بروجرد، یادگار برج و باروهای دوره اشکانی

  ناصر بهزاد فر-شهر بروجرد در شمال استان لرستان واقع شده است و از شمال به شهرهای ملایر و نهاوند، از شرق به شهر اراک، از جنوب به شهرهای دورود و خرم‌آباد و از غرب به شهرهای خرم‌آباد و سلسله محدود می‌گردد . بروجرد با ۱۵۴۰ متر ارتفاع از سطح دریا دارای آب و هوای سرد […]

  ناصر بهزاد فر-شهر بروجرد در شمال استان لرستان واقع شده است و از شمال به شهرهای ملایر و نهاوند، از شرق به شهر اراک، از جنوب به شهرهای دورود و خرم‌آباد و از غرب به شهرهای خرم‌آباد و سلسله محدود می‌گردد .

بروجرد با ۱۵۴۰ متر ارتفاع از سطح دریا دارای آب و هوای سرد کوهستانی است که زمستان آن سرد و پربرف و تابستان آن معتدل است. حداکثر درجه حرارت در بروجرد ۴۱٫۴ درجه و حداقل ۱۸ – درجه سانتی‌گراد ثبت شده است میانگین دما طی ۱۶ سال اخیر ۱۴٫۵ درجه و میانگین بارندگی طی ۱۶ سال محاسباتی ۴۶۹٫۳ میلی‌متر بوده است .

وجه تسمیه بروجرد

 این شهر به نام‌های بروگرد، وروگرد، باروگرد نامیده شده است. استاد سعید نفیسی می‌نویسد: آبادی‌هایی که در آخر آن‌ها پسوند گرد آمده است در دوره ساسانیان و حتی قبل از آن ساخته شده‌اند مانند خسروگرد، فیروزگرد و … لذا بنای شهر در قبل از اسلام حتمی است .

استاد جعفرشهیدی معتقد است: بروجرد تغییر یافته ویروگرد که ویرو شاهزاده اشکانی دستورساختن شهر مذکور را داد، می‌باشد. ویرو درگوراب (نهاوند) حکومت داشته است.

برخی معتقدند که پیرامون شهر برج و باروی متعدد داشته و لذا نام این شهر باروگرد بوده است، عده‌ای دیگر عقیده دارند که در اطراف شهر باغات میوه فراوان بوده است لذا نام شهر بروگرد بوده است و سرانجام جمعی بر این عقیده‌اند که سپاه یزدگرد سوم در نبرد نهاوند (فتح‌الفتوح) پس از شکست متواری شده و یک‌بار دیگر در این محل به‌ دور یزدگرد سوم که خود عقب‌نشینی کرده بود، جمع شدند لذا نام هربروگرد پس از حمله اعراب و تسلط فرهنگ عرب بر ایران پسوند گرد، جرد شده است .

تاریخچه بروجرد

در شرق بروجرد زمین‌های حاصلخیز موسوم به دشتله (دشت لاله) گسترده شده است، نام دیگر این منطقه قصبه است و به نقل از تاریخ این منطقه همان قصبه یزدگرد است که به فرمان یزدگرد سوم برای استفاده صاحبان اغنام و احشام که از جبهه نهاوند در مسیر هجوم تازیان به عقب نشسته‌اند در نظر گرفته شده است. دهنو شاقلی درشمال شهربروجرد قراردارد که محل استقرار نیروهای نظامی شاه ساسانی بوده وبا توجه به این‌که هجوم اعراب و جنگ نهاوند (فتح‌الفتوح) را پیش‌بینی می‌کرده است این منطقه را که پشت جبهه و آرام بوده است در نظرگرفته و هنوز هم دهنو شاقلی به همین نام شهرت دارد و به جلگه بروجرد مشرف است

در سال ۲۴ هجری (خلافت عمر) منطقه جبال که بروجرد نیز جزو آن بود به تصرف سپاه اسلامی درآمد. در زمان مامون عباسی (۱۹۹ هجری)، حسن عیسی عجلی به حکومت منطقه نامزد شد که پس از وی فرزندش به نام قاسم بن عیسی عجلی ابودلف به جای پدرنشست، وی مردی شجاع، شاعر و نویسنده بود و به دستور او شهرکرج ساخته شد که بعداً نام کرج ابودلف به خود گرفت (کرج ابودلف درنزدیکی کره رود در استان مرکزی است). درآن روزگار مردی بنام حموله بن علی اکبربروجردی در شهرخود حاکم بود و وزارت آل عجل را نیز به عهده گرفت .

یاقوت حموی درمعجم‌البلدان وحمدا… مستوفی درنزهه‌القلوب درباره این شهر می‌نویسند :

بروجرد شهری است بین همدان و کرج ابودلف که احتمالاً حوالی کره رود (اراک امروزی) است و فاصله‌‌اش تا همدان ۱۸ فرسخ وتا کرج ابودلف ۱۰ فرسخ است (این ارقام صحیح به نظر نمی‌رسد بلکه تا همدان ۲۴ فرسخ و تا کرج ۱۴ فرسخ صحیح‌تراست)، آب و هوایش وسط، شرابش نیکو و زعفران در باغات آن کشت می‌شود .

ژاک دمورگان فرانسوی به همراه هیأت علمی درسوم ژوئن ۱۸۱۰ میلادی از بروجرد دیدن نموده و درباره بروجرد چنین گفته است: بروجرد شهرخیلی قدیمی است تا آن‌جا که بنایش را به ارد اشکانی یا خسرو ساسانی نسبت می‌دهند خوب و تمیز ساخته شده است و در اطرافش باغ‌های زیبا است ازجمله باغشاه که به لحاظ چنارهای زیبایش قابل توجه می‌باشد (سابقاً فتحعلی‌شاه قاجار در باغشاه قصری داشته است که امروز خرابه‌ای بدشکل و بدقواره از آن مانده است)

درعصر فتحعلی‌شاه، شاهزاده محمد تقی میرزا حسام السلطنه که حاکم خوزستان و لرستان و بروجرد بود، بروجرد را مرکز حکومت خود قرارداده و دستورداد بازار شهر را مرمت کنند و بنای مسجد سلطانی (امام خمینی) را به اتمام رساند .

میرزا حبیب قاآنی، شاعر عصر ناصری در سال ۱۲۶۷ هجری قمری به بروجرد مسافرت و شهر را با آب وهوایی دلکش و چهارفصل توصیف نموده است .

جاذبه‌های گردشگری بروجرد

امام‌زاده جعفر(ع)

بارگاه امام‌زاده جعفر به عنوان یک بنای مذهبی و تاریخی در قسمت شرقی شهر بروجرد واقع شده است که به استناد کتیبه‌های موجود امام‌زاده جعفر(ع) فرزند امام موسی کاظم (ع) است اما برخی از منابع و متون تاریخی با ۵ واسطه نسبت این امام‌زاده را به امام سجاد(ع) مرتبط می‌سازند.

مسجد امام

ازجمله آثار ارزنده معماری دوره اسلامی در لرستان مسجد امام (سلطانی سابق) است. این بنا یکی از ارزشمند‌‌ترین و ممتاز‌ترین بناهای بروجرد به شمار می‌رود.

مسجد امام یکی از حوزه‌های علمیه قدیمی به شمار می‌آید که دارای ارسی‌های مشبک و زیبایی است و در آن ۱۶ حجره برای سکونت طلاب در نظر گرفته شده است. این بنا مربوط به دوره قاجاریه است.

مسجد جامع بروجرد

این مسجد یکی ازکهن‌‌ترین مساجد غرب ایران است. زمان ساخت آن به عهد سلجوقی برمی‌گردد. مسجد جامع بروجرد دارای تزیینات آجری و کاشیکاری بوده است که در طول زمان و بر اثر عوامل طبیعی چون زلزله تخریب شده‌اند. مواد و مصالح آن از آجر، کاشی و ملات است.

پل چالانچولان

پل تاریخی چالانچولان در دشت حاصلخیزی در مسیر جاده قدیمی بروجرد به خوزستان و اصفهان قرار دارد. این پل در زمان صفویه روی رودخانه سزار احداث شده و شالوده اصلی آن در دوران ساسانیان بنا گذاشته شده است. ‌طول پل چالان چولان ۶*۱۲۰ متر است و ۶ طاق چشمه آجری روی آن بنا شده که پایه‌های آن‌ها تا ارتفاع یک متری از سنگ هستند. موج‌شکن‌های پل با توجه به مسیر آب در سمت شمال غربی قرار گرفته و در دو طرف باند عبور پل نیز دو دیواره آجری به ارتفاع ۹۰ سانتی متر جهت امنیت و ممانعت از سقوط عابرین از روی پل ایجاد شده است.

پل قلعه حاتم

در فاصله ۵ کیلومتری شمال غرب بروجرد روستایی به‌نام قلعه حاتم وجود دارد که در غرب این روستای قدیمی پلی به نام قلعه حاتم قرار دارد.

آنچه این پل را حایز اهمیت کرده است این‌که پل قلعه حاتم به لحاظ کاربری با سایر پل‌های استان تفاوت دارد.

این پل علاوه بر کارکرد معمول ساخت پل برای انتقال بخشی از آب شرب رودخانه بالادست روستای قلعه حاتم به شهر بروجرد ساخته شده است. طول پل ۲۶۱ متر و عرض آن ۲٫۵ متر است و دارای ۱۴ چشمه تاق آجری است. عرض دهنه طاق چشمه‌ها در محل عبور جریان آب بیش‌تر و به طرفین کم‌تر می‌شود.

این پل که از نوع پلهای جویی است در اوایل دوره پهلوی (۱۳۱۳) بر روی رودخانه باغ شاه (یکی از شاخه‌های سزار) احداث شده است.

خانه مصری

خانه مصری خانه ارزشمندی است که مربوط به دوره قاجار و در شهر بروجرد قرار گرفته است این بنا دارای تزیینات آجرکاری و کاشی‌کاری چوبی است.

خانه مصری به سبک اکثر خانه‌های قاجاری در دو طبقه ساخته شده و دارای پلانی درون‌گرا و حیاط مرکزی است .

در نمای خارجی آن از تزیینات آجری و سفالی استفاده شده که آجر معقلی در رخ بام‌‌ها و تزیینات آن قابل ملاحظه است.

خانه تاریخی مصری با رعایت اصول معماری خانه‌های ایرانی به دقت اجرا شده و دارای همه فضاهای لازم برای یک خانه ایرانی می‌باشد .

این خانه قابلیت‌ها و ارزش‌های معماری و بصری حایز اهمیتی دارد و از نمونه‌های قابل توجه معماری دوران قاجار در شهر بروجرد محسوب می‌شود.

خانه حاج افتخارالاسلام

این خانه متعلق به یکی از روحانیون برجسته شهر و از خانواده سادات طباطبایی بروجرد به نام حاج افتخارالاسلام نبوی طباطبایی بوده است.

خانه در کوچه معروف به حاج افتخار از محله صوفیان واقع شده که در زمان خود یکی از بزرگ‌ترین خانه‌های مسکونی شهر بوده و در حال حاضر از زیبا‌ترین منازل مسکونی قدیم در شهر بروجرد است.

این بنای تاریخی در حدود اوایل قاجاریه ساخته شده است و با تزیینات زیبایی نظیر آجر، کاشی، نقاشی روی چوب تزیین شده است.

بقعه زواریون یا آرامگاه برکیارق

بقعه زواریون یا آرامگاه برکیارق (دوره سلجوقیان)در ۵کیلومتری شمال شهر بروجرد و بر فراز تپه‌های مشرف بر شهر، بنای قابل توجهی قرار دارد که به نام زواریون (زواریجان یا زوارگان) مشهور است. این بنای آجری دارای گنبدی کوچک حجره‌های مختلف و یک ضریح است .

بازار بزرگ بروجرد

بازار بزرگ بروجرد که ساکنان محلی به آن راسا به معنی راسته بازار می‌گویند، عمده‌‌ترین مرکز تجارت سنتی شهر بروجرد است که مورد استفاده شهرنشینان و روستاییان شهرستان بروجرد و نیز دیگر مناطق اطراف قرار می‌گیرد. این بازار همچنین نقش عمده‌ای در تجارت منطقه‌ای در استان‌های لرستان، مرکزی و همدان دارد. عشایر لر و بختیاری در فصل‌های بهار و تابستان برای تأمین مایحتاج خود روزهای متمادی را در این بازار می‌گذرانند.

تاریخ دقیق بازار بروجرد مشخص نیست اما ساختار فعلی بازار بروجرد در دوره قاجاریه طرح‌ریزی و ساخته شده است. حسام السلطنه شاهزاده قاجاری مقر حکومت ولایت خوزستان و لرستان را در بروجرد قرارداد و بناهای زیادی در آن ساخت که راسته بازار بروجرد از آن جمله است.

این بازار به مرور بافت تاریخی خود را از دست داده و امروزه علاوه بر مشاغل جدید، مغازه‌ها و پاساژهای متعددی در آن ساخته شده که عاری از هنر معماری هستند.

بازار بروجرد مشتمل بر راسته بازارها، کاروانسرا‌ها و مراکز جانبی مانند حمام و مسجد است. راسته بازار‌ها عمدتاً به مشاغل خاص اختصاص دارند و با همان نام شناخته می‌شوند مانند بازار مسگرها، بازار علاف‌ها، بازار زرگر‌ها و بازار چلنگرها.

روستای ونایی

این روستا در ۱۲ کیلومتری شمال غربی شهر بروجرد در منطقه‌ای کوهستانی قرار گرفته است.

ونایی در تنگه‌ای بین دو کوه بلند برآفتاب و کوه گرین قرار گرفته است و آب و هوایی کوهستانی دارد. زمستان‌های آن سرد و پربرف و تابستان‌های آن خنک و معتدل است.

جنوب ونایی را دشت کوچکی تشکیل می‌دهد که به دلیل وجود آب فراوان، کشاورزی در آن رونق دارد. وجود چشمه‌سارهای جوشان همچون سراب سفید، دو روزنه، طوطیا و سراب پنبه که از دامن کوه‌های این منطقه می‌جوشد و منبع اصلی آب شرب شهر بروجرد است.

پوشش گیاهی غنی این منطقه به ویژه در بهار طبیعت و تابستان همواره مورد توجه اهالی و گردشگران بوده چرا که رویش گیاهان معطر دارویی و خوراکی همانند پونه، بابونه، گون و میخک وحشی به وفور مشاهده می‌شود.

تنگه گپرکه

تنگه زیبای گپرگه واقع در شمال غربی شهر بروجرد و انتهای جاده گلدشت است.

این تنگ یکی از بهترین و زیبا‌ترین مسیرهای کوهپیمایی برای کوهنوردان بروجردی است و دارای دو چشمه آبگرم، پل سنگی و غاری به نام غار مخفی و طاقچه است. روستاهای شیخمیری، گپرگه و ونایی در این منطقه دارای مردمی مهربان و مهمان‌نواز و دوستدار کوهنوردان هستند.

گلدشت بروجرد

گلدشت یک دره و جلگه وسیع در دامنه کوه‌های سر به فلک کشیده زاگرس است که محدوده این منطقه از غرب تپه چغای بروجرد آغاز و تا کپرگه ادامه دارد.

گلدشت از مناطقی است که در شمال غربی بروجرد واقع شده که به صورت یک تنگه از روستای کپرکه آغاز شده و تا تپه چغا ادامه دارد.

سرتاسر مسیر جاده گلدشت، مملو از درختان سیب، آلبالو و گیلاس است که بوی تازگی و عطر آن‌‌ها پیچیده و بهترین منطقه خوش آب و هوای بروجرد محسوب میشود.

وجود رودخانههای فراوان در گلدشت نیز سبب رونق کشاورزی شده که در انتهای باغهای گلدشت، رودخانه پر آب گلرود وجود دارد.

گلدشت مشتمل بر چندین روستا است که روستاهای فیال، شیخ میری، قلعه و کپرگه بخش‌های مهم آن هستند.

این دره آبرفتی حاوی چشمه‌ها و سراب‌های گوناگون است که آب آن ناشی از ذوب برف‌های قلل کوه گرین باعث روان شدن رودخانه‌ای دائمی در این ناحیه شده و به تبع کشاورزی و باغداری در این ناحیه سرسبز از رونق زیادی برخوردار شده است.

دسترسی به گلدشت از طریق جاده آسفالته به طول ۱۲ کیلومتر از غرب شهر بروجرد امکان‌پذیر است.

تپه چغا

تپه تفریحی چغا که به بام بروجرد معروف است، از مهم‌ترین مکان‌های تفریحی بروجرد محسوب میشود.

این مکان نیز که در غرب بروجرد قرار دارد مشرف به تمامی شهر بوده و اغلب مسافران و گردشگران از این نقطه تمامی زیبایی و قابلیتهای این شهر را می‌توانند مشاهده کنند.

از یک طرف گستردگی و وسعت شهر و از طرف دیگر مناطق سرسبز و تفریحی و از سمت دیگر منظره زیبای باغ فدک چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

روستای دره صیدی

دره صیدی نام روستایی در ۱۰ کیلومتری شمال بروجرد است.

طبیعت بکر و دست نخورده همراه مردمانی سختکوش و مهربان جلوه‌ای ویژه به این روستا بخشیده است، این روستا از لحاظ طبیعت زیبا و دست نخورده یکی از بهترین روستا‌های ایران است.

طبیعت بسیار زیبای اطراف جاده روستا باعث شده تا جمعیت زیادی از مردم شهرستان بروجرد روزهای تعطیل خود را به پیاده‌روی در این جاده سپری کنند.

این روستا در حد فاصل ۵ روستا واقع شده است از سمت راست در دو کیلومتری روستا‌های دهگاه و حاجی‌آباد و از سمت چپ به روستا‌های آقایی و زواریجان و از شمال به روستاهای غپانبری و کوشک منتهی می‌شود.

امام‌زاده زواریان معروف به شاه زواریجان نیز در ۵ کیلومتری جاده روستای دره صیدی قرار دارد

روستای کرکیخان

کرکیخان نام روستایی از توابع شهرستان بروجرد است. این روستا در کیلومترِ ۵ محور بروجرد – ملایر، در منطقه‌ای ییلاقی و بسیارخوش آب و هوا واقع شده و از مناطق تفریحی طبیعیِ شهرستان بروجرد به شمار می‌رود.

کرکیخان به ترتیب در گویش بروجردی “kariyuo” و در گویش لری کریون “Karyon” یا کریو “Karyo”خوانده می‌شود.

در نزدیکی روستای کرکی‌خان در حوالی دره میهد و دیگر دره‌ها و کوه پایه‌های همجوار آن نقوشی قابل مشاهده هستند.

سنگ نگاره‌های کرکیخان موز‌های سرباز در دل طبیعت زاگرس از نخستین علائم ارتباطی انسان پیش از تاریخ تا دوران پیدایش خط هستند.بز کوهی، انواع حیوانات از پرندگان و آهوان تا موجودات درنده، صحنه‌های شکار، نبردهای پهلوانی و علامت‌های مرموز دیگری در این منطقه قابل مشاهده است.

پارک شهید بهشتی بروجرد

پارک شهید بهشتی از پارکهای جنگلی بروجرد است که در شمال جاده کمربندی واقع شده و دارای ۶۰ هکتار مساحت است و از ارزش اکولوژیکی بالایی برخوردار و به‌عنوان ریه تنفسی شهر محسوب میشود.

این پارک جنگلی یکی از ذخایر گیاهان بومی و دارای شرایط محیطی مناسب جهت حفظ و گسترش گونههای گیاهی است.

همچنین پشت این پارک طبیعت و باغ‌های بسیار زیبایی وجود دارد که به کوچه باغی معروف است. توصیه می‌شود اگر گذرتان به این شهر افتاد مناظر زیبای کوچه باغی را که در فصول مختلف سال گوناگون جلوه می‌کند، از دست ندهید.

ورشو‌سازی بروجرد

صنعت ورشو‌سازی در گذشته‌های نه چندان دور در شهر بروجرد رونق فراوانی داشت و بخش وسیعی از بازار قدیمی این شهر را به خود اختصاص می‌داده است.

گستردگی این هنر به حدی بوده است که نام شهر بروجرد و ورشو با هم آمیخته شده است. این فلز به صورت ورق از کشور آلمان و لهستان به ایران وارد می‌شده است و با داشتن جلا و مقاومت طولانی در مقابل پوسیدگی، آن‌را «ژرمن سیلور» نیز اطلاق می‌کردند.

هنرمندان دیار بروجرد، با استفاده از فن چکش‌کاری و خم‌کاری با استفاده از دستگاه‌های ساده و همچنین نیروی بازوی خود، به خلق آثار فلزی بسیار زییایی از ورق‌های ورشویی می‌پرداختند که از جمله می‌توان به ظروف غذاخوری، سماور، سینی، قندان، چایدان، گلاب پاش و … اشاره کرد.

از برجسته‌‌ترین هنرمندان این حرفه می‌توان استاد علی میناگر، مرحوم استاد رئوف، مرحوم استاد قریب، استاد رضا گلدوز، استاد محمد بادآور، استاد علیرضا شاددل، استاد ماشااله فرخی و … را نام برد.

در زمانی نه چندان دور در گوشه گوشه شهر بروجرد صدای دلنشن چکش ورشوسازان و نوای موزون آن حکایت از تلاش و تولید بود.تولیدی که نه تنها نیاز بروجرد و ایران و حتی علاقه‌مندان آن سوی مرز‌ها را شامل می‌شد. زمانی حتی اروپاییان که خود تولید‌کننده ورق ورشو بودند از مشتاقان ورشوی چکشی بروجرد به شمار می‌آمدند.

هنرمندان مشغول به‌کار در این هنر با رقابتی که با یکدیگر داشتند در شکل دادن به ورق ورشو و ساختن ظروف زیبا از هم پیشی می‌گرفتند و این ابزار و ظروف امروز زینت بخش هنرکده‌ها و موزه‌ها و منازل هنرشناسان در سراسر دنیا است.

آثار چکشی ورشویی که هر یک دنیایی از ظرافت و هنر را در خود نهفته دارد بیانگر فرهنگ و آداب و رسوم و طرز تفکر و خلاقیت و توانایی سازنده آن می‌باشد.

درباره تاریخچه هنر صنعت ورشوسازی در ایران، نظرهای گوناگونی وجود دارد، نقل می‌کنند که در عصر قاجار تعدادی از مسگران ماهر اصفهان، بروجرد، دزفول و چند شهر دیگر جهت آموختن فن ورشوسازی به روسیه اعزام شدند.

این عده پس از آموختن این هنر در بازگشت به وطن، با دایرکردن کارگاه‌هایی، ساخت وسایل ورشویی را آغاز کردند. برخی دیگر برآنند که از قدیم ساخت وسایل ورشویی وجود داشته است، ولی تعداد آن‌ها بسیار کم بود.

ورشو فلزی است سفیدرنگ و نقره مانند که آلیاژ آن ۲۰ درصد نیکل، ۳۵ درصد روی و ۴۵ درصد مس است، به خوبی ذوب و به آسانی قالب‌گیری می‌شود.

امروز دیگر صدای دلنشین چکش صنعتگران پرذوق در کوچه پس کوچه‌های بازار قدیمی بروجرد به گوش نمی‌رسد و دگرگونیهای صنعتی نقش و نگار ظروف ورشو را از یاد برده است.

seeiran.ir

 www.hamshahrionline.ir

borujerd-gov.ir