آیا بانک‌ها به بازی «پانزی» مشغولند؟

تداوم پرداخت سودهای نامتعارف

آیا بانک‌ها به بازی «پانزی» مشغولند؟

چرخه معیوب برخی فعالیت‌های پولی و به خصوص عملیات بانکی که مؤسسات اعتباری غیرمجاز انجام می‌دهند، مدت زیادی است رقابت ناسالمی بین آنها و بانک‌ها و حتی همتایان دارای مجوزشان به راه انداخته است.

به گزارش مهر، هر روز تعداد زیادی از سپرده‌گذاران و شاکیانی که در مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز سرمایه‌گذاری کرده و مالباختگان این سرمایه‌گذاری به حساب می‌آیند، از نهادهای نظارتی و حتی دولت می‌خواهند که برایشان کاری انجام دهد و پول از دست رفته‌شان را باز گرداند. اگرچه اکنون به زعم بسیاری از مقامات بانک مرکزی، توجه مردم به مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز بسیار کم‌تر از قبل شده است.

همین چند روز پیش بود که پیمان‌قربانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی صحبت از نقش‌آفرینی مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز در برخی چرخه‌های معیوب پولی در کشور سخن به میان آورد و بخشی از ناکامی‌های برخی سیاست‌ها را ناشی از وجود این مؤسسات دانست. البته او به این نکته هم اشاره کرد که با اطلاع‌رسانی‌های انجام شده و آگاهی که مردم از عملیات مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز پیدا کرده‌اند، کم‌تر به آنها اقبال نشان می‌دهند؛ اما واقعیت آن است که هنوز هم این مؤسسات، تابلوهایشان بالا است و مورد وثوق برخی از مردم و سپرده‌گذاران هستند.

البته بسیاری از کارشناسان، یکی از مهم‌ترین این اقبال مردم به سمت مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز را نرخ سود بالایی می‌دانند که در شرایط نامساعد اقتصادی، بسیاری از افرادی که محل درآمدشان همین سرمایه‌گذاری‌های خرد بانکی را اغوا می‌کند که به سمتشان بروند.

این رفتار با کاهش نرخ سود بانکی در ماه‌های اخیر بیش‌تر مشاهده می‌شود و برخی از سپرده‌های مدت دار بانک‌ها، از مسیر رشد طبیعی خود منحرف شده‌اند و این رقابت ناسالم موجبات ریسکی‌تر شدن فعالیت بانک‌ها را برای به دست آوردن سود پدید می‌آورد. هرچند اگر ریسک بالایی داشته باشد.

در واقع مؤسسات مالی غیرمجاز و متأسفانه برخی بانک‌ها می‌دانند که تنها در صورتی توان ادامه حیات و بازپرداخت سود سپرده‌های قبلی را دارند که با جذب سپرده‌های جدید حجم کل سپرده‌های خود را افزایش داده و از محل اصل سپرده‌های جدید سود سپرده‌های قبلی را بازپرداخت کنند. روشی که در ادبیات اقتصادی به نام پانزی شناخته می‌شود.

بر این اساس، در شرایط عادی، پیشنهاد سود بالاتر الزاماً منجر به جذب سپرده‌های بیش‌تر نمی‌شود، زیرا ارایه سود بالاتر نشانه‌ای است از آن‌که آن مؤسسه مالی در شرف ورشکستگی است. بازی پانزی، یک عملیات سرمایه‌گذاری کلاهبردارانه است که در آن، به سرمایه‌گذاران سودهایی برگردانده می‌شود که از بهره‌های متعارف بالاترند. البته این سود از پول سرمایه‌گذاران بعدی تأمین می‌شود و کمپانی یا فرد دریافت‌کننده سرمایه نیازی به انجام کار اقتصادی با پول دریافتی ندارد. نام این ترفند از نام چارلزپانزی گرفته شده است.

ترفند پانزی معمولاً سرمایه‌گذاران جدید را با ارایه عایدی‌هایی که دیگر سرمایه‌گذاری‌ها نمی‌توانند تضمین کنند، اغوا می‌کند. این عایدی‌ها سودهای به‌طور غیرعادی بالا در کوتاه مدت یا به‌طور غیرعادی ثابت و با دوام هستند. دائمی بودن عایدی‌هایی که یک ترفند پانزی تبلیغ و پرداخت می‌کند، نیازمند یک جریان پول همیشه درحال افزایش از جانب سرمایه‌گذاران است تا سیستم را درحال کار نگه دارد.

حال برخی پژوهشگران با طرح این سؤال که آیا بانک‌ها به بازی پانزی مشغول‌ هستند؟ تلاش دارند که بخشی از عملیات نامطلوب و پرریسکی که بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز انجام می‌دهند را تشریح کنند. مؤسسه مطالعاتی مبین در یادداشتی در این رابطه به این نکته اشاره کرده که تقریباً برای همگان آشکار شده که اکنون نرخ‌های بالای بهره سپرده در ایران از محل درآمد بانک‌ها به‌دست نمی‌آید. در اقتصادی با تورمِ شدیداً کاهش‌یافته و نرخ رشد محدود در بخش‌های غیرنفتی، آنچه مایه حیرت است، وجود نرخ‌های بهره ۲۰ تا ۳۰ درصدی است، نه غیرقابل‌پرداخت‌بودن آن از درون اقتصاد.

در واقع، درآمد بانک‌ها از محل دریافت بهره تسهیلات بسیار محدود است، اما بهره سپرده‌ها در حال پرداخت. این واقعیت موجب پیدایش این تصور شده که بانک‌ها در طرف سپرده به بازی پانزی مشغول‌ هستند. یعنی بدهی خود بابت پرداخت بهره سپرده‌های قبلی را از محل جذب سپرده‌های جدید می‌پردازند. این تصور برخاسته از عدم وقوف به چیستی پول و چگونگی خلق پول بانکی است.

در این میان باید به این نکته توجه داشت که پول نه یک «چیز» (شیء) است و نه وام‌دهی بانک، واسطه‌گری این شیء است؛ در واقع، پول (صرف نظر از درصد جزیی اسکناس) چیزی نیست جز اعداد. این اعداد با فشردن دکمه کیبورد توسط بانکداران به وجود می‌آیند. هر نوع پرداخت بانک به اشخاص غیربانکی (وام‌دهی، پرداخت بهره سپرده، پرداخت بابت هزینه‌های عملیاتی) به همین شیوه انجام می‌شود. بانک‌ها نه وام و نه بهره حساب‌ها را از محل سپرده‌های دریافتی پرداخت نمی‌کنند. بلکه آن اعداد را رأساً خلق می‌کنند.

در حالت مطلوب، معادل اعداد خلق شده (یا بیش از آن) را در طرف دارایی خود به عنوان سود حاصل از دارایی‌ها شناسایی می‌کنند. اما اگر این بازدهی حاصل نشود، آنها همچنان قادرند به خلق پول برای پرداخت بهره ادامه دهند.

 

تشبیه کار بانک‌ها به بازی پانزی این است که قادر نیست توضیح دهد سپرده‌های جدید، که منبع پرداخت بهره سپرده‌های قبلی تصور می‌شود، دقیقاً از کجا به‌وجود می‌آیند. در واقعیت، سپرده‌ای به‌وجود نمی‌آید، مگر آن‌که بانک آن را با فشردن دکمه کیبورد خلق کرده است.