اُفت تولید مقاله در دانشگاه‌ها؛ چرا رشد علمی ایران کُند شد؟!

در سه سال اخیر ۲۴ دانشگاه (نزدیک به ۴۰ درصد) روند صعودی با میانگین بیش از ۱۲ درصد داشته‌اند و ۳۵ دانشگاه نیز (بیش از ۵۸ درصد) روند نزولی با میانگین بیش از ۱۰ درصد را تجربه کرده‌اند. ارتباط علمی از قرن‌‌ها پیش در میان دانشمندان جریان داشته است و آن‌‌ها آخرین یافته‌های مطالعات خود را از طریق نامه‌نگاری در اختیار همتایان و همکاران خود قرار می‌دادند و پس از رنسانس، گردآوری همین نامه‌ها، سبب شکل‌گیری اولین نشریه‌های علمی شد. از آن زمان تا امروز که سالانه صد‌ها هزار نشریه و میلیون‌‌ها مقاله و اثر علمی در جای‌جای دنیا منتشر می‌شوند، پژوهشگران از طریق نگارش و انتشار یافته‌های خود، تلاش می‌کنند تا قدمی در راه پیشبرد دانش و حل مسائل و مشکلات جامعه ‌بردارند. انتشارات علمی گونه‌های متفاوتی دارد؛ از مقاله و نشریه گرفته تا مقاله همایش و کتاب همگی انواعی از انتشارات علمی هستند. این انتشارات یکی از ارکان اصلی فعالیت‌های علمی و دانشگاهی است و می‌توان گفت که امروزه بیشتر فناوری‌‌ها و نوآوری‌‌ها پس از انتشار مقالات علمی به ثمر می‌نشینند. بر همین اساس یکی از مهم‌‌ترین شاخص‌‌ها برای نشان دادن توان پژوهشی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کمیت و کیفیت انتشارات آن‌هاست. بر همین اساس، توان علمی کشور‌ها را نیز با این سنجه‌ها می‌توان ارزیابی کرد. ایران در سال ۲۰۲۲ براساس شمار انتشارات نمایه‌نامه «اسکوپوس»، رتبه پانزدهم را در میان کشورهای جهان داشت، ولی متأسفانه در سال ۲۰۲۳ روند رتبه علمی کشور کاهشی شده است. داده‌های پایگاه اسکیمگو نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۲۳ در شاخص انتشارات علمی به رتبه شانزدهم جهان رسیده است و بررسی‌های داده‌های پایگاه اسکوپوس نیز نشان می‌دهد که در حال‌حاضر ایران در سال ۲۰۲۳ به جایگاه هفدهم رسیده است. همچنین سال گذشته، ایران بعد از سال‌‌ها پیشتازی در منطقه، جایگاه اول را از دست داد و ترکیه در شاخص انتشارات علمی از ایران جلو افتاد. در حال‌حاضر این بیم وجود دارد که عربستان نیز در سال آینده ایران را پشت سر بگذارد و ممکن است ایران در سال آینده به جایگاه هجدهم جهان و سوم منطقه برسد. به مناسبت آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، برای بررسی جزئیات کاهش انتشارات علمی ایران در سال ۲۰۲۳، روند انتشارات علمی دانشگاه‌های منتخب زیر نظر وزارت علوم را در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ مورد بررسی قرار دادیم. با توجه به این‌که سال ۲۰۲۴ هنوز به پایان نرسیده است، در این بررسی به انتشارات سال ۲۰۲۴ نپرداختیم. لازم به ذکر است که در این بررسی (با توجه به محدودیت اسکوپوس) تمامی مؤسسه‌های (دانشگاه و پژوهشگاه) زیر مجموعه وزارت علوم که انتشارات بین‌المللی دارند، بررسی نشده‌اند و تنها انتشارات علمی ۶۰ مؤسسه مورد بررسی قرار گرفته است.

دانشگاه‌ها در یک سال ۲ هزار اثر کم‌تر منتشر کردند

براساس داده‌های استخراج‌شده از پایگاه اسکوپوس در تاریخ اول مهر ماه ۱۴۰۳، تعداد انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۴۱ هزار و ۸۹۲ اثر بوده است. بررسی تعداد انتشارات علمی ایران نشان می‌دهد که انتشارات مؤسسه‌های منتخب زیر نظر وزارت علوم در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰، نزدیک به هزار و ۶۰۰ اثر کم‌تر منتشر کرده‌اند و حدود ۳٫۶ درصد افت پیدا کرده است. این روند نزولی در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ شدت یافته است. به‌طوری که تعداد انتشارات در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲، بیش از ۲ هزار اثر (معادل ۴٫۶ درصد) کاهش یافته است.

تنها ۱۴ دانشگاه بیش از ۱۰۰۰ مقاله منتشر کردند

براساس داده‌ها؛ دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، علم و صنعت، صنعتی امیرکبیر، تبریز، فردوسی مشهد، شهید بهشتی، صنعتی‌شریف، شیراز، صنعتی اصفهان، اصفهان، خواجه نصیرالدین‌طوسی، گیلان و پیام‌نور، ۱۴ دانشگاهی هستند که در سال ۲۰۲۳ بیشتر از هزار مقاله در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند. در سال ۲۰۲۳، دانشگاه تهران با انتشار پنج هزار و ۶۷۵ مقاله، دانشگاه تربیت مدرس با دوهزار و ۸۹۳ مقاله، دانشگاه علم و صنعت با دو هزار و ۳۵۲ مقاله، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با دوهزار و ۲۳۵ مقاله و دانشگاه تبریز با دوهزار و ۱۵۰ مقاله، پنج دانشگاه برتر ایران از نظر انتشار مقاله در پایگاه اسکوپوس هستند. در بین دانشگاه‌هایی که در سال ۲۰۲۳ بیش از هزار مقاله مقاله منتشر کرده‌اند، ۹ دانشگاه پیام‌نور، شیراز، تبریز، خواجه نصیرالدین‌طوسی، صنعتی‌شریف، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر، گیلان و فردوسی مشهد، نسبت به سال ۲۰۲۰ روند نزولی (بین منفی ۱۴.۳۱ تا منفی ۱.۱۳ درصد) داشتند و تنها چهار دانشگاه شهید بهشتی، صنعتی اصفهان، علم و صنعت، اصفهان و تهران رشد بین ۱۰ درصد تا ۱٫۵۶ درصدی را تجربه کردند.

۶۰ درصد دانشگاه‌ها روندی نزولی داشتند

در بین ۶۰ دانشگاه و پژوهشگاه زیر نظر وزارت علوم، ۳۵ مؤسسه (یعنی ۶۰ درصد از مؤسسات) روند نزولی با میانگین بیش از ۱۰ درصد را در سه سال گذشته تجربه کرده‌اند و ۲۴ مؤسسه نیز (یعنی نزدیک به ۴۰ درصد از مؤسسات) روند صعودی با میانگین حدود ۱۳ درصد داشته‌اند و همین موضوع سبب شده است که در مجموع روند انتشارات در مؤسسات زیرنظر وزارت علوم منفی شود. دانشگاه سمنان نیز تنها دانشگاهی است که در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰ روند ثابتی داشته است.

کدام دانشگاه‌ها بیش‌ترین روند نزولی را داشته‌اند؟

دانشگاه کاشان با افت ۲۹٫۳ درصدی بیش‌ترین درصد کاهش انتشارات را در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ داشته است. پس از آن بیش‌ترین روند نزولی مربوط به دانشگاه‌های صنعتی شاهرود (منفی ۲۴.۲ درصد)، سیستان و بلوچستان (منفی ۲۴٫۱۸ درصد)، مالک اشتر (منفی ۲۲٫۵۳درصد)، صنعتی شیراز (منفی ۲۰٫۴۶ درصد)، محقق اردبیلی (منفی ۱۶٫۴ درصد)، یاسوج (منفی ۱۵٫۰۲ درصد)، پیام‌نور (منفی ۱۴٫۳۱ درصد)، صنعتی سهند (منفی ۱۴٫۱۶ درصد) و شیراز (منفی ۱۳٫۶۱ درصد) بوده است. از نظر کاهش شمار انتشارات نیز دانشگاه‌های تبریز (۲۷۳ اثر)، شیراز (۲۶۴ اثر)، کاشان (۲۲۹ اثر)، صنعتی شاهرود (۲۱۹ اثر)، تربیت مدرس (۲۱۲ اثر)، صنعتی‌شریف (۱۷۴ اثر)، پیام‌نور (۱۶۹ اثر)، صنعتی امیرکبیر (۱۵۷ اثر)، محقق اردبیلی (۱۳۳ اثر) و دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی (۱۱۲ اثر) بیش‌ترین میزان کاهش از نظر شمار انتشارات را داشته‌اند.

دانشگاه‌هایی که از نظر انتشارات رشد داشته‌اند

در ۲۴ دانشگاه روند انتشار آثار علمی صعودی بوده است و دانشگاه‌های دامغان (۲۹٫۱ درصد)، هرمزگان (۲۶٫۱۹)، شهید چمران اهواز (۲۵ درصد)، ایلام (۲۲٫۶۱ درصد)، خوارزمی (۲۹٫۷۱ درصد)، الزهرا (۱۹٫۵۶ درصد)، خلیج‌فارس (۱۷٫۵۷ درصد)، مراغه (۱۵٫۳۴ درصد)، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری (۱۳٫۹۳ درصد) و کردستان (۱۳٫۸۲ درصد) ۱۰ مؤسسه‌ای هستند که در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ بیش‌ترین درصد رشد را تجربه کرده‌اند. دانشگاه شهید بهشتی با افزایش ۱۸۴ اثر، دانشگاه شهید چمران اهواز با ۱۷۶ اثر، دانشگاه خوارزمی با ۱۴۷ اثر، دانشگاه علم و صنعت با ۹۵ اثرو دانشگاه علم و صنعت با ۹۵ اثر، بوعلی سینا همدان با ۸۹ اثر، الزهرا با ۸۸ اثر، تهران با ۸۷ اثر، صنعتی اصفهان با ۷۹ اثرو دامغان با ۷۸ اثرمقاله در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۱ بیش‌ترین رشد را از نظر شمار انتشارات داشته‌اند.

چرا رشد علمی در ایران کند شد؟

دکتر صمد نژاد ابراهیمی؛ مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی، برای کاهش رتبه علمی دلایل متفاوتی از جمله محدودیت‌های مالی، کاهش ارتباطات بین‌المللی، مسائل ناشی از تحریم، سخت‌گیری ناشران، کاهش انگیزه‌های پژوهشگران و مواردی از این دست را مطرح کرد. دکتر پیمان صالحی؛ معاون پژوهشی وزیر علوم نیز چندی پیش در نشست خبری عواملی چون مشکلات مالی، کاهش حضور پژوهشگران در همایش‌های بین‌المللی، دسترسی نداشتن پژوهشگران به پایگاه علمی بین‌المللی را به‌عنوان دلایل کاهش شمار انتشارات و کاهش رتبه علمی کشور از این نظر ذکر کرد.

متهمین کاهش انتشارات علمی؛ از کرونا و وقایع سال ۱۴۰۱ تا کاهش درآمد اعضای هیئت‌علمی

دانشگاه امیرکبیر یکی از دانشگاه‌های بزرگی است که در سال گذشته دچار افت در شمار انتشارات شده است. دکتر علیرضا رهایی؛ رئیس دانشگاه امیرکبیر در مورد اقدامات انجام‌شده در این دانشگاه برای جلوگیری از کاهش شمار انتشارات علمی دانشگاه و همچنین پیشگیری از افت رتبه علمی کشور، گفت: ما بنابر مسئولیت دانشگاهی و اهمیت موضوع؛ در سطوح مختلف در مجموعه و شوراهای اعضای هیئت‌علمی این موضوع مورد بحث قرار دادیم که دلایل این اتفاق را بررسی کنیم. یکی از دلایل این موضوع این است که در دوره کرونا، عدم حضور استاد و دانشجو اتفاق افتاد و نتایج این اتفاق ممکن است حدود دو تا سه سال بعد مشخص شود. وقایع سال ۱۴۰۱ هم تا حدودی فعالیت‌های آموزشی را مختل کرد. وی ادامه داد: موضوع دیگر روند کاهش درآمد اعضای هیئت‌علمی [و در نتیجه به صرفه نبودن انجام فعالیت‌های علمی] است. مقایسه درآمد اعضای هیئت‌علمی در دنیا نشان می‌دهد که اعضای هیئت‌علمی ما در سال‌های اخیر روند کاهش درآمد داشتند. این موضوع آنقدر دشواری برای آن‌‌ها ایجاد می‌کند که بسیاری از آن‌‌ها ادامه فعالیت را ر‌ها می‌کنند و یا مجبورند فعالیت‌های دیگری بپردازند تا زندگیشان تأمین شود. رئیس دانشگاه امیرکبیر، تأکید کرد: این واقعیتی است که باید به آن توجه کنیم تا حداقل نسبت به کشورهای منطقه، مسیر بهبودی برای تأمین ملزومات زندگی اعضای هیئت‌علمی ایجاد شود. رهایی؛ درباره اقدامات انجام شده در دانشگاه امیرکبیر، گفت: مهم‌‌ترین اقدامی که در دانشگاه امیرکبیر انجام شده و می‌شود، مشارکت در طرح‌های بزرگ ملی است. تا در قالب این قرارداد‌ها اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشارکت جدی داشته باشند و از این طریق هم ارتقای علمی داشته باشند و هم از جنبه تأمین درآمد شرایط مناسبی برای آن‌‌ها فراهم کنیم.

سرمایه‌گذاری دولت راهکاری برای ارتقای پژوهش

دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در سال گذشته دچار افت ۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۰ شده است. امیررضا شاهانی؛ در مورد اقداماتی که می‌توان برای جلوگیری از کاهش روند انتشار مقالات انجام داد، گفت: در مورد این موضوع از دو جنبه می‌توان برنامه‌ریزی کرد. جنبه اول موضوع مالی است. در همه دنیا این‌گونه است که اگر دولت سرمایه‌گذاری از پژوهش‌‌ها کند، آن بخش ارتقا پیدا می‌کند. وی ادامه داد: جنبه دیگر استفاده از ابزار قانون است. این‌که آیین‌نامه‌ها، از جمله آیین‌نامه‌های ارتقا، ترفیع سالانه، پایه گرفتن اساتید، تبدیل وضعیت و… به‌گونه‌ای تغییر کنند که به اساتید به سمت پژوهش، مقاله نوشتن، حل نیازهای صنعت و… تشویق شوند. در کشور ما در دانشگاه‌ها بیشتر به موضوع مقاله نوشتن توجه می‌شود در صورتی که واقعیت این است که برنامه‌ریزی برای بخش کلی‌تر باید انجام شود.

معیشت اساتید؛ موضوعی که می‌تواند انگیزه‌ها را از بین ببرد

وی با بیان اینکه بخش دیگر این موضوع از حیطه اختیارات یک رئیس دانشگاه خارج است، توضیح داد: موضوع مهم وضعیت معیشت اساتید است. وقتی یک استاد با مدرک دکتری استخدام می‌کنیم و ماهانه ۱۸ میلیون تومان حقوق می‌گیرد، نباید انتظار داشته باشید که شق‌القمر کند و پژوهش آن‌چنانی انجام دهد؛ چون یک دغدغه‌اش این است که اجاره خانه بدهد و… و مجبور است که شغل دوم نیز داشته باشد که بتوانند هزینه‌های زندگی خود را تأمین کند و تمایلی پیدا نمی‌کنند که پروژه صنعتی انجام دهند. بنابراین اصلاح حقوق، موانع حقوقی از جمله بیمه تأمین‌اجتماعی که خلاف قانون انجام می‌شود، باید مدنظر قرار گیرد.

نقش مهاجرت پژوهشگران دست به قلم در کاهش انتشارات علمی

موضوع دیگری که می‌تواند بر کاهش انتشارات علمی ایران اثرگذار باشد، مهاجرت پژوهشگران برجسته است. بهروز رسولی؛ متخصص علم‌سنجی و رؤیت‌پذیری علمی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، در مورد مهاجرت پژوهشگران، گفت: افزون بر به صرفه نبودن فعالیت‌های علمی، تحریم‌ها و بالا رفتن هزینه‌های پژوهش، مهاجرت پژوهشگران دست به قلم نیز از دلایل دیگری است که قابل کنکاش است. به باور او؛ بیشتر پژوهشگرانی که مهاجرت می‌کنند دست به قلم هستند و انتشارات بین‌المللی دارند و در اصل یکی از معیارهای جذب افراد در مؤسسه‌های خارج از کشور داشتن انتشارات بین‌المللی است. زمانی که آنان مهاجرت می‌کنند آثار خود را با وابستگی سازمانی مؤسسه‌های خارج از کشور منتشر می‌کنند.

هزینه ۲ هزار دلاری پردازش و انتشار مقالات

عضو هیئت علمی ایرانداک به «پارادایم علم آزاد» اشاره کرد و گفت: دسترسی آزاد طلایی نیز یکی از چالش‌های جدی برای پژوهشگران ایرانی است. دسترسی آزاد طلایی به این معناست که هزینه‌های پردازش و انتشار یک مقاله از پدیدآور گرفته می‌شود و نسخه منتشرشده آن مقاله رایگان در دسترس عموم گذاشته می‌شود. در چند سال گذشته در اتحادیه اروپا قوانینی برای اجباری کردن دسترسی آزاد تصویب شده است و ناشران نیز اینگونه به این روندهای تازه پاسخ داده‌اند. امروزه شمار بسیاری از نشریه‌های باکیفیت به سمت دسترسی آزاد طلایی رفته‌اند. این در حالی است که هزینه پردازش و انتشار یک مقاله به شکل میانگین پیرامون دو هزار دلار آمریکاست. در شرایطی که حقوق ماهانه اعضای هیئت علمی به شکل میانگین به چهارصد دلار آمریکا هم نمی‌رسد، چگونه از پس این هزینه‌ها برخواهند آمد؟ پ.ن: داده‌های استفاده شده در این گزارش در تاریخ اول مهر ۱۴۰۳ از پایگاه اسکوپوس استخراج شده است.

منبع: خبرگزاری مهر – سعدانه طباطبائی‌نیا