تأثیر سیستم‌های اجرای پروژه بر نحوه قیمت‌گذاری پیمان‌ها در موفقیت پروژه- قسمت اول

تأثیر سیستم‌های اجرای پروژه بر نحوه قیمت‌گذاری پیمان‌ها در موفقیت پروژه- قسمت اول

مهندس مشاور یکی از بازیگران اصلی در اجرای پروژه

حسین نقاش طوسی، امید امیری

چکیده

در مقاله حاضر به دو محور اصلی انتخاب صحیح نظام اجرایی پروژه و سپس انتخاب درست روش قیمت‌گذاری پروژه پرداخته شده است و تلاش می‌شود که به صورت اجمالی به عوامل اثرگذار در هر دو زمینه پرداخته شود.

در نظام اجرایی پروژه‌ها با روش ۳عاملی (روش سنتی) و یا روش دو عاملی (EPC) هم‌اکنون یک زمینه و ادبیات یکنواخت و همسو بین کلیه کاربران آن (کارفرمایان، مشاوران، پیمانکاران) وجود ندارد و در کاربرد آن در پروژه‌های عمرانی داخلی در بخش‌های مختلف صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، معدن، آب، راه و غیره اختلاف نظر و تفاوت‌های عمده‌ای دیده می‌شود و کاربران هریک با نگاه و سوابق خود در به‌کارگیری هریک از روش‌های فوق‌الذکر عمل می‌کنند. از نگاه نگارندگان نکته مهم در تفاوت این دو روش اجرایی، نحوه تقسیم و توزیع دو عامل اصلی ریسک و مسؤولیت در نظام مدیریتی پروژه میان عوامل و بازیگران حاضر در اجرای پروژه‌ها (کارفرما،مشاور،پیمانکار) است. در نظام اجرایی ۳عاملی (سنتی) ریسک و مسؤولیت بیش‌تر متوجه کارفرما و یا مهندس مشاور (مهندس طراح پروژه به عنوان نماینده کارفرما) است. در صورتی‌که در روش دو عاملی (روش EPC) این مسؤولیت بیش‌تر مورد تعهد پیمانکار EPC است.

مقدمه

از دیرباز و از دوران گذشته روش ساخت وساز به‌صورت روش دو عاملی صورت گرفت. بدین معنا که در احداث ابنیه‌ها همچون بناهای تاریخی و پل‌‌ها و نظایر آن یک شخص به‌عنوان طراح و اجرا کننده در صحنه حضور داشت و در برابر صاحب پروژه (بخش دولتی/خصوصی) عمل می‌کرد. با گسترده شده فضای اجرای پروژه‌ها و بالا رفتن نوع/کمیت/کیفیت پروژه‌ها، بحث جداسازی طراحی/مهندسی پروژه (E) از بخش‌های تأمین کالا (P) و بخش اجرا (C) مطرح شده و پیگیری روش سنتی موجود در کشورهای توسعه‌یافته و به تبع آن در بخش صنعت ساخت و ساز کشور ایران مخصوصاً در سال‌های اخیر شکل گرفت. ولی مجدداً در۳ دهه گذشته در سطح بین‌المللی با گسترده شدن امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و بالا رفتن حجم پروژه‌ها، نگاه به اجرای پروژه‌ها به‌صورت نظام دو عاملی (EPC) مجدداً مورد توجه قرار گرفت و در ایران نیز نگاه به این سمت هدایت شده است که نمونه مشخص آن‌نگاه ضوابط دولتی جاری از جمله نظام فنی-اجرایی کشور به پیگیری نظام اجرایی دو عاملی در پروژه‌ها است.

نظام‌های اجرای پروژه‌ها

در این مقاله به منظور ارایه روش‌های اجرای پروژه باتوجه به نحوه توزیع و تقسیم مسؤولیت، ریسک در پروژه، ابتدا ساختار و سازمان اجرایی یک پروژه و عوامل اثرگذار بر آن به صورت اجمالی ارایه می‌شود. عموماً برای شکل‌گیری و اجرای یک پروژه، فعالیت‌های ذیل بایستی مورد توجه کارفرما (Client/Owner/Employer) در بخش خصوصی یا دولتی قرار گیرد. لذا تعیین، تدقیق و تقسیم مسؤولیت-ریسک در انجام پروژه‌های عمرانی در توزیع فعالیت‌های ذیل بین اعضای اصلی حاضر در اجرای پروژه‌ها (کارفرما، مشاور، پیمانکار)، شاکله اصلی هر طرح، متد و روش اجرای کار را مشخص می‌کند. مراحل مختلف خدمات اجرای یک پروژه و چرخه این عملیات از شروع تا انتها عبارتند از:

Ø  خدمات مربوط به انجام مطالعات مهندسی (Engineering Services=E)

Ø  خدمات مربوط به تأمین و تدارک کالا و تجهیزات پروژه (Procurement Services=P)

Ø  خدمات مربوط به اجرا (ساختمان و نصب) ((Construction & Installation=C

Ø  خدمات مربوط به راه‌اندازی، بهره‌برداری و نگهداری (Commissioning/Operation/Maintenance= COM)

Ø  خدمات مربوط به تأمین مالی پروژه‌ها Project Financing=F))

عوامل اصلی ذی‌مدخل در انجام هر پروژه به صورت متداول، ۳ عامل کارفرما، مهندس مشاور و پیمانکار هستند که به منظور تقلیل تصدی‌گری دولت در اجرای طرح‌های عمرانی در پاره‌ای موارد عامل دیگر به‌عنوان مدیریت طرح (Project Management Contracting=PMC/MC) نیز به پروژه وارد می‌شود. این عامل درحقیقت به محدودیت‌هایی در اختیارات قانونی کارفرما، جانشین کارفرما در پروژه خواهد بود. بسته به انتخاب نظام اجرای پروژه‌ها و تقسیم ریسک- مسؤولیت بین عوامل اصلی حاضر در پروژه (کارفرما،مشاور،پیمانکار)، انجام مراحل و اجرای تعیین و تدقیق می‌شود.

انتخاب نظام اجرای پروژه‌های کلان یکی از تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در چرخه شکل‌گیری و اجرای پروژه‌ها توسط کارفرمایان تلقی می‌شود و دراصل به معنای ترکیب/سازماندهی/توزیع مسؤولیت ریسک در بخش خدمات مربوط به مهندسی پروژه ((E، خدمات مربوط به اجرای پروژه (ساختمان و نصب، C) و در انتها خدمات مربوط به راه‌اندازی، بهره‌برداری و نگهداری از پروژه مورد نظر است. به‌طورکلی بسته به نحوه توزیع و تقسیم مسؤولیت‌ها بین ۳ عامل کارفرما، مشاور، پیمانکار، انتخاب روش اجرای طرح‌های کلان به دو دسته اصلی روش ۳عاملی (روش مثلثی، روش متعارف) یعنی تقسیم مسؤولیت و ریسک بین ۳ عامل فوق‌الذکر و یا روش دوعاملی (روش خطی) یعنی تقسیم مسؤولیت و ریسک بین دو عامل کارفرما، پیمانکار EPC قابل عمل است.

 روش ۳ عاملی، مثلث، متعارف ((Traditional/Conventional Method:

در این روش کارفرما به عنوان صاحب اصلی پروژه (Owner) در صحنه اجرای کار حضور دارد. مسؤولیت طراحی، مهندسی پروژه (E) با شخصیت حقوقی مهندس مشاور، مسؤولیت تهیه و تأمین کالا و تجهیزات پروژه (P) عموماً با کارفرما و مسؤولیت اجرا (ساختمان و نصب C) با پیمانکار است. در روش ۳ عاملی خرید کالا و تجهیزات به جا ماندنی در پروژه (P) عموماً توسط کارفرما صورت خواهد گرفت و مسؤولیت تهیه مصالح بخش کارهای سیویل و مصالح پشتیبانی اجرای طرح ((Consumable خارج از بخش (P) تلقی شده و به عهده و در تعهد پیمانکار C خواهد بود.

روش دوعاملی-خطی (EPC):

در این روش در حقیقت پیمانکار EPC و کارفرما به عنوان دو عامل اصلی در طرح حضور دارند. در این روش، توزیع مسؤولیت و ریسک به نحوی است که پیمانکار EPC در طیف وسیع‌تری در اجرای پروژه مسؤولیت داشته و خدمات پیمانکار EPC از مرحله تأیید مطالعات پایه‌ای انجام شده توسط کارفرما (Basic Endorsement) شروع و انجام خدمات ((FEED (درصورت نیاز)، انجام مطالعات مهندسی تفصیلی (Detail Design) ، انجام خدمات تأمین کالا و تجهیزات (P) و بالاخره عملیات ساختمان و نصب (C) را دربر خواهد گرفت. عموماً در طرح‌های کلان، پیمانکار EPC به صورت مشارکتی از پیمانکاران و مشاوران حضور خواهند داشت که بسته به نوع، ماهیت طرح و امکان توزیع و تقسیم بخش‌های مختلف آن، مشارکت کنسرسیوم (Consortium Basis) یا مشارکت مدنی (Joint Venture Basis= JV) شکل می‌گیرد.

نقش مهندس مشاور و MC در نظام‌های اجرای پروژه‌های عمرانی

نقش مهندس مشاور در پروژه‌ها و در نظام‌های مختلف اجرایی بسیار حساس بوده و درحقیقت سلامت و صحت پروژه‌ها بایستی از دفتر مهندسین مشاور صادر شود. در هر دو نظام اجرای پروژه‌ها این حضور پررنگ بوده ولی قالب آن در نظام‌های مختلف و بین ۳ عضو حاضر در پروژه (کارفرما،مشاور،پیمانکار) متفاوت است. لذا ابتدا مسؤولیت مهندس مشاور در دو نظام اجرایی مورد بحث بررسی شده است.

نقش مهندس مشاور در روش ۳عاملی

در این روش مهندس مشاور مسؤولیت کامل طراحی پروژه را به عهده داشته و براساس یک قرارداد جداگانه با کارفرما این بخش از کار انجام می‌شود. نظارت در اجرای پروژه نیز توسط مهندس مشاور در مرحله اجرا به عهده ایشان خواهد بود. در مرحله اجرا، اگرچه کارفرما قرارداد جداگانه‌ای با پیمانکار منعقد می‌کند و مطابق قانون، مهندس مشاور ذیل این سند را امضا و تأیید می‌کند و در این سند به‌عنوان نماینده کارفرما معرفی می‌شود، اما با عنایت و توجه به نقش وی در دوره اجرای پروژه، بایستی اذعان کرد که در تمام موارد مهندس مشاور مستقیماً در توفیق یا عدم توفیق اجرای پروژه نقش اساسی دارد. در شرایط عمومی پیمان حاضر در روش ۳عاملی، مهندس مشاور خود تهیه و تسلیم یا تغییر در مبانی مطالعاتی پروژه و تأیید کردن نقشه‌های کارگاهی AFC را برعهده دارد، اما قانوناً به‌عنوان نماینده کارفرما عمل می‌کند و از نقطه نظر قراردادی بایستی پیمانکار در قالب چارچوب قرارداد به‌کارفرما رجوع کند. در شرایط عمومی پیمان حاضر متجاوز از ۳۸۱ مورد به نام مهندس مشاور، مهندس ناظر اشاره شده و مسؤولیت‌های مهندس مشاور در ۳حوزه (نماینده کارفرما، دارای مسؤولیت مستقیم/قضاوت و رسیدگی) در مواد شرایط عمومی پیمان تعریف شده است.

از نگاه نگارندگان، در این شرایط مهندس مشاور از کلیدی‌‌ترین نقش‌های مؤثر در اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌ها است که مهم‌‌ترین مسؤولیت‌ها یا نقش‌های اصلی وی مطابق با قراردادهای ۳ عاملی در ایران به شرح زیر است:

Ø  اول: مهندس مشاور به عنوان یک عامل اصلی در صحنه اجرای پروژه و به‌عنوان تنظیم کننده و روان کننده عملیات اجرایی پروژه و حتی در پاره‌ای موارد به عنوان خط دهنده و حکم (البته حکم نانوشته) حضور جدی و فعال دارد.

Ø  دوم: مهندس مشاور به عنوان یکی از بازیگران اصلی در اجرای پروژه و با اختیار وسیع بوده و بسته به نوع، حجم، ابعاد پروژه‌ها و توانمندی‌های مهندس مشاور و یا تسلط و توانمندی‌های طرف‌های دیگر پروژه (کارفرما و پیمانکار) در پروژه نقش‌آفرینی می‌کند.

Ø  سوم: مهندس مشاور دارای تعهدات وسیعی از جمله تهیه نقشه‌های اجرایی (AFC) تأیید صورت کارکردهای پیمانکار، تعیین و تدقیق تأخیرات پروژه و تعهدات وسیع دیگر است.

محل انتشار: دومین کنفرانس ملی مهندسی و مدیریت ساخت