سیر تحول بازار ارز؛ از التهاب تا آرامش

گروه بانک، بیمه، بورس- بانک‌مرکزی با اجرای سیاست تثبیت هم ثبات نسبی را در بازار ارز حاکم کرد و هم نرخ رشد نقدینگی وارد کانال ۲۰ درصد شد. به گزارش مناقصه‌مزایده به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، سال گذشته در مقطعی بازار ارز آزاد بسیار داغ شد؛ با فضاسازی دلال‌‌ها و برخی رسانه‌ها، هیجان خرید به جان مردم افتاد و تقاضا به حدی افزایش یافت که برخی صرافی‌‌ها اعلام می‌کردند که دیگر ارزی برای عرضه در آن روز ندارند. اواخر بهمن ماه هیجانات ارزی شدت گرفت و قیمت دلار فردایی در کانال‌های تلگرامی به ۶۰ هزار تومان هم رسید. با هجمه رسانه‌ای انتظارات تورمی به اوج خود رسیده بود و صاحبان سرمایه‌های خرد نیز وارد بازار ارز شده بودند. بانک‌مرکزی در این شرایط دو راه پیش‌رو داشت؛ یکی عرضه ارز بیشتر در بازار که تجربه‌های قبلی نشان داده باعث هدررفت منابع می‌شود و دیگری کنترل تقاضا. در نهایت بانک‌مرکزی راه دوم را انتخاب کرد که نتیجه آن وضعیت ثبات فعلی در بازار ارز شده است.

اقدام بانک‌مرکزی برای مدیریت بازار ارز چه بود؟

محمدرضا فرزین؛ در حالی رئیس کل بانک‌مرکزی شد که بازار ارز ملتهب بود. اولین اقدام او پس از وارد شدن به ساختمان شیشه‌ای میرداماد اعلام نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان برای واردات کالاهای اساسی، مواد اولیه و تجهیزات تولید بود. او همچنین اعلام کرد که سیاست تثبیت اقتصادی به اجرا در می‌آید که نتیجه این سیاست کاهش حدود ۲۰ درصدی نرخ ارز در پنج ماه گذشته و همچنین ثبات بازار بوده است به نحوی که قیمت دلار در حال‌حاضر وارد کانال ۴۸ هزار تومان شده است. یکی از اقداماتی که بانک‌مرکزی برای مدیریت تقاضای ارز انجام داد راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران بود. از دوم اسفند که این مرکز راه‌اندازی شده تاکنون وضعیت بازار ارز به ثبات نسبی رسیده و از هیجانات گذشته خبری نیست. همچنین صادرکنندگانی که قبلا در سامانه نیما باید ارز حاصل از صادرات را با نرخ مشخصی عرضه می‌کردند اکنون با رغبت بیشتری ارز خود را وارد سامانه نیما می‌کنند که دلیل آن هم تعیین نرخ براساس عرضه و تقاضاست. لازم به ذکر است که ارز حاصل از صادرات پتروشیمی‌‌ها و فولادی‌‌ها بین ۳۶ هزار تومان تا ۴۲ هزار تومان براساس عرضه و تقاضا در مرکز مبادله طلا و ارز کشف قیمت می‌شود.

تفاوت مرکز مبادله با سامانه‌های قبلی

تقریباً همه دولت‌‌ها در بحران‌های ارزی از سامانه‌ها و مراکزی برای عرضه ارز بهره بردند، اما مرکز مبادله ایران با سامانه‌ها و مراکز قبلی تفاوت زیادی دارد؛ مهم‌ترین نکته آنجاست که نرخی که قرار است در این مرکز مبادله شود دستوری نیست. همچنین مرکز مبادله ارز و طلای ایران از بازار متشکل ارزی و همچنین مرکزی که در دولت دهم راه‌اندازی شد گسترده‌تر است و بخش حواله و اسکناس را هم پوشش خواهد داد. عملکرد مناسب مرکز مبادله بسیاری از تقاضا‌ها را به سمت این بازار هدایت کرده و باعث کوچک‌تر شدن تقاضا در بازار ارز غیررسمی شده است و این دستاورد در حالی است که هنوز بسیاری از ظرفیت‌های این مرکز به فعلیت نرسیده است. به گفته مسؤولان بانک‌مرکزی قرار است ابزارهای فیوچر (آتی)، فوروارد (سلف ارز) و ابزار فردایی هم در چارچوب قانون به این بازار افزوده شود. این اقدامات در کنار راه‌اندازی صندوق تثبیت ارزی، می‌تواند بازار ارز رسمی را بسیار عمیق‌تر از گذشته و به عنوان مرجع اصلی کشف نرخ مطرح کند.

تعطیلی صفوف دلالی

تا همین چند ماه پیش تشکیل صف مقابل صرافی‌‌ها عجیب نبود. حتی برخی افراد پشت چراغ‌قرمز چهارراه‌ها به افراد مختلف پیشنهاد می‌دادند که سهمیه ارزی که با کارت ملی عرضه می‌کنند را بفروشند. در آن زمان افراد دو هزار دلار دریافت می‌کردند که اختلاف قیمت ارز با ارائه کارت ملی با بازار آزاد بین پنج تا هشت میلیون تومان بود که بخشی از آن به فرد دلال داده می‌شد و بخش اندکی به دارنده کارت ملی می‌رسید. اما با راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران و همچنین مدیریت تقاضایی که بانک‌مرکزی به اجرا درآورد، اکنون شاهد هستیم که صف‌های مقابل صرافی‌‌ها برچیده شده‌اند. روال هم به این صورت شده که افرادی که قصد دارند ارز با کارت ملی دریافت کنند باید حساب ارزی افتتاح کنند و اگر قصد برداشت اسکناس دارند باید کارمزد آن را بپردازند. این موضوع باعث شد تقاضای کاذب و دلالی در بازار غیررسمی حذف شده و تقاضای واقعی وارد بازار شود.

تفاوت ارز ۲۸۵۰۰ تومان با دلار ۴۲۰۰ تومانی

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، تعیین نرخ میانگین ۲۸۵۰۰ برای هر دلار جهت تأمین ارز واردات کالاهای اساسی و تجهیزان تولید، اولین اقدام فرزین؛ در زمان ریاست بانک‌مرکزی بود. برخی کارشناسان عنوان می‌کردند که تعیین این نرخ در زمانی که بازار غیررسمی قیمت‌های بالاتری را مخابره می‌کند، نتیجه‌ای مانند دلار ۴۲۰۰ تومانی خواهد داشت، اما چند تفاوت اساسی میان نرخ ۲۸۵۰۰ و ۴۲۰۰ وجود دارد. اولین تفاوت این است که دلار ۴۲۰۰ تومانی که در فروردین ۹۷ متولد شد به گفته معاون اول رئیس‌جمهور دولت دوازدهم، به هر تقاضایی با هر میزانی پرداخت می‌شد، اما نرخ ۲۸۵۰۰ تنها برای چند قلم کالای اساسی که مستقیما با معیشت مردم و سفره خانوار در ارتباط است و ملزومات تولید پرداخت می‌شود. از طرفی در سیاست ۴۲۰۰، بانک‌مرکزی به دلیل کمبود ذخایر ارزی، دلار را از بازار آزاد خریداری می‌کرد و با نرخ ۴۲۰۰ به واردکننده می‌داد و مابه‌التفاوت نرخ آزاد و ۴۲۰۰ به پایه پولی افزوده می‌شد. به عبارت دیگر، بانک‌مرکزی به منظور تأمین ارز مورد نیاز با نرخ ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی، به میزان مابه‌التفاوت ریالی عملیات خرید و فروش ارز به خالص دارایی‌های خارجی بانک‌مرکزی اضافه می‌نمود و در نتیجه این اقدام به میزان قابل‌توجهی پول پرقدرت به شبکه بانکی وارد می‌شد و بدین‌وسیله میزان ناترازی نقدینگی ساختاری موجود شبکه بانکی تا حد زیادی از این طریق تعدیل می‌شد.

مدیریت تقاضا

از دیگر اقدامات مهم بانک‌مرکزی برای تعدیل انتظارات منفی در بازار ارز و غلبه بر ترس و نگرانی‌های به وجود آمده در جامعه، می‌توان به اقداماتی نظیر تأمین ارز مورد نیاز جهت واردات کالای اساسی در بستر سامانه نیما با نرخ ۲۸۵۰۰ تومان به‌ازای هر دلار آمریکا، کاهش تعدد نرخ ارز به سه نرخ در نظام ارزی کشور (نرخ حواله کالاهای اساسی، اسکناس ETS و حواله ETS)، راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران، اصلاح دستورالعمل اجرایی فروش اسکناس ارز از طریق واریز به حساب ارزی بانکی، تخصیص ارز مسافرتی به مسافران بعد از گیت فرودگاه، کاهش مدت زمان بازگشت ارز صادراتی، همکاری و هماهنگی با وزارتخانه‌ها و سایر نهادها، مداخله حاشیه‌ای در بازار غیررسمی ارز و طلا از طریق فروش ارز به اشخاص و عرضه سکه در بورس کالا و… اشاره کرد. از دیگر اقدامات بانک‌مرکزی در شش ماه گذشته گسترش دیپلماسی ارزی بود؛ از سفر رئیس کل بانک‌مرکزی به قطر گرفته تا عراق و کشورهای دیگر. بر این اساس از آنجایی که تورم از دو عامل نقدینگی و نرخ ارز نشات می‌گیرد، با سیاست‌های بانک‌مرکزی، از یک سو نرخ ارز کنترل شده و بازار به ثبات نسبی رسیده و از سوی دیگر نرخ رشد نقدینگی نیز از ۴۲٫۸ درصد در مهرماه ۱۴۰۰ به ۲۹ درصد در خرداد ۱۴۰۲ رسیده است که نوید بخش مهار تورم در سال‌جاری خواهد بود.