تعداد پژوهشگران پُراستناد ایران در طول ۳ سال یک‌ششم شد!

براساس آخرین آمار اعلام‌شده از سوی مؤسسه «کلاریویت»، تعداد پژوهشگران پُراستناد ایران به سه نفر رسیده و در طول سه سال این میزان کاهش شش برابری داشته است. فهرست پژوهشگران پُراستناد یا Highly Cited Researchers در سال ۲۰۲۴ توسط مؤسسه «کلاریویت» منتشر شد. این فهرست که از سال ۲۰۱۴ به صورت سالیانه منتشر می‌شود، پژوهشگران تأثیرگذار جهان را که در زمینه‌های مختلف علمی و علوم اجتماعی اثر قابل‌توجه و گسترده‌ای نشان داده‌اند را معرفی می‌کند. این فهرست با استفاده از معیارهای انتخاب دقیق و تحلیل‌های جامع، پژوهشگرانی را شناسایی می‌کند که مشارکت‌های استثنایی و جامعه‌محور آن‌‌ها آینده علم، فناوری و نوآوری و دانشگاه را در سطح جهانی شکل می‌دهد. در آخرین فهرست پژوهشگران پُراستناد، تعداد شش هزار و ۸۸۶ نفر در زمینه‌های علمی مختلف حضور دارند. در جدول زیر تعداد پژوهشگران پُراستناد براساس زمینه پژوهشی آن‌‌ها درج شده است. برخی از پژوهشگرانی که مقالاتشان در بیش از یک زمینه پژوهشی بوده است، تحت عنوان زمینه «بین‌رشته‌ای» دسته‌بندی شده‌اند.

تمرکز بیش از ۸۵ درصد از استعداد‌ها در ۱۰ کشور

پژوهشگران پُراستناد امسال از ۵۹ کشور و منطقه و از بیش از ۱۲۰۰ مؤسسه هستند. با این وجود ۸۵٫۴ درصد از این پژوهشگران تنها در ۱۰ کشور متمرکز شده‌اند و ۷۴٫۴ درصد از آن‌‌ها تنها در پنج کشور هستند. ایالات متحده آمریکا هنوز بالا‌ترین تعداد پژوهشگران پُراستناد را در جهان دارد و در سال ۲۰۲۴ تعداد آن‌‌ها دوهزار و ۵۰۷ نفر است. این تعداد معادل ۳۶٫۴ درصد از کل پژوهشگران پُراستناد دنیاست. با این وجود روند سهم آمریکا از پژوهشگران پُراستناد در سال ۲۰۲۴ کاهشی بوده است. آمریکا ۱٫۱ درصد از سهم پژوهشگران پراستناد را در سال جاری از دست داده و نسبت به سال ۲۰۱۸، شاهد ۶٫۹ درصد کاهش از سهم پژوهشگران پُراستناد بوده است. چین با هزار و ۴۰۹ پژوهشگر پُراستناد، امسال نیز در فهرست پژوهشگران پُراستناد جایگاه دوم خود را حفظ کرده است. ۲۰٫۴ درصد از پژوهشگران پُراستناد دنیا از چین هستند که این تعداد نسبت به سال ۲۰۲۳ به‌طور قابل توجهی (۱۶٫۲ درصد) افزایش یافته است. از سال ۲۰۱۸ تاکنون سهم چین از پژوهشگران پُراستناد، بیش از دو برابر شده است. در سال ۲۰۱۸ تنها ۷٫۹ درصد از پژوهشگران پُراستناد از چین بودند. انگلیس با ۵۶۳ پژوهشگر (۸٫۲ درصد) باز هم در جایگاه سوم قرار گرفته است و پس از آن آلمان با ۳۳۲، استرالیا با ۳۱۳، کانادا ۲۰۶، هلند ۱۸۵، هنگ‌کنگ ۱۳۴، فرانسه ۱۲۶ و سنگاپور با ۱۰۸ پژوهشگر پُراستناد ۱۰ کشور اول در این فهرست هستند. سال گذشته ایتالیا در بین ۱۰ کشور اول قرار داشت که امسال هنگ‌کنگ جایگزین آن در این فهرست شده است. در رتبه‌بندی ۲۰۲۴ در بین مؤسسات دارای بیش‌ترین پژوهشگران پُراستناد، ۵۰ مؤسسه (شامل دانشگاها، مراکز دولتی یا سایر سازمان‌های پژوهشی) بیش از ۲۶ پژوهشگر پُراستناد دارند. «آکادمی علوم چین» با ۳۰۸ پژوهشگر پُراستناد در صدر فهرست قرار دارد و هاروارد در بین دانشگاه‌ها همانند سال‌های گذشته با ۲۳۱ پژوهشگر پُراستناد پیشتاز است.

تدوام روند کاهشی تعداد پژوهشگران پُراستناد ایران

در فهرست پژوهشگران پُراستناد سال ۲۰۲۴ تنها سه پژوهشگر از ایران حضور دارند. فرهاد اسلامی و محمدعلی منصورنیا از دانشگاه علوم پزشکی تهران و علی مرسلی از دانشگاه تربیت مدرس سه پژوهشگر ایرانی در فهرست پژوهشگران پُراستناد هستند. بررسی تعداد پژوهشگران پُراستناد ایران در سال‌های مختلف نشان می‌دهد که تعداد این پژوهشگران در ایران در سال‌های اخیر روندی نزولی داشته و در سال ۲۰۲۴ نیز این کاهش ادامه داشته است. ایران در سال ۱۴۰۰ بیش‌ترین تعداد پژوهشگران پُراستناد را داشته است و در سه سال گذشته این میزان بیش از ۸۰ درصد کاهش پیدا کرده است. این، کم‌‌ترین تعداد پژوهشگر پُراستناد ایران از ابتدای اعلام فهرست پژوهشگران پُراستناد (۲۰۱۴) است. آمار پژوهشگران پُراستناد ۲۰۲۴ عربستان و ترکیه که رقبای ایران در منطقه هستند، به ترتیب ۴۹ و ۲ است. در مورد پژوهشگران پُراستناد عربستان حواشی زیادی وجود دارد. در فهرست پژوهشگران پراستناد، بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲ تعداد افرادی که وابستگی سازمانی (affiliation) اصلی آن‌‌ها عربستان بود، از ۲۹ نفر به ۱۰۹ نفر افزایش یافت ولی از سال گذشته روند این پژوهشگران در عربستان نیز کاهشی شده است. در سال ۲۰۲۳ پژوهشگران پراستنادی که وابستگی سازمانی اصلی عربستان داشتند، ۷۶ نفر و امسال این افراد به ۲۸ نفر کاهش یافته است. عربستان برای بیش از یک دهه به دنبال جذب به‌ترین پژوهشگران دنیا بوده است. این کشور از پژوهشگران برتر دعوت می‌کند تا در مؤسسات این کشور مشغول به کار شوند و در این مؤسسات دوره برگزار کنند، فرصت مطالعاتی بگذارنند، به‌عنوان استاد مدعو تدریس کنند و در مقابل عربستان برای آن‌‌ها امکانات مالی و آزمایشگاهی فراهم می‌کند. همچنین عنوان می‌شود که عربستان برای استخدام این پژوهشگران مبالغ بسیار بالایی پیشنهاد می‌کند. برای مثال نشریه ساینس در دسامبر ۲۰۱۱ فاش کرد که دانشگاه «ملک عبدالعزیز» عربستان با شرط این‌که پژوهشگران تنها یک هفته در سال را در این دانشگاه بگذرانند و نام این دانشگاه را به‌عنوان وابستگی سازمانی دوم خود اضافه کنند، ۷۶ هزار دلار پیشنهاد کرده است. این اقدامات به عربستان کمک می‌کند که رتبه دانشگاهی مثل رتبه‌بندی شانگهای ارتقا دهد. سال گذشته نشریه «ساینس» در مورد کاهش تعداد پژوهشگران پُراستناد عربستان نوشته بود: به نظر می‌رسد این کاهش در نتیجه افزایش نگرانی‌های دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی اروپا و دیگر کشور‌ها در مورد دانشمندانی باشد که وابستگی سازمانی خود را در ازای پرداخت پول یا تعهدات مشاوره‌ای جزئی، به عربستان تغییر می‌دهند. (این‌گونه اقدامات اغلب توسط دانشگاه‌ها به‌طور سفت و سخت، کنترل نمی‌شود.) همچنین به نظر می‌رسد بررسی موشکافانه شرکت آنالیز انتشارات «کلاریویت» که فهرست پژوهشگران پُراستناد یا HCR را تهیه می‌کند، نیز در زمینه کاهش پژوهشگران پُراستناد عربستان نقش داشته باشد. پس از سال‌‌ها افزایش مداوم تعداد پژوهشگران پُراستناد عربستان، امسال تعداد آن‌‌ها ۳۰ درصد به نسبت سال گذشته کاهش یافته است. این تغییرات تاحدی نتیجه فشار نهادهای علمی بر پژوهشگران، برای اصلاح وابستگی‌های سازمانی آن‌‌ها است. برای نمونه؛ شورای ملی تحقیقات علمی اسپانیا، در ماه جاری علیه پنج نفر از پژوهشگران خود، به دلیل دستکاری وابستگی‌های سازمانی‌شان اقدامات انضباطی را آغاز کرده‌اند. از سال گذشته مؤسسه کلاریویت که فهرست پژوهشگران پُراستناد را منتشر می‌کند، اعلام کرده که پژوهشگران پُراستنادی که در یک دوره فلوشیپ یا بورسیه تحقیقاتی شرکت کرده‌اند و با وجود این‌که در مؤسسه دیگری موقعیت شغلی دایمی دارد، تصمیم گرفته‌اند نام مؤسسه‌ای که از آن فلوشیپ گرفته‌اند را به‌عنوان وابستگی سازمانی اول خود ذکر کنند، از فهرست حذف می‌کند.

تلاش برای افزایش اعتماد به پژوهش

به علاوه این مؤسسه برای حفظ یکپارچگی و درستی پژوهشی معیارهایی را برای انتخاب پژوهشگران پُراستناد قرار داده است. این مؤسسه مقالات پُراستنادی که بیش از ۳۰ نویسنده یا نویسندگی گروهی خاص داشته باشد را حذف می‌کند. همچنین مقالاتی که سلب اعتبار (ریترکت) می‌شوند نیز در ارزیابی درنظر گرفته می‌شوند. کلاریویت اعلام کرده که هر سال لایه‌های بیشتری برای ارزیابی اعمال می‌کند. امسال این مؤسسه مقالات افرادی که تعداد بسیار زیاد، یا خود استنادی بیش از حد و یا استنادهای گروهی (الگوهای استناد غیرعادی) داشته‌اند را حذف کرده است. در نتیجه این اصلاحات، بسیاری از کاندیداهایی که معیارهای دقیق این ارزیابی را نداشته‌اند، از فهرست نهایی کنار گذاشته شده‌اند. امسال به دلیل اعمال این اصلاحات، حدود دو هزار کاندیدا از فهرست نهایی پژوهشگران پُراستناد حذف شدند. در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ این تعداد به ترتیب ۵۰۰ و ۱۰۰۰ کاندیدا بود.

پژوهشگران پُراستناد چگونه شناسایی می‌شوند؟

برای شناسایی پژوهشگران پراستناد، مقاله‌های پُراستنادی که یک دهه گذشته (سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ میلادی) در نشریه‌های «وب آو ساینس» (نمایه‌های استنادی علوم و علوم اجتماعی) منتشر شده‌اند، مورد بررسی قرار می‌گیرند. به مقاله‌هایی پراستناد گفته می‌شود که بیش‌ترین استناد را در زمینه‌های علمی خود گرفته‌اند و در یک درصد نخست پایگاه «شاخص‌های اساسی علم» (ESI) قرار می‌گیرند. پژوهشگرانی که مقاله پراستناد دارند، پژوهشگران تأثیرگذار به‌شمار می‌روند و آن‌هایی که نامشان با فراوانی بیشتری تکرار شده است، تأثیرگذارتر هستند. بر همین اساس؛ پژوهشگران از نظر تعداد مقاله‌های پراستنادشان رتبه‌بندی شده و پس اعمال معیارهای این مؤسسه انتشاراتی، آن‌هایی که در یک درصد نخست جای گرفته‌اند، به‌عنوان پژوهشگر پراستناد معرفی می‌شوند.

منبع: مهر