آیا زیرساخت لازم برای ورود هوش‌مصنوعی به نظام آموزشی کشور وجود دارد؟!

کارشناسان ورود هوش‌مصنوعی به آموزش مدارس را به دلیل نبود بودجه و زیرساخت لازم؛ یک هدف رویایی ارزیابی می‌کنند. آن‌ها معتقدند تا زمانی که زیرساخت‌ مناسب برای دستیابی به یک هدف وجود نداشته باشد نمی‌توان به نتیجه رسید، این در حالی است که از ابتدای سال کاربردی کردن هوش‌مصنوعی در آموزش و پرورش در دستور کار قرار گرفته است. به گزارش پیوست، توسعه عدالت آموزشی، تقویت مهارت‌آموزی و ارتقای کیفیت آموزشی از اولویت‌های اصلی آموزش متوسطه در سال تحصیلی ۱۴۰۴-۱۴۰۳ عنوان شده‌ است. بر این اساس یکی از مهم‌‌ترین مباحث مورد توجه مسئولان، ورود هوش‌مصنوعی و اقتصاد دیجیتال به مدارس بوده است. در مهرماه سال‌جاری در خبرگزاری مهر، خبری مبنی بر تجهیز بیش از هزار کارگاه رایانه در دبیرستان‌های دوره اول متوسطه برای دستیابی به اهدافی مانند ورود هوش‌مصنوعی و متاورس در مدارس؛ از معاون متوسطه اول آموزش و پرورش منتشر شد. معاون متوسطه اول این وزارتخانه همچنین از طرح «ایران دیجیتال» نیز صحبت کرد. براساس این طرح پنج هزار معلم دوره اول متوسطه، آموزش برنامه‌نویسی و ۲۵ هزار معلم نیز آموزش ساخت بازی‌های دیجیتالی را می‌گذرانند. اما با تمام این اوصاف و برنامه‌ریزی‌‌ها باید دید آیا به معنای واقعی می‌توان انتظار نتیجه بخشی از این برنامه‌ها را داشت؟ حمیدرضا نیک‌نژاد؛ کارشناس آموزش، با تأکید بر نگاه ایده‌آل محور استفاده از فناوری در مدارس گفت: «آموزش و پرورش ایران یکی از ناعادلانه‌‌ترین نظام‌های آموزشی در جهان است. با وجودی که در قانون اساسی عدالت آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، اما در بسیاری از مواقع زیر پا گذاشته شده است. از همین‌رو بعد از ورود هوش‌مصنوعی به کشور، طبیعتاً بخشی از جامعه می‌تواند از امکانات آن بهره ببرد که توانایی پرداخت هزینه بیشتر را دارد.»

آموزش و پرورشی که رویای فناوری دارد

او با اشاره به سخنان یکی از نمایندگان مجلس که درخصوص بودجه گفته بود‌ «امسال تنها یک نون و ماست نصیب آموزش و پرورش شده است»، به مشکلات این وزارتخانه پرداخت و گفت: «با توجه به گرفتاری‌های گسترده آموزش و پرورش، بحث آموزش دیجیتالی و ورود هوش‌مصنوعی به آموزش چیزی به جز داستان سرایی نیست. امروزه به معلمان بازنشسته برای حضور در کلاس درس پیام می‌فرستند و ریالی بیشتر از حداقل هزینه‌های لازم برای آموزش و بهسازی کلاس‌های درس هزینه نمی‌کنند. با این وجود نه شرایط و زمینه‌های امروز و نه چشم‌اندازهای آینده خبر یا امیدی نسبت به رفتار یا ساختار سازمانی دیجیتالی در مدارس نمی‌دهند.» سخنگوی آموزش و پرورش، در شهریورماه ۱۴۰۳ خبر از کمبود ۱۷۶ هزار معلم در مدارس کشور داد. بر این اساس قرار بود بخشی از این کمبود از طریق اضافه التدریس و در نظر گرفتن پاداش برای تشویق معلمانی که بازنشستگی خود را به تعویق می‌اندازند جبران شود. یکی از معلمان استان خراسان‌رضوی، به کمبود معلم لازم برای پایه‌های تحصیلی اشاره کرد. او معتقد است تا زمانی که از حداقل‌های آموزشی، که همان وجود معلمان کافی برای آموزش است، برخوردار نیستیم؛ نمی‌توان از مهارت‌افزایی و ورود هوش‌مصنوعی به مدارس سخن گفت.

برنامه‌های آموزش و پروش برای ورود فناوری واقعیت دارد؟

حمیدرضا نیک‌نژاد؛ کارشناس آموزش، با تأکید بر اولویت‌بندی و تعیین هدف در اسناد بالای دستی افزود: «براساس گفته مسئولان، آموزش و پرورش جزء اولویت‌‌ها محسوب نمی‌شود. بر همین اساس از جهت نرم‌افزاری و سخت‌افزاری هیچ برنامه‌ای برای آموزش و پرورش وجود ندارد. تجهیز هزار کارگاه یارانه در مدارس نسبت به ۱۲۰هزار مدرسه‌، که به‌عنوان مثال وجود دارند، عدد قابل‌توجهی نبوده و دور از انتظار است که این تجهیزات برای مدارس دولتی اتفاق افتاده باشد.» با وجود سخنان این کارشناس آموزش و پرورش، اما سیدمحسن موسوی‌زاده؛ عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، به برنامه‌ها و جلسات این کمیسیون با سایر نهاد‌ها و معاونت‌‌ها اشاره و بر اهمیت استفاده از هوش‌مصنوعی در سیستم آموزشی کشور تأکید کرد. او در بخشی از سخنان خود، از حضور معاونت پژوهشی ریاست جمهوری، وزیر آموزش‌عالی و معاونان آنها؛ همچنین وزیر آموزش و پرورش در جلسات این کمیسیون مبنی بر ورود هوش‌مصنوعی به آموزش اشاره کرد و افزود:‌ «بحث‌های مفصلی در این کمیسیون جهت بودجه مورد نیاز این برنامه، همچنین پرورش و استفاده از نیروهای متخصص صورت گرفته است. با توجه به پیشرفت روزافزون هوش‌مصنوعی و استفاده گسترده جهان از آن، تأکید این کمیسیون همواره بر این بوده است که اعضا برنامه‌های فعال خود را داشته، سرمایه‌گذاری‌های لازم صورت گرفته و نخبه‌ها شناسایی شوند؛ تا بتوانیم با استفاده از این فناوری رشد و پیشرفت لازم را در کشور به وجود آورده و از دیگران عقب نمانیم.» در نظام تربیت رسمی عمومی سهم بودجه آموزش و پرورش حداقل ۲۰ درصد از بودجه عمومی کشور تعیین شده است، با این وجود در سال‌های اخیر نه‌تنها این رقم از ۱۳ درصد بالاتر نرفته است، بلکه در سال گذشته با توجه به افزایش ظرفیت دانشجو معلمان و دانش‌آموزان این رقم به حدود ۱۰ درصد رسیده است. حمیدرضا نیک‌نژاد؛ کارشناس آموزش، در بخش دیگری از سخنان خود به همین مسئله پرداخت و گفت: «مورد بعدی درخصوص تعیین اهداف در اسناد بالای دست است. اگر قرار است اهدفی مشخص باشد باید در مورد نوع هدف، ابزار‌های لازم آن همچنین بودجه در نظر گرفته شده صحبت شود. در ۲۰ سال گذشته بار‌ها گفته شده که بیش از ۹۰ درصد از بودجه آموزش و پرورش هزینه کارمندان و پرداخت‌های مرتبط به آن‌ها می‌شود. این درحالی است که براساس چارچوب‌های جهانی این عدد باید بین ۷۵ تا ۷۸ درصد از بودجه کل سازمان باشد و مابقی آن هزینه کیفیت بخشی شود. در این شرایط درصد بسیار کمی از هزینه‌های ما صرف کیفیت بخشی می‌شود و می‌توان گفت مدارس کشور بدون کمک هزینه خانواده‌ها نمی‌چرخند. به شکلی که با حذف خانواده‌ها از چرخه آموزش و پرورش بیش از یک ماه برای از بین رفتن آن زمان لازم نیست.»

«زیرساخت»؛ آنچه برای ورود هوش‌مصنوعی به آموزش کشور وجود ندارد

سیدهادی صادقی؛ مدیر گروه آموزش و هوش‌مصنوعی سازمان سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی)، با تأکید بر نبود زیرساخت و استاندارهای لازم برای ساخت بستر استفاده از هوش‌مصنوعی در آموزش کشور، گفت: «کمی قبل‌تر حاکمیت ایتالیا به دلیل نبود سیاست و استانداردهای مناسب در استفاده از ChatGBT جلوگیری کرد. اما در ایران سیستم سیاست‌گذاری پیش از سیستم‌های فناورانه حرکت می‌کند. به شکلی که بعد از ورود فناوری و توسعه به این فکر می‌شود که باید چه سیاستی درخصوص آن پیش برد. اینکه در این برنامه سواد دیجیتالی معلم‌‌ها مورد توجه قرار گرفته رویکردی مناسب است، اما این برنامه را دو الی سه سال پیش یونسکو مطرح کرده است. از سوی دیگر برای نتیجه بخشی این برنامه باید میان رفتار و سخت‌افزارهای موجود تعادل برقرار شود. بعد از آموزش نیروی متخصص و مهارت‌افزایی معلمان، آیا باید خدمات در برنامه‌ای مانند شاد ارائه شود و این ظرفیت وجود دارد؟» سید محسن موسوی‌زاده؛ عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، نیز در بخشی دیگر از سخنان خود بر وجود تدبیر و دقت بالا در این مسیر تأکید کرد. او می‌گوید: ورود بدون زیرساخت نتیجه دلخواه را به همراه نداشته و قطعاً دستیابی به این امر زمان بر خواهد بود. مهیار صوفی‌آبادی؛ دانش‌آموز یکی از مدارس دولتی استان تهران، به نبود معلم کافی برای درس «کار و فناوری» پرداخت. او به تدریس مشترک یک معلم برای «درس کار و فناوری» و «زبان انگلیسی»، همچنین تجهیزات کامپیوتری ناقص، فرسوده و بلااستفاده در مدرسه خود اشاره کرد. سیدهادی صادقی؛ مدیر گروه آموزش و هوش‌مصنوعی سمت، با تأکید بر اینکه درحال حرکت به سمت یک سیستم غیرمتمرکز آموزشی هستیم، افزود: «دستیابی به رویکردهای فناورانه به این معنا است که باید از رویکردهای کنترل‌گرایی فاصله و به سمت خودکنترل‌گری توسط معلمان دست پیدا کرد. هنگامی که مسئولیت‌‌ها برعهده یادگیرنده، یاددهنده و متولی امور آموزشی باشد هر یک تبدیل به مسئول امری شده و برای ایفای نقش خود تلاش می‌کنند. لازم است وضعیت آموزش کشور را رصد کرد و بعد از پذیرش نواقص، برای بهبود آن تلاش کرد. این مسئله در میان مدیران آموزشی دیده نمی‌شود و این امر موجب شده از وضع موجود در کشور غافل باشند. در وضعیت فعلی پیکره ساختار با پیکره زمینه هماهنگ نیست و این امر چالش‌های زیادی را برای اقدامات آینده به وجود خواهد آورد. ساختار آموزش کشور به مانند جزیره‌هایی در کنار یکدیگر است که هیچ ارتباطی با هم نداشته و این مسئله موجب شده در دستیابی به اهداف خود دچار ناکامی شوند.» اهمیت ورود هوش‌مصنوعی به آموزش و پرورش کشور‌ها تا اندازه‌ای مورد توجه قرار گرفته است، که شعار روز جهانی آموزش سال ۲۰۲۵، که مصادف با چهار بهمن ۱۴۰۳ است، اهمیت ورود هوش‌مصنوعی و آموزش عنوان شده است. این شعار بر اهمیت آموزش برای تجهیز افراد و جوامع به مهارت‌‌ها و دانش لازم برای درک و مدیریت پیشرفت‌های فناوری، به ویژه در حوزه هوش‌مصنوعی تأکید می‌کند.