دلایل اُفت تولید علم در ایران؛ محقق ایرانی چند دلار پژوهانه می‌گیرد؟!

مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جایگاه ایران، از نظر تولید، علم را بررسی کرد و به تشریح دلایل افت این جایگاه پرداخت. به گزارش مهر، هفته گذشته آخرین رتبه‌بندی سکیمگو (scimago) در مورد وضعیت کشورهای مختلف از نظر انتشارات علمی در سال ۲۰۲۴ منتشر شد. براساس این رتبه‌بندی ایران در شاخص تولید علم (انتشار مقالات علمی) رتبه هفدهم دنیا را کسب کرد. این دومین سالی است که رتبه کشور در این شاخص نزولی شده است. دو سال قبل ایران جایگاه پانزدهم دنیا را در این رتبه‌بندی داشت. در گفتگویی تحلیلی با مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی پژوهشی وزارت علوم وضعیت رتبه علمی کشور و اقدامات انجام‌شده در این زمینه را مورد بررسی قرار دادیم. صمد نژادابراهیمی؛ در مورد آخرین نتایج رتبه‌بندی پایگاه سکیمگو، گفت: سال گذشته ما اقدامات زیادی برای بهبود رتبه کشور در این شاخص انجام دادیم تا بتوانیم جایگاه شانزدهم را حفظ کنیم ولی پایگاه سکیمگو امسال حدود ۲۰ روز زودتر اقدام به انتشار نتایج رتبه‌بندی کرد. وی با بیان اینکه پایگاه سکیمگو از داده‌های ماه پنجم مارچ ماه میلادی اسکوپوس استفاده کرده است، افزود: براساس رتبه‌بندی سکیمگو فاصله ما با کشور هلند که در جایگاه شانزدهم دنیا ایستاده است، حدود ۲۰۰ سند کم‌تر است؛ در حالی که اگر داده‌های فعلی اسکوپوس برای سال ۲۰۲۴ را بررسی کنیم ما حدود ۲۰۰ مقاله بیشتر از هلند منتشر کرده‌ایم و اگر براساس داده‌های فعلی رتبه‌بندی انجام می‌شد ما در جایگاه شانزدهم قرار داشتیم. البته که این مسئله ماست و مشکل رتبه‌بندی نیست. وی خاطرنشان کرد: البته ما از قبل پیش‌بینی می‌کردیم که امسال به رتبه ۱۷ برسیم، به همین دلیل تلاش‌های زیادی انجام دادیم که این اتفاق نیفتد. الان هم در اسکوپوس رتبه ۱۶ داریم ولی در زمانی که داده‌های پایگاه سکیمگو جمع‌آوری شده ما رتبه ۱۷ بودیم و همان به‌عنوان رتبه ما در سال ۲۰۲۴ ثبت شده است. نژادابراهیمی؛ در مورد نقطه قوت ایران در رتبه‌بندی امسال سکیمگو، توضیح داد: اولین نقطه قوت ما در زمینه نشریات است. در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳، تعداد نشریات برتر دارای «چارک» (Q) ایران ۳۲۰ نشریه بود که خوشبختانه با برنامه‌ریزی‌های درست امسال ۳۷۷ نشریه افزایش پیدا کرده است که حدود ۵۷ نشریه جدید با توجه به ارتقای کیفیت نشر دارای چارک شده است.

اگر نمایه‌سازی انجام نمی‌شد به رتبه بیستم می‌رسیدیم

به گفته مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم، این افزایش نشریات دارای «کیو» از طریق نمایه‌سازی اتفاق افتاده است و اگر نمایه‌سازی نشریات انجام نشده بود شاید رتبه علمی کشور الان رتبه بیستم بود. نشریات نمایه‌سازی شده در سه سال گذشته حدود پنج، شش هزار مقاله به سبد مقالات ایران در اسکوپوس اضافه کرده است. وی ادامه داد: سال گذشته ۵۲ نشریه ایرانی نمایه بین‌المللی گرفته‌اند و به‌طور میانگین در هر هفته یک مجله نمایه شده است؛ همین سبب شده وضعیت ما به نسبت خوب باشد. نژادابراهیمی؛ خاطرنشان کرد: ما از همین الان در حال برنامه‌ریزی برای سال بعد هستیم. مسئولین نیز باید به این موضوع توجه داشته باشند و برای این موضوع سرمایه‌گذاری و حمایت‌های لازم را انجام دهند.

وقتی پژوهش بدون پشتوانه مالی پیش می‌رود

وی در پاسخ به این سؤال که آیا بودجه پژوهش نسبت به سال گذشته تغییری داشته یا خیر، گفت: از نظر قانونی تغییراتی داشتیم و در برنامه هفتم توسعه عنوان شده که ۱۵ درصد از بودجه دانشگاه‌ها باید در پژوهش سرمایه‌گذاری شود. ما آیین‌نامه اجرایی آن را نوشتیم و دولت نیز آن را مصوب کرد ولی این بخش از قانون امسال باید اجرایی شود و لازم است مجلس شورای اسلامی و سازمان برنامه بودجه همکاری و همراهی لازم برای تخصیص این مقدار بودجه به امر پژوهش را داشته باشند. مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی، با بیان این‌که مبالغ مورد نیاز برای این موضوع از سوی سازمان برنامه و بودجه تأمین نشده است، ادامه داد: دانشگاه‌ها به دلیل هزینه‌های حقوق و دستمزد و هزینه‌های غذای دانشجویی امکان اختصاص این درصد به پژوهش را ندارند. وی تأکید کرد: اگر دولت واقعاً عزم جدی برای ایجاد تغییرات در پژوهش داشته باشد، باید یک میلیارد دلار علاوه بر بودجه فعلی به صورت سالانه به بودجه پژوهش و فناوری کشور اضافه کند و این مبلغ تنها در پژوهش صرف شود. در حال‌حاضر براساس قانون باید دودرصد تولید ناخالص ملی به حوزه پژوهش فناوری اختصاص یابد ولی متأسفانه با توجه به محدودیت منابع این عدد در محدود ۰٫۶ درصد است. مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی، در پاسخ به این سؤال که با توجه به جمیع این شرایط و همچنین پیشرفت سریع عربستان، آیا سال آینده عربستان از ایران جلو خواهد زد یا خیر؛ گفت: ما تلاشمان را انجام می‌دهیم ولی عربستان با سرمایه‌گذاری که انجام می‌دهد، حتماً ایران و ترکیه را پشت سر خواهد گذاشت. عربستان در فوتبال «رونالدو» را آورده و در پژوهش نیز رونالدو‌ها را به خدمت گرفته است. وی افزود: اگر ما به پژوهشگرمان ۱۰۰ هزار دلار در سال بدهیم حتماً مقاله می‌نویسد و تکنولوژی را توسعه می‌دهد. ما در به‌ترین حالت ۵ هزار دلار در سال به پژوهشگران خودمان گرنت پژوهشی می‌دهیم؛ در حالی که عربستان به پژوهشگران پر استناد در ازای همکاری درج نام این کشور به‌عنوان وابستگی سازمانی (affiliation) دوم مبالغ بسیار خوبی پیشنهاد می‌کند. نژادابراهیمی؛ تأکید کرد: عربستان اگر با همین شرایط پیش برود، نه‌تنها ایران و ترکیه را رد می‌کند، بلکه تنه به تنه روسیه خواهد زد و در جایگاه ۱۲، ۱۳ دنیا خواهد ایستاد.