فرسایش چالش بزرگ خاک کشور

محمد قره‌داغلی –فعالیت‌های انسانی در اکثر مواقع منجر به آسیب‌های زیست‌محیطی پایدار محیط‌زیست می‌شود. خاک که از ارکان زیست‌محیط و بشر است، سالانه به میزان قابل‌توجهی به دلایل انسانی و محیطی دچار فرسایش می‌شود که این امر با توجه به رابطه تنگاتنگ تولید غذا و خاک می‌تواند به آسیب جدی به بشر منجر شود. خاک بیش از ۲۵ درصد کل تنوع زیستی زمین را در خود جای داده است و از زندگی در خشکی و کل زمین پشتیبانی می‌کند. بیش از ۹۰ درصد موجودات زنده در خاک زندگی و یا بخشی از زندگی خود را در خاک سپری می‌کنند. طبق آمارهای جهانی، تاکنون یک‌سوم از خاک‌های جهان تخریب شده‌اند، به همین جهت اهمیت حفاظت از خاک دوچندان مشخص می‌شود. فرسایش را می‌توان مهم‌ترین عامل از بین‌برنده خاک نام برد چرا که فرسایش، با حذف حاصلخیز‌ترین لایه خاک، موجب کاهش تنوع زیستی می‌شود. کاهش منابع اراضی ناشی از فرسایش خاک همه ساله خسارات فراوان جانی و مالی را در پی دارد. استفاده نادرست از اراضی عامل اصلی ایجاد فرسایش و از عمده‌‌ترین عوامل تخریب خاک در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی است. به‌طوری که از حدود ۱۰۰ میلیون هکتار اراضی کشور که در معرض پدیده بیابان‌زایی است، ۵۷ میلیون هکتار آن در معرض فرسایش قرار دارد. فرسایش خاک به علت پیامدهای نامطلوب زیست‌محیطی و اقتصادی، از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش رسوب‌گذاری، آلودگی شیمیایی خاک و آثار سوء بر مدیریت پایدار اراضی کشاورزی دارد. طبق آمار فرسایش خاک در کشور ۱۶٫۷دهم تُن در هکتار در سال می‌باشد. همین امر باعث شده که ایران در رتبه اول جهان در فرسایش خاک قرار گیرد. حسین اسدی؛ مدیر گروه خاک‌شناسی دانشگاه تهران و عضو هیأت مدیره انجمن علوم خاک، با اشاره به اینکه شاید فقط یک و سه‌دهم میلیون هکتار از اراضی درجه یک و بدون محدودیت هستند، گفت: مشکلات زیادی از جمله فرسایش آبی و بادی، انواع آلودگی‌های شهری و صنعتی مانند پساب و پسماند، همین میزان خاک را هم تهدید می‌کند؛ فرسایش خاک در ایران بسیار زیاد است که عامل مهمی برای تخریب منابع خاک محسوب می‌شود، از طرف دیگر، شور و سدیمی شدن خاک به دلایل طبیعی و انسانی هم مزید بر علت است؛ در واقع منابع آبی که برای کشاورزی استفاده می‌شود نامناسب است و هر چه جلوتر می‌رویم به دلیل خشکسالی‌‌ها و اینکه آب‌های خوب را مصرف کردیم، آنچه که باقیمانده کیفیت مناسبی ندارد. بنابراین منجر به شوری بیشتر منابع خاک می‌شود. وی درباره میزان فرسایش خاک در کشور، گفت: میزان فرسایش خاک را با معیار حدقابل تحمل فرسایش می‌سنجیم، یعنی باید ببینیم اساساً میزان تشکیل خاک در کشور چقدر است و ما چقدر را فرسوده می‌کنیم، چون در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار داریم. میزان خاک‌زایی در کشور بسیار پایین است و گفته می‌شود به‌طور متوسط در دنیا هزار سال طول می‌کشد تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود اما در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی، این عدد نیم تن و حتی دودهم تن در هکتار است و حداقل ۱۰ تا ۱۵ برابر تحمل شرایط، فرسایش داریم. همچنین زهره حکیم‌زاده؛ رئیس اداره مدیریت زیست‌محیطی آب، خاک و پسماند حفاظت محیط‌زیست یزد، ضمن بیان اینکه یکی از مهم‌‌ترین چالش‌های خاک در ایران مربوط به فرسایش آن است، گفت: حرکت و چرای دام در عرصه‌های جنگلی، تبدیل مرتع و جنگل به مزرعه، ساخت‌وساز‌ها یا توسعه باغ‌ویلا‌ها در حریم رودخانه از عوامل مهم فرسایش محسوب می‌شوند. زهره حکیم‌زاده؛ اظهار کرد: خاک‌‌ها منبع حیاتی بیشتر مواد غذایی انسان‌ها هستند و تأثیر بسیار مهمی در حفظ پوشش گیاهی و تأمین امنیت غذایی دارند. وی تصریح کرد: خاک‌‌ها ارائه‌دهنده خدمات اکوسیستمی مثل تصفیه آب و چرخه مواد غذایی، تنظیم آب و هوا و متعادل‌سازی شرایط اقلیمی و همچنین جلوگیری از سیل هستند. حکیم‌زاده؛ افزود: هرچه خاک‌‌ها غنی‌تر باشند امکان نفوذ و جذب آب بیشتر شده و علاوه بر ممانعت از سیل، مسبب ایجاد یک سفره زیرزمینی و آبخوان مناسب می‌شوند. رئیس اداره مدیریت زیست‌محیطی درخصوص چالش‌های منابع خاک ایران، گفت: یکی از چالش‌ها، تغییر کاربری اراضی می‌باشد. وی افزود: طرح‌های عمرانی و توسعه شهری باعث تغییر کاربری اراضی شده به نحوی که مقادیر قابل‌توجهی از اراضی مرغوب با کاربری کشاورزی از چرخه تولید خارج می‌شود. حکیم‌زاده؛ فرسایش خاک را چالش دیگر خاک در ایران دانست و گفت: این مورد یکی از تهدیدات مهم خاک در کشور بوده که می‌تواند به صورت آبی و بادی بر روی خاک تأثیر گذارد. وی افزود: حرکت و چرای دام در عرصه‌های جنگلی، تبدیل مرتع و جنگل به مزرعه، ساخت‌وساز‌ها یا توسعه باغ ویلا‌ها در حریم رودخانه و… از عوامل مهم فرسایش محسوب می‌شوند. حکیم‌زاده؛ ضمن بیان این که کاهش مواد آلی خاک یکی دیگر از معضلات حوزه خاک در کشور است، اظهار کرد: فقر مواد آلی خاک عامل محدودکننده میزان برداشت محصولات کشاورزی در واحد سطح می‌باشد. رئیس اداره مدیریت زیست‌محیطی، افزایش شوری خاک با عوامل طبیعی مثل بارندگی کم، تبخیر زیاد، آب‌های زیرزمینی شور را یکی دیگر از چالش‌های خاک دانست و گفت: عوامل مصنوعی نیز مثل آبیاری بی‌رویه با آب‌های شور، استفاده از کودهای شیمیایی نامناسب و… از عوامل تهدیدکننده سلامت خاک است. حکیم‌زاده؛ ضمن بیان اینکه تخلیه بنیه حاصلخیزی خاک از دیگر چالش‌های خاک است، گفت: محدودیت‌های ذاتی خاک مثل گچ و آهک زیاد، سنگریزه و شوری، مصرف نامتوازن نهاده‌های کودی مثل کم یا بیش مصرفی و عدم رعایت تناسب اراضی و الگوی کشت، از چالش‌هایی است که خاک در ایران با آن مواجه است. وی با اشاره به آتش‌سوزی‌های عمومی بخش کشاورزی، گفت: این مورد علاوه بر کاهش مواد آلی خاک و حاصلخیزی آن، موجبات افزایش فرسایش‌های آبی و بادی، نابودی تنوع زیستی و آلودگی هوا، سفت شدن زمین و کاهش نفوذ آب، افزایش تبخیر و نیاز آبی بیشتر خاک را فراهم می‌کند. حکیم‌زاده؛ در ادامه درخصوص منشأ آلودگی‌های خاک ضمن اشاره به دفع نامناسب پسماندهای شهری و عدم مدیریت شیرابه‌های حاصله، گفت: پخش و پراکندگی پسماندهای صنعتی و ویژه در خاک به لحاظ ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی موجبات آلودگی‌ها را فراهم می‌کند. وی همچنین تخلیه فاضلاب‌های آلوده بهداشتی و صنعتی به خاک، تخلیه شورابه ناشی از آب‌شیرین‌کن‌‌ها به خاک و آلودگی‌های هوا ناشی از فعالیت کارخانه‌های سیمان، فولاد، کاشی، سرامیک و… را از عوامل آلوده‌کننده خاک دانست. رئیس اداره مدیریت زیست‌محیطی، با تأکید بر اهمیت حفظ سلامت خاک‌ها، گفت: یکی از روش‌های حفظ سلامت خاک احداث سیستم‌های تصفیه فاضلاب‌‌ها در مراکز فعال صنعتی، معدنی و خدماتی یا به صورت متمرکز است. حکیم‌زاده؛ ذخیره‌سازی مناسب پسماندها، دفع و دفن بهداشتی و اصولی پسماند‌ها به نحوی‌ که کم‌ترین آثار بر آب و خاک ایجاد شود، ایجاد سیستم‌های کنترل آلودگی هوا و دود و ترویج آگاهی عمومی در جامعه و ترفیع فرهنگ صیانت از منابع ملی خاک و آب را از عوامل مؤثر بر حفظ سلامت خاک‌‌ها دانست.