند. در اواخر این دوران، ازبک‌ها و افغان‌ها به سرزمین‌های خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت حیدریه دست انداختند. نادرشاه افشار پس از به دست گرفتن حکومت ایران، ازبک‌ها و افغان‌ها را از ایران بیرون راند.
رونق و آبادانی شهر به حدود دویست سال پیش یعنی دوره حاکمیت اسحاق خان قرایی از خوانین و رجال سیاسی عصر قاجاریه برمی‌گردد. اسحاق خان به مرمت و آبادانی شهر پرداخته و آن چنان تحولی در شهر به‌وجود آورد که مدت‌ها این شهر تربت اسحاق‌خان معروف بوده است. در دو انقلاب معاصر ایران یعنی انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ شمسی و انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ شمسی تربت از شهرهای پیشتاز علیه استبداد بوده است.
مردم‌تربت حیدریه متدین و سخت‌کوش بوده و از نژاد آریایی‌هایی هستند. آنها از گذشته‌های دور در این منطقه ساکن شده‌اند و به آب و خاک و شهروندان خود علاقه‌مند هستند. زبان مردم تربت حیدریه فارسی است به گویش محلی تربتی سخن می‌گویند.
بیش‌تر آنها مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.
جاذبه‌های گردشگری تربت حیدریه
آرامگاه قطب‌الدین حیدر
این آرامگاه مجموعه‌ای وسیعی مشتمل بر سر در ورودی و هشتی، صحن بزرگ و صحن کوچک، گنبد خانه با ایوان مقابل مسجد و بنای شرق تربت خانه و سردابه است که در ضلع جنوبی خیابان قائم مقام تربت حیدریه واقع شده است. مجموعه مزبور به اعتبار تربت قطب‌الدین حیدر – سرسلسله فرقه حیدریه (۶۸۱ – ۵۳۱ هجری قمری) و از قطب‌های بزرگ عارفان – احداث شده که در طول زمان تغییراتی نیز یافته است. در وسط آرامگاه، ضریحی چوبین قرار دارد که قدیمی‌‌ترین تاریخ بنا، یعنی ۹۸۷ هجری قمری بر روی آن خوانده می‌شود. در ایوان کتیبه‌ای سنگی به خط محمد یوسف‌الحسینی وجود دارد. براساس این کتیبه، مسجد این آرامگاه در سال ۱۰۴۵ هجری قمری و در زمان شاه صفی تعمیر شده است. براساس کتیبه مزار، بنای مزبور در زمان شاه عباس اول نیز مرمت شده است. تاریخ بنای مجموعه به قرن نهم هجری قمری مربوط است. مجموعه بنای آرامگاه قطب‌الدین حیدر در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
بقعه شاه سنجان
این بقعه در چند صد متری شرق دهکده سنگان رشتخوار و در ۲۵ کیلومتری جاده آسفالته تربت حیدریه به خواف قرار دارد. آن‌چه از ساختمان مزار باقی مانده، دو گنبد خشتی ۸ ترک است که با نماکاری‌های آجری وزین به‌صورت چپ و راست با زیگزاک، تزیین یافته است. سقف هر دو گنبد کاملاً فروریخته است. چهار دیواری محلی که قبر در آن قرار دارد، هنوز سالم است. این بنا احتمالاً در سال‌های نخست قرن هشتم هجری قمری ساخته شده است.
رباط لاری
این رباط در سال ۱۳۰۸ هجری قمری توسط تاجر معروف تربت حاج محمدرضالاری در محله میدان رباط به ابعاد ۶۴*۶۰ و دارای ۲۴ غرفه تابستانی و اصطبل مشرف به حیاط است. شیوه معماری و مصالح به‌کار رفته در رباط دلالت بر تدبیر و معماری اصولی و مستحکم آن دارد پس از گذشت بیش از صد سال سال هنوز قابل استفاده تجار شهر تربت می‌باشد.
مسجد و آرامگاه شیخ حیدر کدکنی
شهر کدکن در ۷۵ کیلومتری شمال باختری تربت‌حیدریه واقع شده است و یکی از مراکز تمدنی قبل از اسلام و بعد از اسلام بوده است. آثار و ابنیه‌ای چون مسجد, ایوان, آرامگاه، سرداب و تعدادی سنگ قبر مربوط به قرون ۱۰ تا ۱۳ در این شهر وجود دارد.
مسجد به صورت شبستانی مکعب مستطیل در ابعاد ۷*۱۴ متر است که در مرکز آن دو طاق بزرگ با نمای منحصر به فرد تشکیل دو گنبد چهار ترک را داده است. در انتهای هر یک از اتاق مذکور اتاق‌های گهواره‌ای آجر کاری دیگری به مثابه ستونی برای استحکام گنبد‌ها ساخته شده است. برخی از محققان و باستان‌شناسان مسجد را آثار معماری قبل از دوره ایلخانی می‌دانند. مردم کدکن بقعه شیخ حیدر, مزار عبدا… ابن موسی‌کاظم، خواجه‌نظام‌الملک و نظام‌الدین می‌شناسند.
آرامگاه شیخ ابوسعید‌ابی‌الخیر
بنای این آرامگاه در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه در روستایی به نام مهنه قرار دارد که به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابوسعید ابی‌الخیر یا پیر مهنه است. وی از عارفان پرآوازه و بزرگ جهان تصوف قرن پنجم هجری است. مؤلف کتاب اسرارالتوحید به صراحت محل دفن شیخ را میهنه که در خارج از مرزهای ایران است ذکر کرده است ولی اشخاص بسیاری در این امر مباهات داشته و محل دفن وی را تربت می‌دانند.
مزار سلطان سلیمان
این مزار در روستای میان کوه واقع در ۶۰ کیلومتری شمال خاوری تربت حیدریه قرار دارد. آرامگاه بنایی شکل گرفته از سنگ و آجر است. داخل بنا ۴ ایوانی است که با ایجاد فیلپوش‌ها به ۸ گوش تبدیل شده و استقرار گنبدی به صورت عرق چین را ممکن کرده است. سبک ساختمانی آرامگاه اواخر دوران صفویه را القا می‌کند.
مزار امامزاده احمدالرضا (بوری‌آباد)
مزار بوری‌آباد مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان تربت حیدریه، بخش مرکزی، روستای بوری‌آباد واقع شده است.
روستای بوری‌آباد در ۵ کیلومتری جنوب شهر تربت‌حیدریه برسر راه جنوب خراسان قراردارد. در وسط درختان سرو بلند در طرف چپ جاده گنبدی زیبا مشاهده می‌شود که مربوط به امامزاده سلطان‌احمد‌الرضا از نوادگان امام موسی کاظم علیه‌السلام است.
روستای بوری‌آباد که بوری‌آباد و بریاباد هم خوانده می‌شود در ۵ کیلومتری جنوب غربی شهر تربت قرار دارد. سلسله جبال بزمایه و کوه حسن غول در نقطه‌ای از جنوب شهر به هم می‌رسند و راه دشت محولات را از تنگه پست خود عبور می‌دهند، زاویه باز شدن این ارتفاعات همان جایی است که روستای مشجر بوری‌آباد بر آن نهاده شده است. مسافری که رو به مه ولات در حرکت است گنبد مزار بوری‌آباد را در محاصره درختان بسیار انبوه ده مشاهده می‌کند. مزار به امامزاده احمدالرضا تعلق دارد .
مزار بی‌بی حسنیه
این بنا که بر فراز تپه‌ای در داخل شهر تربت حیدریه و در محله‌ای به نام حسنی قرار دارد در نزد عامه به بی‌بی حسنی مشهور است به اعتبار این‌که مردم وی را کنیز امام جعفر صادق (ع) می‌دانند به صورت زیارتگاه اهالی درآمده است. گرچه مدرک و دلیل معتبری مبنی بر این‌که بی‌بی حسنیه در ایران دفن شده است در دست نیست اما به علت اشتهار و ارادت مردم به اختصار معرفی می‌گردد:
«حسنیه کنیزی است که در زمان‌هارون‌الرشید اسلام آورد. او بسیار فاضل و عالم بود و در اخبار و آثار اسلامی بصیرتی داشت. ابوالفتح رازی در رساله‌ای که به زبان فارسی نوشته است اخبار مناظره‌های بی‌بی حسنیه را در باب مسأله امامت و در مجلس هارون‌الرشید گردآوری کرده است.
حمام حاجی رییس
این حمام د رسال ۱۲۷۳ هجری قمری توسط مرحوم سید محمد امین‌التجار معروف به حاجی رییس در زمینی به ابعاد ۳۵*۴۵ متر در انتهای خیابان روح بخش تربت حیدریه بنا شده است. حمام از دو قسمت مردانه و زنانه تشکیل شده و شامل فضاهای ورودی، رختکنی (سربینه) میاندر، گرمخانه، مخازن آب گرم و سرد، گلخن می‌باشد. در سر در ورودی حمام کاشی‌های لاجوردی منقوش به گل و بوته، نقاشی و تاریخ ساخت حمام خودنمایی می‌کند. از ویژگی‌های جالب قسمت رختگنی، ۸ ستون سنگی مزین به نقاشی‌های زیباست که سقف گنبدی شکل و سرسرا را برروی خود تحمل می‌کند.
منزل قدیمی حاجی رییس
این منزل که هم‌اکنون در خیابان فردوسی جنوبی تربت‌حیدریه واقع شده است در دوره قاجاریه توسط مرحوم سید محمد امین‌التجار معروف به حاجی رییس ساخته شده و محل سکونت وی بوده است.
رباط کسکک
این رباط در ۲۵ کیلومتری شمال غرب تربت‌حیدریه در حاشیه معبر روستایی به نام کسکک از جمله رباط‌های شاه عباسی به شمار می‌رود. اعتصام‌الملک در سفرنامه خود به این بنا با عبارت رباط کوچک اشاره می‌کند. رباط دارای سر در ورودی است که بر طرفین آن ایوانچه‌ها و طاق نماهایی ایجاد شده است.
رباط ظهیر آباد
روستای ظهیرآباد در ۳۰ کیلومتری تربت حیدریه به طرف بجستان واقع شده است. در حاشیه این روستا رباطی به چشم می‌خورد که بیش‌تر توقفگاه کاروانیان بوده است. افضل‌الملک در سفرنامه خود بنای رباط را به بانویی نسبت می‌دهد. در متعددی برای اقامت در فصول سرد سال ایجاد شده است.
آتشکده بازه هور
یکى از کهن‌‌ترین نمونه‌هاى آتشکده گنبددارى است که احتمالاً متعلق به زمان پارتیان است. زمینه بناى سنگى موسوم به بازه هور به فاصله هفتاد کیلومترى از جنوب شهر مشهد در ضلع شرقى روستایى به نام رباط سفید در ابتداى تنگه‌اى بازه هور واقع است. از نظر لغوى بازه در فارسى درى به قسمتى از دیواره کوه گفته مى‌شود که خورشید از میانه باز آن به‌طرز باشکوه و زیبایى طلوع نماید و شاید نام بازه هور از همین جا باشد. به لحاظ ویژگی‌هاى معمارى این بنا نمایانگر بخشى از اجزا و عناصر ساسانى است که آندره گدار آن را به قرن سوم میلادى نسبت داده است. همچنین عده‌اى براین باورند بناى سنگى بازه هور آتشکده‌اى از دوره ساسانى است.
مسجد جامع مرکز شهر
این مسجد در فلکه مرکزی تربت‌حیدریه واقع شده است و قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه برمی‌گردد. این مسجد به همت شخصی به نام حاج ابوالقاسم هراتی که بقایای مسجد قدیمی‌تر را تخریب کرده و به هزینه خود ساخته است. آن‌چه باعث شکوه عظمت مسجد است ایوان بلندی است که دو گلدسته در دو طرف آن ساخته شده است.
کاروانسرای طبسی
در ضلع شرقی مزار قطب‌الدین حیدر، رباط نسبتاً بزرگی دیده می‌شود که مثل همه رباط‌های قدیم از مجموعه ایوان و غرفه و اطاق و انبار و طویله تشکیل شده است. این رباط که حتی از نظر ساختمانی به پای هیچ کدام از رباط‌های میان راهی نمی‌رسد چیزی است در حد یک کاروانسرا اما وجود آن در کنار مزار و مسجد حداقل گویای این نکته است که رشد شهر ریشه در همین مجموعه دارد، یعنی نقطه ثقل ایاب و ذهاب و ورود و خروج به شهر بوده است و احتمالاً باید همزمان با بنای مزار یا کمی پس از آن ساخته شده باشد .
آبشار رود معجن
روستای رودمعجن واقع در ۴۸ کیلو متری غرب تربت حیدریه در بخش بایگ واقع است در ۴ کیلومتری این روستا آبشار زیبابه ارتفاع ۲۸ متر پدید آمده که از سلسله جبال ۴۰ تن در۵۴ کیلومتری غرب شهرستان سرچشمه گرفته و پس از ایجاد آبشار مشروب کردن آبادی مسیر خود در نزدیکی روستای رود معجن وارد رودخانه حصار می‌شود. آبشار مذکور یکی از چشم‌انداز‌های زیبای شهرستان را به وجود آورده که همه ساله خصوصاً در فصول بهار و تابستان گردشگران زیادی را به خود جذب می‌نماید.
پارک جنگلی پیشکوه
پارک جنگلی پیشکوه که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های کشور نام گرفته در دامنه ارتفاعات جنب شرقی تربت حیدریه واقع شده است. این پارک دارای جایگاه خاصی در منطقه خراسان مرکزی و محور شرق کشور است. پارکی با وسعت ۸۰۰ هکتار در دامنه کوه ۳ قله مشرف به شهر و با پیش‌بینی امکانات متنوع تفریحی و توریستی و نیز جاذبه گذر مسافرین استان‌های جنوبی کشور به مشهد‌الرضا و نیز چشم‌انداز‌های زیبا می‌تواند پذیرای مسافرین و گردشگران باشد.
باغ ملی شهرستان تربت حیدریه
باغ ملی شهرستان تربت حیدریه در مرکز شهر در انتهای خیابان معروف به باغ ملی و در بالای تپه‌ای قرار گرفته یکی از زیبا‌ترین پارک‌های منطقه محسوب می‌شود که با دستان پرتوان باغبانان هنرمند شهر تبدیل به یک شاهکار شده است. درختان سرو سر به فلک کشیده، گل‌های زیبا، طرح‌های پرنده درختی و فواره‌ها آن را تبدیل به مکانی جذاب برای شهروندان تربتی و مسافرین محترم نموده است.
ارتفاعات مل کوه
این ارتفاعات در ۷۰ کیلومتری شمال شرقی تربت – در بخش کدکن قرار گرفته است، هرساله تعداد زیادی از کوهنوردان به منظورصعود به قلل این ارتفاعات عازم منطقه می‌شوند.
شکارگاه‌های بزمای و زرف
این مناطق در شرق شهرستان تربت حیدریه و در بخش دولت‌آباد (شهرستان دولت‌آباد) قرار دارند. این مناطق دشتی در بعضی نواحی دارای ارتفاعات سنگی زیبایی هستند که مأمنی برای زیست انواع حیوانات وحشی به شمار می‌روند.
صنایع دستی تربت حیدریه
مهم‌ترین صنایع‌دستی شهرستان تربت‌حیدریه را فرش‌بافی، پشم‌ریسی، نمدمالی، ابریشم‌کشی، ابریشم‌تابی و شعربافی تشکیل می‌دهد. شعربافی یا دست بافی در شهرستان تربت حیدریه رایج است. این هنر از گذشته‌های دور یکی از مشاغل صنعتی بوده و به گونه‌ی خانگی و کارگاهی دیده می‌شود. کارهای برک‌بافی، فرت بافی، ابریشم بافی را می‌توان در این رده به شمار آوردکه‌مهم‌ترین تولید آن‌حوله، چادرشب، بقچه، پوشاک زنانه محلی، رومیزی و رختخواب پیچ است. ابریشم‌کشی نیز در شهرستان تربت حیدریه به ویژه در دهستان بایگ موفق بوده و پیله‌های تولیدی منطقه و یا خریداری شده از گیلان و مازندران به روستای بایگ آورده می‌شود و در بیش‌تر خانه‌های این روستا با استفاده از دستگاه‌های ابریشم‌کشی (چرخانه) تبدیل به نخ ابریشم می‌شود. این هنر تنها در روستای بایگ تربت حیدریه برای حدود ۱۲۰۰ خانواده روستایی اشتغال با درآمد کافی به وجود آورده است. پیله‌های خریداری شده از نقاط دور در این روستا ابریشم‌کشی شده و به شهرهای فرش‌بافی مانند: کاشان، اصفهان، نایین، کرمان … فرستاده می‌شود. نمدمالی نیز از هنرهای دستی پررونق استان خراسان رضوی به ویژه تربت حیدریه است. نمد در اصل گونه‌ای فرش است که از پشم تهیه می‌شود و از رخنه رطوبت و سرما به خوبی جلوگیری می‌شود. نمد در گونه‌های گوناگون برای مصرف‌های گوناگون و نقش‌های رنگارنگ آماده می‌شود مانند: سراندازی، سرعلمی، فرلیک (خلیک) برای چوپان، روانداز اسب و شتر، نمد کردی، چهار عینه (چارینه).
منابع:
سیری در ایران
این مطلب بدون برچسب می باشد.
دیدگاه بسته شده است.