ایران کدام «ماهواره‌ سنجش از دور» را ساخت و چه نتیجه‌ای داشته است؟!

ایران موفق به تولید ماهواره‌های سنجش از دور متعددی از جمله مصباح، سینا، فجر، پیام، خیام، نوید، ظفر، طلوع و سری ماهواره‌های پارس شده است که دسترسی به اطلاعات جغرافیایی مناطق دشوار را فراهم می‌کنند. به گزارش تسنیم، علی‌اصغر اصولی؛ ماهواره‌های سنجش از دور به‌عنوان ابزارهای اصلی نظارت و بررسی سطح زمین از فضا، نقش حیاتی در بسیاری از حوزه‌ها از جمله مدیریت منابع طبیعی، نظارت بر محیط‌زیست، مدیریت بحران‌ها و امور امنیتی دارند. این ماهواره‌ها به جمع‌آوری داده‌های گوناگون در بازه‌های زمانی مشخص کمک می‌کنند و اطلاعات ارزشمندی را در اختیار دولت‌‌ها و پژوهشگران قرار می‌دهند. با وجود دشواری‌های فنی و هزینه‌های بالا، کشورهایی چون ایران نیز با تلاش‌های گسترده به توسعه این فناوری پرداخته‌اند. در این گزارش، ضمن بررسی ماهواره‌های سنجش از دور و کاربردهای گسترده آن‌ها، به دستاوردهای ایران در این حوزه می‌پردازیم. سنجش از دور یا Remote Sensing به فرآیند جمع‌آوری اطلاعات از سطح زمین و بررسی آن‌ها بدون تماس مستقیم اشاره دارد. ماهواره‌های سنجش از دور از امواج الکترومغناطیسی برای تصویربرداری و داده‌برداری استفاده می‌کنند که امکان دسترسی به اطلاعات جغرافیایی در مناطقی که دسترسی به آن‌ها دشوار است را فراهم می‌کند. این داده‌ها در طیف‌های مختلف از جمله نور مرئی، مادون قرمز و امواج راداری جمع‌آوری می‌شوند و به شکل تصاویر و نقشه‌های دقیق پردازش می‌شوند.

چگونگی کارکرد سنجش از دور

سنجش از دور به‌طور کلی شامل دو نوع اصلی از حسگر‌ها است: حسگرهای فعال و حسگرهای غیرفعال.

حسگرهای فعال شامل سیستم‌هایی مانند رادار هستند که امواج را به سطح مورد نظر ارسال و پس از بازتاب دریافت می‌کنند؛ این سیستم‌‌ها امکان تصویربرداری در هر زمان از شبانه‌روز و حتی در شرایط آب‌وهوایی نامساعد را دارند. حسگرهای غیرفعال به حسگرهایی گفته می‌شود که نور یا امواج بازتابی از خورشید یا منابع طبیعی دیگر را دریافت و ثبت می‌کنند؛ این نوع حسگر‌ها در تصویربرداری نور مرئی، مادون قرمز نزدیک و امواج مادون قرمز حرارتی کاربرد دارند. سنجش از دور به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردش، کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف دارد که در ادامه به برخی از مهم‌‌ترین این کاربرد‌ها اشاره می‌کنیم:

*مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی دقیق

*پایش تغییرات اقلیمی و محیطی

*مطالعات شهری و مدیریت منابع آب

*پایش بلایای طبیعی و مدیریت بحران

*پایش و حفاظت از اکوسیستم‌ها

*استفاده در باستان‌شناسی و زمین‌شناسی

*استفاده‌های نظامی و امنیتی

*مزایای سنجش از دور

تاریخچه و روند توسعه ماهواره‌های سنجش از دور در جهان

نخستین گام‌‌ها در توسعه ماهواره‌های سنجش از دور با پرتاب ماهواره‌هایی همچون لندست (Landsat) توسط ناسا برداشته شد. لندست که نخستین ماهواره سنجش از دور جهان است، در سال ۱۹۷۲ به فضا پرتاب شد و داده‌های باکیفیتی از سطح زمین ارائه داد. این برنامه در طول دهه‌های گذشته به‌روزرسانی شده و همچنان نقش کلیدی در تحلیل داده‌های سنجش از دور دارد. در دهه‌های اخیر، کشورهایی مانند روسیه، چین، ژاپن و اتحادیه اروپا نیز با پرتاب ماهواره‌های مختلف و توسعه برنامه‌های سنجش از دور مانند سیستم کوپرنیک (Copernicus)  وارد این عرصه شده‌اند.

دستاوردهای ایران در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور

در سال‌های اخیر، ایران با وجود محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌ها توانسته است در زمینه توسعه ماهواره‌های سنجش از دور به موفقیت‌هایی دست یابد. چند نمونه از مهم‌‌ترین ماهواره‌های سنجش از دور ایرانی عبارتند از:

ماهواره خیام: یکی از جدید‌ترین ماهواره‌های ایرانی که قابلیت تصویربرداری با دقت بالا را دارد و به ایران این امکان را می‌دهد تا از داده‌های سنجش از دور برای مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی و نظارت بر تغییرات محیطی بهره‌مند شود. ماهواره خیام دارای رزولوشن بالا و توانایی ارسال داده‌های مداوم است که در مدیریت بحران‌ها و نظارت بر محیط‌زیست بسیار مؤثر است.

ماهواره نوید: این ماهواره در سال ۱۳۹۰ به فضا پرتاب شد و یکی از اولین گام‌های ایران در زمینه سنجش از دور محسوب می‌شود. نوید با بهره‌گیری از فناوری‌های بومی، داده‌های مهمی از وضعیت آب و هوایی و پوشش گیاهی ایران فراهم می‌کند.

ماهواره ظفر: ماهواره ظفر که با همکاری سازمان فضایی ایران توسعه یافته، قابلیت‌های سنجش از دور در حوزه‌های کشاورزی و محیط‌زیست را داراست و می‌تواند در پایش بلایای طبیعی و وضعیت محیطی کشور نقشی موثر ایفا کند. ماهواره سنجشی طلوع و سری ماهواره‌های پارس نیز از نوع ماهواره‌های سنجشی هستند. ایران در دهه‌های اخیر تلاش‌های گسترده‌ای برای توسعه فناوری‌های فضایی و ماهواره‌های سنجش از دور داشته و دستاوردهای قابل‌توجهی را در این زمینه کسب کرده است. با وجود چالش‌های فنی، تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، کشور توانسته با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، تربیت نیروهای متخصص و ایجاد زیرساخت‌های علمی، به پیشرفت‌های مهمی در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور دست یابد. در ادامه به برخی از مهم‌‌ترین دستاوردهای ایران در این حوزه می‌پردازیم.

ماهواره‌های سنجش از دور اولیه ایران

ایران از اوایل دهه ۸۰ شمسی با هدف تقویت توانمندی‌های فضایی خود، به توسعه ماهواره‌های سنجش از دور و تحقیقاتی اقدام کرد. در این دوران، تمرکز بیشتر بر ساخت ماهواره‌های کوچک و دستیابی به دانش پایه‌ای طراحی و ساخت ماهواره بود. اولین ماهواره‌های ساخته شده عمدتاً تحقیقاتی و آموزشی بودند و با هدف بررسی عملکرد سیستم‌‌ها و تکنولوژی‌های پایه در فضا توسعه یافتند. از نمونه‌های اولیه می‌توان به ماهواره‌های آموزشی «مصباح» و «سینا» اشاره کرد. این ماهواره‌ها گرچه ظرفیت‌های محدودی داشتند، اما برای انتقال داده‌های اولیه و آزمایش فناوری‌ها، به‌ویژه در زمینه کنترل ماهواره و برقراری ارتباط با ایستگاه‌های زمینی، به کار گرفته شدند. ماهواره‌های سنجش از دور در دنیای امروز از اهمیت بسیاری برخوردارند و نقشی حیاتی در توسعه، مدیریت بحران و حفاظت از محیط‌زیست ایفا می‌کنند. ایران نیز با تلاش‌های پیوسته در این عرصه، گام‌های مهمی برداشته و توانسته به فناوری سنجش از دور دست یابد. با توجه به پتانسیل‌های موجود، افزایش سرمایه‌گذاری‌‌ها و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی، ایران می‌تواند به‌عنوان یکی از بازیگران مهم در حوزه سنجش از دور در سطح منطقه و جهان مطرح شود.