مناقصات سبز و رویکرد اتحادیه اروپا!

در دهه اخیر در ادبیات تدارکات عمومی اصطلاح تدارکات عمومی سبز Green Public Procurement یا تدارکات پایدار sustainable procurement که کاربرد زیادی پیدا کرده است که اشاره‌ای کوتاه به آن خالی از لطف نخواهد بود. البته در همین ابتدا باید اشاره شود که اصطلاح «تدارکات عمومي سبز» دقیق‌تر از «مناقصات سبز» است ولی با توجه به این‌که در کشور ما، حقوقدانان از معمولاً به جای تدارکات عمومی، از واژه «مناقصات» استفاده می‌کنند ما نیز به تأسی از این پدیده، به مناقصات سبز اشاره کردیم اما مبرهن است که مناقصات صرفاً یکی از روش‌های تدارکات عمومی تلقی می‌شود.

مفهوم تدارکات سبز (مناقصات سبز)

با رشد روزافزون جمعیت، گسترش شهرنشینی و مصرف بی‌رویه منابع طبیعی، زمین با بحران‌های زیست‌محیطی جدی مواجه شده است. افزایش گازهای گلخانه‌ای، آلودگی بیشتر، افزایش زیرگردها، باعث گرم‌تر شدن زمین و آثار مخرب زیست‌محیطی شده است. در چنین شرایطی، دولت‌‌ها به‌دنبال راهکارهایی برای کاهش اثرات منفی فعالیت‌های اقتصادی و هدایت جوامع به سوی الگوهای پایدار هستند. یکی از ابزارهای راهبردی برای این منظور، استفاده از تدارکات سبز دولتی (GPP) است. این ابزار در عین حال پیچیدگی‌های زیادی هم دارد که در این نوشتار مجال پرداختن به آن‌‌ها نیست.

تدارکات سبز، فراتر از یک رویکرد صرفاً خرید است؛ این مفهوم، فلسفه‌ای جامع برای مدیریت تقاضا در نهادهای عمومی با در نظر گرفتن ابعاد زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. در این راستا، اتحادیه اروپا به‌عنوان نهادی پیشتاز، تلاش کرده تا با تدوین مقررات و سیاست‌های خاص، فرآیند خرید عمومی را به ابزاری برای تحقق اهداف محیط‌زیستی تبدیل نماید. با این حال تدارکات سبز مستلزم درجه بالایی از همکاری و تعامل بین همه طرفین در زنجیره تأمین است.

تدارکات سبز به‌عنوان بخشی از سیاست‌های دولت برای مدیریت منابع و تأمین کالا و خدمات به‌گونه‌ای تعریف می‌شود که در آن ملاحظات زیست‌محیطی در کنار ملاحظات سنتی چون هزینه، کیفیت و زمان تحویل قرار گیرد. در تعریف تدارکات سبز می‌توان گفت؛ تدارکات عمومی سبز فرآیندی است که در آن مقامات عمومی به دنبال خرید کالاهایی هستند که حداقل اثرات سوء را بر محیط‌زیست داشته باشد.

کمیسیون اروپا تدارکات سبز را: «فرآیندی که به موجب آن مقامات عمومی به دنبال تدارک کالا، خدمات و کارهایی هستند که در طول چرخه عمر خود در مقایسه با کالاها، خدمات و کارهای مشابه، اثرات زیست‌محیطی کمتری دارند» تعریف کرده است.[۱] کاهش مصرف انرژی، کاهش ضایعات، استفاده از مواد پایدار، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کاهش مصرف آب از اصول تدارکات سبز هستند.

از دیدگاه نظری، تدارکات سبز ریشه در مفاهیم زیر دارد:

توسعه پایدار: ایجاد تعادل میان رشد اقتصادی، حفاظت از محیط‌زیست و عدالت اجتماعی

اقتصاد چرخشی: استفاده حداکثری از منابع و کاهش تولید ضایعات

مسئولیت اجتماعی دولت: پاسخگویی نسبت به اثرات تصمیم‌گیری‌های دولتی بر جامعه و محیط‌زیست

اهداف و مزایای تدارکات سبز

تدارکات سبز می‌تواند به عنوان ابزاری برای تحقق طیفی از اهداف زیست‌محیطی و اقتصادی مورد استفاده قرار گیرد. از جمله اهداف و مزایای این رویکرد عبارتند از:

الف- اهداف کلان

کاهش اثرات کربنی و آلاینده‌ها

استفاده بهینه از منابع طبیعی و انرژی

کاهش زباله و ارتقای بازیافت

بهبود سلامت عمومی و کیفیت زندگی

تحریک نوآوری و توسعه فناوری‌های پاک

ب. مزایا برای دولت‌ها

صرفه‌جویی در هزینه‌های بلندمدت (نگهداری، مصرف انرژی)

ارتقای کارایی عملیات دولتی

ایجاد تقاضا برای بازار محصولات و خدمات پایدار

پ- مزایا برای بخش خصوصی

فرصت‌های جدید بازار

تشویق به نوآوری در طراحی محصولات سبز

بهبود تصویر برند از منظر زیست‌محیطی

مثال‌هایی از تدارکات سبز

1. خرید خودروهای دولتی

به‌جای خودروهای بنزینی، دولت‌‌ها خودروهای برقی یا هیبریدی با آلایندگی کمتر خریداری می‌کنند.

2. تهیه کاغذ برای ادارات دولتی

استفاده از کاغذهای بازیافتی با فرآیند سفیدکنندگی بدون کلر.

3. تأمین برق ساختمان‌های عمومی

قرارداد با شرکت‌های تأمین انرژی تجدیدپذیر مانند خورشیدی یا بادی.

4. خدمات نظافت ساختمان‌ها

شرط استفاده از مواد شوینده با گواهی زیست‌محیطی (مثلاً بدون فسفات).

5. ساخت و ساز پایدار در پروژه‌های دولتی

الزام به استفاده از مصالح ساختمانی دارای برچسب زیست‌محیطی، استفاده از طراحی غیرفعال برای کاهش مصرف انرژی، نصب پنل خورشیدی، سیستم‌های جمع‌آوری آب باران با هدف کاهش مصرف انرژی، کاهش آلایندگی در طول عمر ساختمان

۶- اجتناب از خرید

گاه تدارکات سبز ایجاب می‌کند که دستگاه دولتی از خرید کالاهایی اجتناب کند برای مثال اگر گونه‌ای از ماهی‌‌ها در معرض انقراض یا کاهش جمعیت قرار داشته باشند و خرید آن‌‌ها می‌تواند در اکو سیستم آن‌‌ها تأثیرگذار باشد، اجتناب از آن می‌تواند از جمله تدابیر مؤثر باشد.

بسترهای حقوقی تدارکات سبز در اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا رویکردی فعال و تدریجی نسبت به تدارکات عمومی سبز اتخاذ کرده و آن را به‌عنوان ابزاری راهبردی برای پیشبرد اهداف اقلیمی، حفظ منابع طبیعی و حمایت از اقتصاد چرخشی در نظر گرفته است. این سیاست در سطح اتحادیه به‌صورت داوطلبانه دنبال می‌شود. اتحادیه مزبور با تدوین معیارهای مشترک زیست‌محیطی برای گروه‌های کالایی و خدماتی مشخص، راهنماهای فنی، و ابزارهای سنجش چرخه عمر محصول، تلاش کرده است کشورهای عضو را به اتخاذ استانداردهای سبز در خریدهای عمومی تشویق کند. تمرکز اصلی این رویکرد بر خرید کالا‌ها و خدماتی است که در مقایسه با نمونه‌های معمول، کمترین تأثیر زیست‌محیطی را در چرخه عمر خود دارند. اتحادیه همچنین بر شفافیت، قابل‌ راستی‌آزمایی بودن معیارها، و قابلیت اجرایی آن‌‌ها در مناقصات تأکید دارد.

افزون بر آن اتحادیه اروپا در راستای نهادینه‌سازی تدارکات سبز، مجموعه‌ای از اسناد و دستورالعمل‌های قانونی را تدوین کرده است. نقطه شروع این حرکت سال ۲۰۰۸ است که کمیسیون اروپا راهنمایی برای تدارکات عمومی تهیه کرد که معیارهای مربوط به تدارکات سبز در آن گنجانده شده بود. مهم‌‌ترین این اسناد به قرار ذیل هستند:

۱- دستورالعمل ۲۰۱۴/۲۴/EU

دستورالعمل مزبور بر تدارکات عمومی در کشورهای عضو نظارت دارد و از جمله نوآوری‌های کلیدی آن، امکان ادغام معیارهای زیست‌محیطی در فرآیندهای مناقصه است. این دستورالعمل به مقامات اجازه می‌دهد تا هنگام انتخاب تأمین‌کنندگان، نه‌تنها قیمت بلکه هزینه چرخه عمر، مصرف انرژی، قابلیت بازیافت و سایر عوامل محیط‌زیستی را نیز در نظر بگیرند. بر اساس این سند، مقامات می‌توانند از ابزارهایی مانند برچسب‌های زیست‌محیطی (eco-labels) یا الزامات فنی خاص برای تضمین پایداری استفاده کنند.

این دستورالعمل، تدارکات عمومی سبز (GPP) را به‌عنوان یک ابزار داوطلبانه اما بسیار توصیه‌شده معرفی می‌کند. اتحادیه اروپا بر این باور است که تدارکات سبز می‌تواند نقش کلیدی در دستیابی به اهداف توافقنامه پاریس و پیمان سبز اروپا (European Green Deal) ایفا کند. هرچند این دستورالعمل استفاده از معیارهای سبز را الزامی نمی‌کند، اما ابزارهای قانونی و انعطافی فراهم کرده تا کشورهای عضو بتوانند بدون مغایرت با قوانین رقابت، خریدهای پایدار انجام دهند.

۲- GPP Toolkit

کمیسیون اروپا جعبه ابزار تدارکات سبز (GPP Toolkit) را برای کمک به سازمان‌های دولتی تهیه کرده است. این ابزار شامل:

معیارهای زیست‌محیطی برای بیش از ۲۵ گروه محصول

راهنمای عملی تنظیم اسناد مناقصه

نمونه قراردادهای سبز

۳- برنامه‌های ملی اقدام (NAPs)

کشورهای عضو اتحادیه موظف هستند برنامه‌هایی ملی برای ارتقای تدارکات سبز تدوین کنند که شامل اهداف، معیارها، زمان‌بندی و نظارت است.

۴- پیمان سبز اروپا (European Green Deal)

این پیمان در واقع یک برنامه جامع راهبردی اتحادیه اروپاست که در سال ۲۰۱۹ ارائه و در سال ۲۰۲۰ تصویب شد، هدف اصلی این پیمان تبدیل اروپا به نخستین قاره خنثی از نظر کربن تا سال ۲۰۵۰ است و تدارکات سبز را به‌عنوان ابزاری کلیدی برای رسیدن به این هدف معرفی می‌کند.

چالش‌های تدارکات سبز در اتحادیه اروپا

با وجود چارچوب‌های قانونی پیشرفته و حمایت نهادهای اروپایی، اجرای مؤثر تدارکات سبز با چالش‌هایی روبه‌روست که در ادامه بررسی می‌شوند:

چالش‌های سازمانی

کمبود دانش و آموزش: بسیاری از نهادهای دولتی فاقد دانش تخصصی درباره چگونگی تدوین اسناد مناقصه با معیارهای زیست‌محیطی هستند.

مقاومت نهادی: برخی دستگاه‌های دولتی در برابر تغییر فرآیندهای سنتی مقاومت می‌کنند.

هماهنگی میان دستگاه‌ها: پیاده‌سازی تدارکات سبز نیازمند همکاری میان سازمان‌های متعدد در سطوح ملی و محلی است.

چالش‌های بازار و عرضه

محدودیت در عرضه محصولات سبز: برخی کشورها، به‌ویژه کشورهای اروپای شرقی، با کمبود عرضه‌کنندگان محصولات دوستدار محیط‌زیست مواجه هستند.

هزینه‌های اولیه بالا: محصولات سبز گاه در ابتدا هزینه بیشتری دارند، اگرچه در بلندمدت مقرون‌به‌صرفه‌تر هستند.

عدم شفافیت در اطلاعات زیست‌محیطی: نبود استانداردهای یکسان برای برچسب‌های سبز موجب سردرگمی خریداران می‌شود.

چالش‌های حقوقی

ابهامات قانونی در تفسیر معیارهای زیست‌محیطی: اجرای دقیق دستورالعمل‌‌ها نیازمند تفسیر حقوقی صحیح است.

 

کشورهای پیشرو اجرای تدارکات سبز در اروپا

سوئد

سوئد یکی از موفق‌‌ترین کشور‌ها در پیاده‌سازی تدارکات سبز است. طبق گزارش دولت سوئد، بیش از ۹۰درصد مناقصات عمومی شامل حداقل یک معیار زیست‌محیطی هستند.

آلمان

دولت آلمان با تدوین راهنمای خرید پایدار، چارچوبی مشخص برای اجرای تدارکات سبز فراهم کرده است. بیش از ۲۵۰ دسته‌بندی کالا دارای معیارهای زیست‌محیطی هستند. سازمان‌ متولی آن آژانس محیط‌زیست آلمان (UBA) است و حوزه‌های کلیدی عبارتند از: خودروهای کم‌مصرف، فناوری اطلاعات، انرژی.

هلند

هلند مدل نوآورانه‌ای از مناقصات مبتنی بر عملکرد زیست‌محیطی را پیاده کرده است، که در آن شاخص‌هایی مانند ردپای کربن و مصرف منابع به‌طور دقیق محاسبه می‌شود.

ویژگی برجسته: استفاده از شاخص MPG (Environmental Performance Indicator)

نتایج: کاهش بیش از ۳۰درصد در انتشار CO₂ در پروژه‌های زیرساختی

ایتالیا

ایتالیا نخستین کشور اروپایی بود که تدارکات سبز را در سطح ملی الزامی کرد. طبق آمار رسمی، بیش از ۱۵۰۰ نهاد دولتی از معیارهای تدارکات سبز در خریدهای خود استفاده می‌کنند.

ابزار کلیدی CAM (Criteri Ambientali Minimi)

فرانسه

فرانسه یکی از کشورهای پیشرو در پیاده‌سازی تدارکات سبز است. دولت فرانسه الزاماتی برای گنجاندن حداقل درصد مشخصی از معیارهای محیط‌زیستی در مناقصات عمومی در نظر گرفته است. از سال ۲۰۲۱، اجرای مقررات جدید در فرانسه باعث شد سازمان‌های عمومی ملزم به استفاده از محصولات بازیافتی، قابل تعمیر یا با طول عمر بالا در خریدهای خود شوند. همچنین، خرید خودروهای دولتی در این کشور باید به سمت خودروهای کم‌مصرف و برقی متمایل باشد. در زمینه ساخت‌وساز، استفاده از مصالح کم‌کربن و طراحی با مصرف انرژی پایین جزو الزامات تدارکاتی شده است.

اسپانیا

در اسپانیا، دولت مرکزی و برخی مناطق خودمختار سیاست‌های فعالی برای تدارکات سبز اجرا کرده‌اند، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند انرژی، حمل‌ونقل و خدمات عمومی. اسپانیا در برنامه‌ریزی ملی خود برای تغییرات اقلیمی، تدارکات عمومی را ابزاری برای کاهش گازهای گلخانه‌ای در نظر گرفته است. برای مثال، در برخی استان‌‌ها شهرداری‌‌ها ملزم شده‌اند فقط قراردادهایی را امضاء کنند که کالا‌ها یا خدمات دارای برچسب زیست‌محیطی رسمی (مثل EU Ecolabel) ارائه دهند. همچنین، سامانه‌های آموزش تخصصی برای کارکنان بخش خرید دولتی راه‌اندازی شده تا آن‌‌ها با معیارهای زیست‌محیطی آشنا شوند و توان ارزیابی پیشنهادات سبز را داشته باشند.

 تدارکات سبز در ایران

با وجود تفاوت‌های ساختاری و نهادی، کشورهایی مانند ایران نیز می‌توانند از تجربه اروپا بهره‌مند شوند اما خوانندگان گرامی نیک مستحضرند که تدارکات سبز مستلزم وجود بسترهای مناسب، قانونی، اقتصادی، زیرساختی و فنی مناسب است با این حال پیشنهادهای زیر می‌تواند راهگشا باشد:

– تدوین برنامه ملی اقدام برای مناقصات سبز به عنوان سند بالادستی

– تهیه نقشه‌راه با هدف‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت، تعیین اولویت‌های ملی، و ایجاد ساختارهای هماهنگ.

توانمندسازی نهادی.

– آموزش تخصصی مدیران مالی و کارپردازان دستگاه‌های اجرایی

– تدوین دستورالعمل‌های ساده و شفاف

– ایجاد بانک اطلاعاتی از محصولات و خدمات سبز

– بازنگری در قوانین و مقررات

– تشویق بخش خصوصی

ارائه تسهیلات، معافیت‌های مالیاتی و تسهیل دسترسی به بازار برای تولیدکنندگان محصولات سبز.

نتیجه

تدارکات سبز به‌عنوان ابزاری استراتژیک در سیاست‌گذاری دولتی، نقشی حیاتی در مسیر‌گذار به توسعه پایدار ایفا می‌کند. در جهان امروز که منابع طبیعی با فشار بی‌سابقه‌ای مواجه هستند، استفاده از ظرفیت خرید دولتی برای جهت‌دهی به بازارها، تغییر الگوهای مصرف، و ارتقای نوآوری سبز ضروری است.

اتحادیه اروپا با تکیه بر تجربه، ساختار نهادی قوی، و تعهد سیاسی بالا، موفق شده است چارچوبی جامع برای تدارکات سبز طراحی کند که شامل دستورالعمل‌های الزام‌آور، ابزارهای اجرایی، و سیاست‌های مکمل است. کشورهایی نظیر سوئد، آلمان، و هلند نشان داده‌اند که بهره‌گیری از تدارکات عمومی سبز نه‌تنها ممکن، بلکه سودمند از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است.

برای کشورهایی مانند ایران که در مسیر توسعه پایدار قرار دارند، بهره‌گیری از تجربه اروپا و سایر کشورهای موفق در این خصوص می‌تواند بسیار راهگشا باشد. تحقق این هدف مستلزم تدوین برنامه‌های ملی، اصلاح قوانین، آموزش نهادهای دولتی، و تشویق بخش‌خصوصی است. بدون تردید، آینده‌ای پایدار بدون مدیریت هوشمندانه منابع و مسئولیت‌پذیری دولت‌‌ها در قبال محیط‌زیست امکان‌پذیر نیست. تدارکات سبز، پلی میان توسعه و پایداری است و می‌تواند از یک ابزار اداری به یک موتور محرک تحول در اقتصاد و جامعه بدل شود.

منابع

European Commission (2021). “Green Public Procurement: A collection of good practices.” Publications Office of the European Union.

https://ec.europa.eu/environment/gpp/index_en.htm

Directive 2014/24/EU of the European Parliament and of the Council on public procurement. Official Journal of the European Union.

Testa, F., Annunziata, E., Iraldo, F., & Frey, M. (2016). “Drawbacks and opportunities of green public procurement: An effective tool for sustainable production.” Journal of Cleaner Production, 112, 1893–۱۹۰۰٫

OECD (2015). “Going Green: Best Practices for Sustainable Procurement.” OECD Publishing.

https://www.oecd.org/governance/procurement/toolbox/search/going green.htm

UBA (2020). “Sustainable Public Procurement in Germany.” Umweltbundesamt.

https://www.umweltbundesamt.de/en/topics/economics-environment/sustainable-public-procurement

Ministry for the Environment, Sweden (2020). “Sweden’s Public Procurement Strategy.” Government Offices of Sweden.

UNEP (2017). “Global Review of Sustainable Public Procurement.” United Nations Environment Programme.

https://www.oneplanetnetwork.org/programmes/public-procurement

Mont, O., Neuvonen, A., & Lähteenoja, S. (2014). “Sustainable lifestyles 2050: stakeholder visions, emerging practices and future research.” Journal of Cleaner Production, 63, 24–۳۲

 

[۱] “a process whereby public authorities seek to procure goods, services and works with a reduced environmental impact throughout their life-cycle when compared to goods, services and works with the same primary function that would otherwise be procured