یادداشت آبخیزداری و نقش آن در جلوگیری از یک بحران خاموش خاک مهم‌ترین منابع حیاتی در جهان است. چراکه تولید بیش از ۹۷ درصد غذای جهان وابسته به خاک است. بهره‌وری کشاورزی در هر کشوری ارتباط تنگاتنگی با کیفیت و عمق خاک زراعی در آن کشور دارد و هر کشوری که دارای منابع خاک غنی‌تر […]
یادداشت
آبخیزداری و نقش آن در جلوگیری از یک بحران خاموش
خاک مهم‌ترین منابع حیاتی در جهان است. چراکه تولید بیش از ۹۷ درصد غذای جهان وابسته به خاک است. بهره‌وری کشاورزی در هر کشوری ارتباط تنگاتنگی با کیفیت و عمق خاک زراعی در آن کشور دارد و هر کشوری که دارای منابع خاک غنی‌تر و حاصلخیزتر و فراوان‌تری باشد که بتواند از آن به بهترین وجه بهره‌وری کند بی‌شک ثبات، امنیت و رفاه خود را تضمین کرده است. اگرچه از نظر علمی خاک را جز منابع تجدیدپذیر دسته‌بندی کرده‌اند اما به دلیل روند سخت و کند تشکیل خاک، در عمل جز منابع غیرقابل تجدید است. از این رو حفظ این منبع حیاتی اهمیت به‌سزایی دارد علی‌رغم اهمیت اساسی خاک برای ادامه بقای انسان معضل فرسایش آن را تهدید می‌کند، فرسایش خاک در جهان و به ویژه ایران بحرانی جدی است که به صورت خاموش روبه افزایش است. فرسایش خاک موجب کاهش حاصلخیزی و هدر رفت خاک می‌شود همچنین معضلاتی مانند پُر شدن مخازن سدها، گرفتگی و انسداد مجاری آبیاری، آبراهه‌ها، رودخانه‌ها، گل‌آلود کردن آب رودخانه‌ها و کاهش کیفیت آب و آلودگی آب‌های مناطق پایین‌دست را به بار می‌آورد، گفته می‌شود سالانه حدود ۳۰ درصد از ظرفیت ذخیره‌سازی آب در سدهای بزرگ مخزنی کشور را رسوبات از بین می‌رود و این برای کشوری، چون ایران که با بحران کم آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند، فاجعه‌ای بزرگ است. میزان تخریب خاک و هدررفت آب به نوع استفاده انسان مرتبط است، در طول ۵۰ سال اخیر یک سوم زمین‌های زراعی کره‌زمین در اثر فرسایش از بین رفته‌اند و پیش‌بینی می‌شود این فرسایش با شدت ۱۰ میلیون هکتار در سال ادامه داشته باشد که به تبع آن تولید تا سطح بسیار نگران‌کننده‌ای روبه کاهش خواهد بود. آمارهای گوناگونی از میزان فرسایش سالانه در ایران ارائه شده است که اگرچه این آمارها اختلافاتی با یکدیگر دارند اما همگی گواه آن هستند که مقدار فرسایش سالانه در کشور رقم نگران‌کننده‌ای است. طبق یک مطالعه علمی فرسایش خاک در ایران از سال ۱۳۳۰ تاکنون افزایشی حدود ۵۰ درصد داشته است که این میزان فرسایش به معنی از دست دادن سالانه ۸۰ کیلوگرم ازت و ۲۵ کیلوگرم فسفر به‌ازای هر هکتار می‌باشد. همچنین در برخی گزارش‌ها میزان فرسایش خاک در ایران بالغ بر ۱۵ تن در هکتار در سال ارائه شده که این یعنی میزان فرسایش خاک در ایران سه تا پنج برابر متوسط کشورهای آسیایی است و این در حالی است که بر طبق پژوهش‌های صورت گرفته، مدت زمان لازم برای تشکیل یک سانتی‌مترمکعب خاک در اقلیمی مشابه اقلیم ایران چیزی در حدود ۵۰۰ سال است.
فرسایش آبی دلیل عمده فرسایش خاک در ایران
به طور کلی دو نوع فرسایش خاک وجود دارد، فرسایش طبیعی و فرسایش غیرطبیعی؛ فرسایش طبیعی که روندی کُند و آهسته دارد در همه دوران‌ها روی خاک‌ها رخ می‌دهد. اما فرسایش غیرطبیعی که به دلیل فعالیت‌های انسان است شدید و سریع رخ داده و موجب فرسایش خاک می‌شود، فعالیت‌هایی چون از بین بردن پوشش گیاهی، تغییر در اقلیم و آب هوایی، روش‌های زراعی و شخم نامناسب و… می‌باشد. در هر دو گونه فرسایش آب و باد دو عاملی هستند که فرسایش را ایجاد می‌کنند که از آنها با عنوان فرسایش بادی و فرسایش آبی نام می‌برند، در فرسایش بادی باد ذرات خاک را از سطح زمین جدا کرده و به جایی دورتر می‌برد و در فرسایش آبی بارندگی‌های شدید و رواناب‌ها به ویژه اگر در جهت شیب شروع به حرکت کنند موجب فرسایش خواهد شد. فرسایش آبی در سه مرحله موجب فرسایش می‌شود اول آن‌که ساختمان خاک را متلاشی کرده و حاصلخیزی خاک را از بین می‌برد، دوم شیارها و خندق‌هایی در سطح خاک ایجاد کرده که قابلیت زراعی زمین را کم می‌کند و سوم خاک منتقل شده در یک مکان رسوب می‌کند که غالباً مضر هست مانند پر کردن مخازن سدها. به نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل اصلی فرسایش فرسایش خاک در ایران فرسایش آبی است، به ویژه آن‌که سالانه بر شدت بارش‌ها و ایجاد سیلاب‌ها در کشور افزوده می‌شود.
آبخیزداری؛ مهم‌ترین راهکار مقابله با فرسایش خاک
آبخیزداری مهم‌ترین مجموعه اقدامات زیربنایی است که به مدیریت جامع منابع و حفظ آب و خاک و پوشش گیاهی، بهره برداری بهینه از این منابع و حفظ سرمایه اصلی می‌پردازد. این اقدامات شامل عملیات‌های بیولوژیکی و مکانیکی است برخی از این اقدامات شامل کنترل پوشش گیاهی در مراتع و آبراهه‌ها، استفاده از انواع بندها، شیب شکن‌ها، تراس‌بندی‌ها، استفاده از کشت بر روی خطوط کنتوری، استفاده از کشت نواری، استفاده از تناوب گیاهی، بوته کاری، نهال‌کاری، اصلاح شخم، علوفه‌کاری، بانکت‌بندی، دیواره‌های ساحلی، سکوبندی، اسکله‌ریزی، دیواره حائل، سدهای زیرزمینی و... امروزه مجموعه عملیات‌های آبخیزداری در کشورهای توسعه‌یافته مهم‌ترین راهکار برای مقابله با فرسایش خاک اتخاذ می‌شوند. برای مثال در آمریکا در سال ۱۹۳۲ برای اولین‌بار عملیات آبخیزداری در جهت جلوگیری از فرسایش خاک انجام شد و کارکرد موفقیت آمیزی داشت و تاکنون مجموعه‌ای از اقدامات جهت جلوگیری از فرسایش انجام می‌شود به طور مثال ذخیره نزولات جوی و کنترل رواناب‌های سطحی از جمله این موارد است. که این اقدامات علاوه بر جلوگیری از فرسایش خاک موجب تقویت آب‌های زیرزمینی خواهد شد، پژوهشی در هند نشان می‌دهد که سطح آب‌های زیرزمینی در چاه‌های باز از ۰٫۶ به طور متوسط تا ۳٫۹ متر بالا آمده است. در ایران نیز آبخیزداری به عنوان راهکاری مؤثر در حفاظت خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای نمونه از سال ۱۳۹۴ پروژه تحقیقاتی آبخیزداری در منطقه وردیج (دامنه جنوبی البرز) توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری آغاز شد. پس از مطالعات پایه، عملیات بیولوژیک مانند ایجاد پوشش گیاهی (نهال‌کاری و بذرکاری) انجام شد همچنین عملیات اجرایی مانند ذخیره‌سازی سدزیرزمینی، بندهای تأخیری ذخیره نزولات، احداث مخزن جمع‌آوری آب‌های سطحی، اجرای بانکت، تراس‌بندی، احداث طشتک آبگیر و… انجام شد. آمارها و تجزیه تحلیل‌ها در این پروژه نشان می‌دهد میزان آبدهی در این منطقه در فصول مختلف سال مطلوب بوده و با توجه به نیاز عملیات جنگل کاری و بیولوژیک به آب و عدم امکان دسترسی به آب‌های دائم نظیر چشمه و یا حمل آب اقدامات مؤثری در جمع آوری آب‌های سطحی و روان آب‌ها صورت پذیرفته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که مجموعه عملیات‌های آبخیزداری در این منطقه موجب کاهش فرسایش خاک، کنترل رسوب، جلوگیری از سیل‌های مخرب، تثبیت و حفظ رطوبت خاک و ایجاد زمینه پوشش گیاهی را فراهم نموده است به علاوه کشت گونه‌های گیاهی بومی شامل درخت، درختچه، بوته و مرتعی موجب احیای اکوسیستم حوزه گردیده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مجموعه عملیات‌ها در این پروژه موفقیت‌آمیز بوده و می‌تواند الگوی مناسبی در این عرصه باشد. تجربه‌های داخلی و خارجی در حوزه آبخیزداری نشان می‌دهد که اقدامات در این حوزه مهم‌ترین و بهینه‌ترین راهکار در مقابله با فرسایش خاک است، بنابراین انتظار می‌رود سیاست‌گذاری و اجرای پروژه در این زمینه بیش از پیش مورد توجه دولتمردان قرار گیرد.
محدثه صادقی مالواجردی؛ پژ وهشگر حوزه آب و خاک
این مطلب بدون برچسب می باشد.
دیدگاه بسته شده است.