توسعه نظام پیمانکاری در بخش IT- قسمت دوم

توسعه نظام پیمانکاری در بخش IT– قسمت دوم

 

بهزاد جلایی

سمیه سلیمی

 

۲-۱-۲-ارکان نظام

ارکان نظام فنی و اجرایی کشور و بخش شامل موارد زیر می‌باشد:

*ارکان نهادی: برای تحقق و اجرای نظام فنی و مهندسی بخش ICT می‌بایست چندین نهاد و سازمان در کنار هم فعال باشند. مسلماً نهادهایی مانند وزارت ICT، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، سازمان نظام مهندسی ICT و نیز شرکت‌های مخابراتی به عنوان کارفرمایان مخابراتی، نقش مهمی در تدوین و اجرای نظام دارند.

*ارکان داخلی نظام: نظام فنی بخش ICT همچون نظام فنی و اجرایی کشور از عوامل مختلفی تشکیل شده است. با توجه به ساختار ارایه شده برای نظام فنی-اجرایی کشور می‌توانیم این عوامل را در دو دسته تقسیم‌بندی کنیم:

طرح و لایه‌های مختلف آن

واحدهای اجرایی

این نکته را خاطرنشان کنیم که نظام پیمانکاری بخش، تمامی عوامل اجرایی بخش اعم از مشاور اجرای طرح، پیمانکار نصب و اجرا (C)، پیمانکار مهندسی و اجرا (EC)، پیمانکار مهندسی، تدارکات و اجرا (EPC)، پیمانکار عام (GC) و مدیریت پیمان (MC) را در برمی‌گیرد و از این لحاظ جایگاه بالایی در سازماندهی و توسعه فعالیت‌های اجرایی بخش دارد. این نظام به عنوان لایه‌ای درون نظام فنی و اجرایی بخش در حدود ۷۵ درصد این نظام را در بر می‌گیرد، زیرا نظام پیمانکاری دربرگیرنده عوامل اجرایی نظام فنی و اجرایی بخش می‌باشد. در نتیجه با تنظیم المان‌های تشکیل‌دهنده نظام پیمانکاری بخش، امکان تحقق عینی نظام در کوتاه‌مدت فراهم خواهد شد، از طرف دیگر با مشخص شدن المان‌های اصلی نظام بخش، می‌توان این نظام را به صورت یک بسته اجرایی تحقق بخشید و در این صورت استفاده از خدمات مشاوران بخش خصوصی نیز میسر خواهد بود.

۳-وضعیت موجود تعامل بخش ICT –پیمانکاران-سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی

وزارت PTT 5ساله سوم توسعه را مطابق قانون برنامه سوم توسعه با رویکرد آزادسازی و خصوصی‌سازی طی کرده است، به طوری‌که سازمان تنظیم مقررات در وزارتخانه جدید برای هدایت و رهبری بخش خصوصی و امورات آنها تشکیل شده است.

در راستای اجرای مفاد مربوط به قوانین آزادسازی و خصوصی‌سازی در بخش مخابرات، سهام شرکت‌های زیرمجموعه وزارت ICT  جز در مورد زیرساخت به بخش خصوصی واگذار می‌شود. در دهه اخیر که رشد مخابرات، انقلاب اطلاعاتی را به دنبال داشته است، کشورهای جهان عمدتاً برای هماهنگی با رشد سریع فناوری‌ها مشارکت بخش خصوصی را به کار گرفته‌اند و در بسیاری از کشورها مخابرات را از انحصار دولت رها ساخته‌اند. این در حالی است که کشور ما دیرتر از دیگران به این فرآیند پیوسته است و خیلی کند آن را پیش می‌برد. یک ابزار مهم و حمایت‌کننده از این فرآیند تهیه و تدوین نظام فنی در بخش ICT می‌باشد. یک نتیجه فرعی آن است که تدوین نظام فنی بخش و شکل‌دهی به عوامل آن می‌بایست منطبق بر تشکیلات جدید وزارت ICT، سازمان‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه باشد. پیشنهاد وزارت ICT در قالب مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات مخابرات در خصوص تقسیم‌بندی پیمانکاران و مشاوران به این صورت می‌باشد که سازمان مدیریت رسته جدیدی به عنوان ICT ایجاد کند که این رسته شامل ۳ رشته CT، IT و پست باشد. برای بخش CT گرایش‌های مختلفی طبق ۳ سناریو توصیه شده است.

براساس سناریوهای فوق شرکت‌های مهندسی مشاور، پیمانکار، پیمانکاران طرح و ساخت (EC)، پیمانکاران EPC، پیمانکاران عمومی(GC) و پیمانکار مدیریت (MC) را می‌توان در رشته‌های مختلف تقسیم‌بندی کرد.

۳-۱-ضرورت تدوین نظام فنی بخش با تأکید بر نظام پیمانکاری

مسلماً مطابق آنچه قبلاً بیان کردیم بخش ICTکشور جزو آخرین بخش‌هایی است که در چند سال اخیر قصد پیوستن به نظام فنی و اجرایی کشور در قالب تهیه نظام فنی بخش ICT را داشته است. به طوری که در چند سال اخیر چندین شرکت مشاور و پیمانکار در بخش ظهور کرده و به فعالیت پرداخته‌اند و لیکن در مقایسه با حجم فعالیت‌ها، بسیار ناچیز بوده و هنوز هم متصدیان دولتی اصلی‌ترین عوامل اجرایی بخش هستند و علی‌رغم گذشت ۶ سال از برنامه توسعه سوم که آزادسازی و خصوصی‌سازی را در ماده ۱۲۴ (بند الف و ب) برای بخش مخابرات پیش‌بینی کرده بود، هنوز تحقق قابل ملاحظه‌ای حاصل نشده است.

برنامه سوم توسعه به دلیل عدم وجود نظام فنی بخش تاکنون به صورت قابل توجه‌ای عملی نشده است. دلیل عدم تحقق نظام فنی بخش نیز ریشه در عدم آشنایی معاونت فنی سازمان مدیریت با بخش از یک طرف و نیز عدم هماهنگی بخش با قوانین و برنامه‌های معاونت فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی از طرف دیگر می‌باشد. به طوری‌که سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در گزارش اقتصادی خود در چند سال اخیر برای بخش مهم‌ترین دلیل برای عدم تحقق اهداف آزادسازی و خصوصی‌سازی و نهایتاً توسعه مورد انتظار بخش را عدم وجود نظام فنی و مهندسی در بخش عنوان کرده است. بدین‌ترتیب تدوین نظام فنی بخش، جایگاه مهمی در تحقق اهداف بخش خواهد داشت.

از چند جنبه ضرورت نظام فنی بخش و متعاقب آن تهیه المان‌های نظام فنی و مهندسی را می‌توان مورد بررسی قرار داد که یک سری از ضرورت‌ها به داخل بخش ICT مربوط می‌شود و نهایتاً این‌که برخی بخشICT مربوط می‌شود و دسته‌ای دیگر به خارج از بخش مربوط می‌گردد و نهایتاً این‌که برخی ضرورت‌ها جنبه بین‌المللی دارد. مسلماً این ضرورت‌ها جنبه بین‌المللی دارد. مسلماً این ضرورت‌ها در مورد نظام پیمانکاری نیز، به‌عنوان بخشی از نظام فنی و مهندسی بخش صدق می‌کند. در زیر به هر یک از ۳ ضرورت فوق، به صورت گذرا نگاهی می‌اندازیم.

۳-۱-۱- ضرورت‌های بخشی

در این موضوع که رشد و توسعه ICT کشور حتی در مقایسه با کشورهای مشابه چندان قابل توجه نیست، جای تردید نمی‌باشد (رتبه بین‌المللی ایران در حوزه ICT، ۸۰ می‌باشد) و چه بسا تقاضاهای بی‌جواب برای سرویس‌های مختلف ICT در کشور ما وجود دارد. ناتوانی بخش در تأمین تقاضا برای سرویس‌های مختلفICT یک نمود از عقب‌ماندگی بخش می‌باشد. مهم‌ترین دلایل عدم تناسب توسعه خدمات ICT با رشد تقاضا شامل محدودیت توان مالی در بخش، محدودیت توان انسانی در دولت، محدودیت ناشی از گستردگی حوزه فعالیت، تحولات سریع در عرصه فناوری، قوانین کهنه‌ و ناکارآمد، ساختارهای نامناسب سنتی، عملکرد غیراقتصادی بخش دولتی و ناهماهنگی با دنیا می‌باشد.

۳-۱-۲-ضرورت‌های فرابخشی (قانونی)

ضرورت‌های فرابخشی عمدتاً به دلیل تدوین قوانین بر بخش ICT تأثیر می‌گذارد. در دهه اخیر تغییر جایگاه مخابرات از وضعیت سنتی به جایگاه امروزی (ICT) نشان می‌دهد که ICT به صورت یک زیرساخت برای زیرساخت‌های سایر بخش‌هاغ عمل می‌کند و بنابراین از این حیث نیز بخش ICT از سایر بخش‌ها تأثیرپذیر خواهد بود. بهطور خلاصه ضرورت‌های فرابخشی را می‌توان دردو گروه قرا داد: ضرورت‌های قانونی و ضرورت‌های دیگر.

ضرورت‌های قانونی

الف-قانون برنامه سوم توسعه کشور و تسری آن به برنامه چهارم

ماده ۱۲۴(بند الف و ب) قانون فوق وزارت PTT را مکلف کرده است که بخشی از فعالیت‌های خود را در زمینه طراحی، مهندسی نصب و راه‌اندازی، آزمایش و تحویل، بهره‌برداری و نگهداری به بخش غیردولتی واگذار کند که لازمه آن داشتن نظام مناسب بخش است. در همین برنامه و در بخش راهکارهای اجرایی بخش پست و مخابرات در فصل ۲۰(بند۲)مقرر شده است که نظام فنی و مهندسی در بخش مخابرات ایجاد و در بند۲۰ مربوط به این فصل تصریح شده است که زمینه‌های لازم به منظور شکل‌گیری واحدهای خدمات مهندسی مشاور، پیمانکاران و سازندگان در بخش مهیا شود و امکان اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها در بخش مخابرات از طریق مشاوران، پیمانکاران و سازندگان غیردولتی فراهم شود و بنابراین تهیه و تدوین نظام فنی و مهندسی بخش مخابرات در برنامه سوم توسعه به انحای مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. بدین‌ترتیب در برنامه چهارم این ماده تمام مفاد فوق را برای بخش ICT  لحاظ می‌کند.

ب-لایحه هیأت وزیران در تسری نظام فنی و اجرایی کشور به سایر بخش‌ها

در نظام  فنی و اجرایی کشور که در تاریخ ۴/۴/۱۳۷۵ به تصویب رسیده است سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به عنوان مسؤول تحقق نظام معرفی شده است. بدین معنی که سازمان فوق می‌بایست لوایحی را تهیه و برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارایه دهد و نیز آیین‌نامه‌هایی برای تصویب به هیأت دولت ارایه کند به‌طوری‌که مجموعه لوایح و آیین‌نامه‌ها تحقق عینی از نظام فنی و اجرایی کشور به دست دهند که تاکنون این امر محقق نشده و وقت آن فرارسیده است که تعامل بخش ICT و معاونت فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در تحقق این وظیفه به منصه ظهور برسد.

ج- برنامه ۵ ساله معاونت فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در تحقق کامل نظام برای همه بخش‌های دولتی

همزمان با شروع برنامه سوم توسعه بنا به مواد مختلفی که در آن جهت نظام فنی و اجرایی کشور آمده بود معاونت فنی سازمان مدیریت یک برنامه ۵ ساله برای خود تهیه و در قالب آن تسری نظام به همه بخش‌ها را ارایه کرد.

د-قانون برنامه چهارم توسعه کشور

در ماده ۸ بند (الف) این قانون آمده است که دولت مکلف است برای توسعه، حضور بخش خصوصی و تعاونی نظام‌ها و ساز و کارهای مناسب و تسهیل‌کننده را طراحی و شرایط مناسب برای اجرای آن فراهم کند. ماده ۱۰ این قانون، آزادسازی و خصوصی‌سازی در بخش پست و مخابرات را تصریح می‌کند (به جز شبکه زیرساخت مخابراتی)، همچنین مواد ۶۳ و ۷۹ به ترتیب دراین برنامه دولت را موظف به تدوین نظام فنی مهندسی در تمام دستگاه‌های دولتی و نیز هماهنگی نظام فنی و مهندسی بخش ICT با دنیا می‌کنند.

ضرورت‌های دیگر

این ضرورت‌ها شامل موارد زیر می‌باشند:

-ضرورت تأمین زیرساخت مورد نیاز سایر بخش‌ها

-ضرورت حفظ و توسعه نیروی انسانی بخش

۳-۱-۳-ضرورت‌های بین‌المللی

در سطح بین‌المللی تحولات مهمی برای ICT روی داده است که بخش ICT کشور ما نیز بی‌تأثیر از آن نبوده است. مثال‌هایی از این تحولات عبارتند از: ظهور اینترنت و سرویس‌های مجتمع اینترنتی، ظهور تلفن موبایل ماهواره‌ای، گسترش انفجارگونه مخابرات در سطح جهان، سنکرون نبودن بخش با تحولات فناوری روز دنیا و ظهور نسل جدید شبکه‌ها(NGN).

مطالب ذکر شده در ارتباط نظام فنی و مهندسی بخش، در مورد نظام پیمانکاری نیز صادق می‌باشد. در ارتباط با صنف پیمانکاران بخش می‌توانیم بگوییم که تاکنون، بخش خصوصی قابل توجهی در قالب مشاوران و پیمانکاران ICT شکل نگرفته است. وزارت ICT اخیراً نظام پیمانکاری را دنبال کرده است. تعدادی از پروژه‌های مربوط به نظام فنی و مهندسی بخش ICT در مرکز تحقیقات مخابرات در حال انجام می‌باشد. پروژه‌هایی مانند طراحی نظام مهندسی ICT، آئین‌نامه‌های تعیین صلاحیت و رتبه‌بندی پیمانکاران بخش مخابرات و نیز تهیه بسته تعاریف فعالیت‌های اجرایی در پروژه‌های مخابراتی و فهرست بها با نظارت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در حال انجام می‌باشند. همچنین پروژه تهیه قراردادهای تیپ پیمانکاری در بخش مخابرات در شرف قرارداد است.

۴-روند توسعه ICT و بازار پیمانکاران و چشم‌انداز تحول نظام پیمانکاری در افق ۲۰ ساله در ارتباط با بخش ICT

در این قسمت به بررسی روند بازار بخش و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف آن در یک افق ۱۰ ساله و نیز طبقه‌بندی انواع پیمانکاران بخش ICT و نیز روند توسعه پیمانکاران مختلف بخش در مدت‌زمان ذکر شده می‌پردازیم. این مدت زمان ۱۰ ساله در برگیرنده برنامه توسعه چهارم و نیز پیش‌بینی برنامه پنجم می‌باشد.

در مورد سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف ICT می‌توانیم بگوییم که در برنامه‌های توسعه سوم و چهارم حجم سرمایه‌گذاری در بخش CTبسیار بالاتر از IT می‌باشد. ولی با توجه به این مطلب که رویکرد آینده ICT بیش‌تر در حوزه IT متمرکز خواهد بود، در برنامه‌های توسعه بعدی انتظار می‌رود که سهم سرمایه‌گذاری در این بخش بیش‌تر از بخش‌های دیگر شود. در برنامه پنجساله چهارم نسبت سرمایه‌گذاری CT/IT به صورت ۶۵٫۲۵ و بازاری در حدود ۲۶۰ هزار میلیارد ریال به منظور توسعه بخش در نظر گرفته شده است. در برنامه پنجم نسبت فوق به صورت ۳۰٫۶۰و حجم سرمایه‌گذاری در حدود ۵۰۰ میلیارد ریال پیش‌بینی می‌شود.

نمودار سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف (IT،CT، پست و فضا) در افق ۱۰ ساله (برنامه توسعه چهارم و پنجم) به صورت زیر می‌باشد:

 

********نمودار ص۶۵

شکل ۱- نمودار سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف ICT در برنامه چهارم و پنجم توسعه

همان‌طور که در این شکل نیز دیده می‌شود، میزان سرمایه‌گذاری در IT در برنامه پنجم توسعه به شدت افزایش پیدا کرده و از سرمایه‌گذاری CT پیشی خواهد گرفت. دلیل آن نیز ظهور اشباع در توسعه CT در انتهای برنامه چهارم می‌باشد، ولی به دلیل نوپا بودن IT، لازم است که بخش عمده سرمایه‌گذاری در آینده در این قسمت متمرکز شود.

همچنین سهم مربوط به سرمایه‌گذاری دولت و بخش خصوصی در حوزه ITوCT در برنامه‌های توسعه چهارم و پنجم مطابق شکل‌های زیر پیش‌بینی می‌شود:

***************نمودار صفحه ۶۶

************نمودار ص ۶۷

همان‌طور که در شکل‌های بالا دیده می‌شود، میزان سرمایه‌گذاری دولتی در هر دو بخش IT و CT، در برنامه چهارم بیش‌تر از بخش خصوصی می‌باشد و این مطلب در برنامه پنجم توسعه بالعکس خواهد شد، به این ترتیب که میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به شدت افزایش پیدا کرده و از میزان سرمایه‌گذاری بخش دولتی پیشی خواهد گرفت و این بیانگر تأکید بیش‌تر بر روی بخش خصوصی در آینده خواهد بود.

در طبقه‌بندی پیمانکاران بخش با ۳ دسته پیمانکار روبه‌رو هستیم: پیمانکاران بزرگICT، پیمانکاران متوسط ICT و پیمانکاران

جزء ICT. در ادامه این ۳ تیپ پیمانکاری و بازارهای هدف مربوطه آنها را بررسی می‌کنیم.

*پیمانکاران بزرگ: این پیمانکاران با هدف توسعه زیرساخت‌های ملی و فراملی فعالیت می‌کنند. برای نمونه در حوزه CT

این پیمانکاران با دو گرایش انتقال و سویچینگ روبه‌رو می‌باشند. هر یک از این گرایش‌ها موارد مختلفی را در برمی‌گیرند.

بازار هدف برای پیمانکاران بزرگ، شرکت‌های زیرساخت، فناوری اطلاعات و موبایل در بخش دولتی و خصوصی می‌باشد.

*پیمانکاران متوسط: این تیپ پیمانکاران با شبکه‌های منطقه‌ای (Branch) در بخش مخابرات سرو کار دارند. حوزه فعالیت این پیمانکاران در موارد زیر می‌باشد:

-پروژه‌های انتقال استانی یا منطقه‌ای(Branch)

– پروژه‌های سوییچینگ استانی یا منطقه‌ای

بازار هدف برای این پیمانکاران، شرکت‌های استانی تلفن ثابت، موبایل و فناوری اطلاعات در بخش دولتی و خصوصی می‌باشد:

-شبکه‌های تلفن شهری(دسترسی محلی) شامل فناوری‌های ADSLو…

-شبکه‌های LAN، WANو…

-کاربردهای فناوری اطلاعات

بازار هدف این پیمانکاران،  شرکت‌های استانی تلفن ثابت،موبایل و فناوری اطلاعات در بخش‌ دولتی و خصوصی می‌باشد.

باطبقه‌بندی پیمانکاران به این نحو، در بخش مخابرات ۳ دسته پیمانکار خواهیم داشت که عبارتند از: پیمانکاران شبکه زیرساخت، پیمانکاران شبکه فرعی و پیمانکاران شبکه دسترسی.

هم‌اکنون حدود ۱۵۰۰ شرکت فعال در حوزه ICT وجود دارد که سهم شرکت‌های پیمانکاری مخابراتی ناچیز (حدود ۲۵ شرکت) است. لزوم توسعه شرکت‌های پیمانکاری مخابراتی در برنامه چهارم حاد احساس می‌شود. در حالی‌که جهت‌گیری در برنامه پنجم برعکس خواهد بود. به هر حال پیش‌بینی می‌شود که حدود ۵۰۰۰ شرکت فعال در انتهای برنامه چهارم، هدف‌گذاری مناسبی باشد.