امکان‌سنجی فقهی تأمین مالی غیرمتمرکز با تأکید بر نظام اقتصادی اسلام (قسمت اول)

مقاله پژوهشی: نشریه معرفت اقتصاد اسلامی، سال سیزدهم، شماره دوم، پیاپی ۲۶، بهار و تابستان ۱۴۰۱

 

امکان‌سنجی فقهی تأمین مالی غیرمتمرکز با تأکید بر نظام اقتصادی اسلام

 

مصطفی کاظمی‌نجف‌آبادی

استادیار گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم، ایران

محسن امیدوار

دانشجوی دکتری اقتصاد اسلامی‌پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم- ایران

 

چکیده

همزمان با ابداع و گسترش رمزارزها، تأمین مالی غیرمتمرکز (Defi) مبتنی بر قراردادهای هوشمند برای اصلاح کارکرد واسطه‌های مالی و پولی (مانند بانک‌ها کارگزاری‌ها و صرافی‌ها) ابداع شد. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به بررسی مشروعیت تأمین مالی غیرمتمرکز و سازگاری آن با اهداف نظام اقتصادی اسلام می‌پردازیم. بنا به یافته‌های تحقیق وجود ربا در پلتفرم‌های وام‌دهی غیرمتمرکز قطعی است اما می‌توان با استفاده از عقد اجاره پول یا عقود مستحدثه برای قفل کردن کیف پول در استخر، نقدینگی کارمزد در نظر گرفت برای ارزیابی تأثیر تأمین مالی غیرمتمرکز بر اهداف نظام اقتصادی اسلام شامل رفاه، عدالت، رشد و امنیت اقتصادی، بررسی اتر این نوع تأمین مالی بر حکمرانی پولی بخش واقعی اقتصاد نابرابری، توسعه تجارت و فرآیند خلق پول بانکی ضروری است. بنا به یافته‌های تحقیق استفاده از تأمین مالی غیرمتمرکز در صورت طراحی بسترهای اجرایی لازم برای کاهش مخاطرات آن مفید است. البته لازم است محیط آزمون (جعبه شنی) مناسب برای سنجش خطاهای اجرایی طراحی شود و براساس نتایج حاصل شده سیاست‌های بلندمدت پیشنهاد شود.

کلیدواژه‌ها: رمزارز، توکن، تأمین مالی غیرمتمرکز، قرارداد هوشمند، اقتصاد اسلامی.

طبقه‌بندی   JEL: G21-O16

 

مقدمه

یکی از نیازهای اساسی بشر، نیاز به آزادی و استقلال در مبادلات روزمره است. پس از ایجاد ساختار بانک به عنوان واسطه مالی بانک‌ها علاوه بر نقش واسطه‌گری در تأمین مالی، به واسطه نقل و انتقال وجوه نقد نیز تبدیل شدند. امروزه بخش ناچیزی از مبادلات با سکه و اسکناس صورت می‌گیرد و بیشتر مبادلات خرد و کلان در اقتصاد با جابه‌جایی بین سپرده‌ها انجام می‌شود که نیازمند مداخله بانک است. رفته‌رفته به دلیل مشکلاتی که واسطه گری بانک‌ها در هر دو ناحیه به وجود آورد.

همزمان با گسترش رمزارز‌ها، تأمین مالی غیرمتمرکز (Defi) برای حذف واسطه‌های مالی و پولی (مانند بانک‌ها، کارگزاری‌ها و صرافی‌ها) ابداع شد. مطابق گزارش OECD (۲۰۱۲) تأمین مالی غیرمتمرکز روشی است که در آن فعالیت‌های مختلف سیستم مالی سنتی به روشی باز، غیرمتمرکز، بدون مجوز و مستقل انجام می‌شود. این روش، عمدتاً مبتنی بر پروتکل اتریوم (و دارایی‌های ۲۰-ERC) و ظرفیت آن برای انعقاد قراردادهای هوشمند .است. ERC مخفف «درخواست اتریوم برای نظرات» Ethereum Request for Comments است.

اتریوم به دلیل توانایی برای ایجاد توکن‌های جدید و با استاندارد ۲۰-ERC تبدیل به یک سکو برای عرضه اولیه سکه (ICO) شده است (بشیر، ۲۰۱۸، ص ۲۵۹). رسالت این نوع تأمین مالی، انتقال ابزارهای مالی سنتی مانند پس‌انداز، وام، تجارت و ابزارهای مشتقه به فناوری‌های مرتبط با بلاک‌چین است. بنای این شیوه تأمین مالی حذف واسطه‌های سنتی است (اسکارفمن ۲۰۲۲، ص ۱۷۸). تفاوت تأمین مالی غیرمتمرکز با مدل متمرکز در جدول (۱) نمایش داده شده است (متوالی، ۲۰۲۱، ص ۵۰):

جدول ۱- تمایز تأمین مالی متمرکز و غیرمتمرکز

تأمین مالی متمرکز CEFI	تأمین مالی غیرمتمرکز DEFI
بر مبنای اجازه	بدون نیاز به اجازه
نیازمند احراز هویت (KYC: Know your customer)	بدون نیاز به احراز هویت
منبع بسته-تصمیمات پشت درهای بسته اتخاذ می‌شود	منبع باز- مشوق همکاری‌های آزاد است
بر بسترهای قدیمی‌بنا شده	بر بستر بلاکچین بناشده
گران (کارمزدهای سنگین واسطه‌ها)	اغلب دارای کارمزدهای تراکنش پایین
عدم شفافیت	شفافیت

 

در تأمین مالی غیرمتمرکز عمدتاً دو هدف کاربردی ۱- تأمین وجوه لازم برای مبادله ارزهای دیجیتال در صرافی‌های غیرمتمرکز؛ ۲- وام‌دهی به متقاضیان دنبال می‌شود (هاروی و دیگران ۲۰۲۱، ص ۵۴-۵۰) براساس گزارش بانک مرکزی اروپا، ارزش کل دارایی‌های قفل شده (Total Value Locked) در تأمین مالی غیرمتمرکز از حدود ۱۸ میلیارد یورو در ژانویه ۲۰۲۱ به ۲۴۰ میلیارد دلار در انتهای دسامبر ۲۰۲۱ رسید توکن‌های موجود در پروتکل‌های تأمین مالی غیرمتمرکز در ۲۰۲۱ ده‌ها برابر افزایش یافتند. البته مقیاس تأمین مالی غیرمتمرکز در مقایسه با کل بازار رمزارز‌ها هنوز کوچک است. بعد از سقوط رمزارز پایدار تِرا (TerraUSD) در اوایل می‌۲۰۲۲ TVL در تأمین مالی غیرمتمرکز حدود ۴۰ درصد (۸۰ میلیارد دلار) ریزش کرد (بورن و دیگران (۲۰۲۲) .

این مقاله با روش تحلیلی-‌توصیفی بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای و مرور گزارش‌های جهانی ابتدا به موضوع‌شناسی پدیده می‌پردازد و سپس براساس دو روش فقه مرسوم و فقه نظام اقتصادی اسلام پدیده را تحلیل می‌کند.

 

پیشینه پژوهش

تاکنون پژوهشی در باب تحلیل فقهی تأمین مالی غیرمتمرکز در کشور منتشر نشده است. در حوزه موضوع‌شناسی، اهم پژوهش‌های لاتین از این قرار است:

لانتر و کاوری (۲۰۲۱) در فصل هفتم کتاب مهارت‌ورزی در بلاکچین، بانک را گران و کُند معرفی کرده و حذف واسطه‌های مالی توسط رمزارز‌ها را نوید می‌دهند. آن‌ها سپس به معایب سیستم‌های متمرکز در حوزه داده و مالی اشاره کرده و مثال‌هایی در زمینه هک شدن اطلاعات کاربران یا نقض عهد شرکت‌ها ذکر می‌کنند. ایشان بستر غیرمتمرکز بلاکچین را نسبت به هک‌های احتمالی آینده مقاوم تر معرفی می‌کنند. این دو نویسنده در ادامه به خدمات تأمین مالی غیرمتمرکز مانند وام‌دهی، پس‌انداز، ابزارهای مشتقه و صرافی‌های غیرمتمرکز اشاره شده و مثال‌هایی از کدهای برنامه‌نویسی این خدمات و راهکارهای عملی مقابله با هک آن ارائه می‌دهند.

هاروی و همکاران (۲۰۲۱) در کتاب تأمین مالی غیرمتمرکز و آینده تأمین مالی، می‌گویند که با ظهور تأمین مالی غیرمتمرکز زیرساخت‌های قدیمی‌تأمین مالی در حال افول می‌باشند؛ این نوع تأمین مالی جایگزین تمام زیرساخت‌های مالی متمرکز خواهد شد. آنان پس از شمارش معایب سیستم تأمین مالی متمرکز و پیامد منفی عمده آن کاهش رشد اقتصادی به نابرابری‌های ایجاد شده در سیستم سنتی نیز اشاره می‌کنند. آنان علی‌رغم تأکید بر ظرفیت‌های بی‌نظیر تأمین مالی غیرمتمرکز برای افزایش کارایی و پیش‌بینی اقبال مردم به سکوهای این نوع تأمین مالی نسبت به چالش مقیاس‌پذیری و آسیب‌پذیری قراردادهای هوشمند هشدار می‌دهند آنان معتقدند که مشکل مقیاس به مرور زمان حل می‌شود؛ اما ریسک قراردادهای هوشمند پابرجا می‌ماند و صرفاً با خرد ناشی از تجربه می‌توان آن را کنترل کرد.

اسکارفمن (۲۰۲۲) در کتاب انطباق با رمز رز و عملیات؛ دارایی‌های دیجیتال، بلاکچین و تأمین مالی غیرمتمرکز به رشد نمایی رمزارز‌ها در سالیان اخیر اشاره می‌کنند از نظر ایشان عطش زیادی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه و حوزه‌های نوظهور مرتبط مانند تأمین مالی غیرمتمرکز (دیفای) توکن‌های غیرمثلی (NET)، رمزارزهای پایدار (Stable Coins) وجود دارد. این کتاب یکی از جامع‌‌ترین و به‌روز‌ترین آثار در زمینه مباحثی چون CeDefi (تأمین مالی متمرکز غیرمتمرکز)، تعامل بلاکچین اتریوم و دیفای، معرفی سکه‌های دیفای وام‌های فلش، تراکنش‌های اتمی، ریسک‌های طرف مقابل در دیفای، انگوهای پولی، زبان برنامه نویسی سالیدیتی و ملاحظات حضانتی میباشد.

محمد ظاهری و داودی (۱۴۰۱) تنها پژوهش داخلی در موضوع مقاله را با انتشار، مقاله «بررسی فرآیند‌ها و حوزه‌های اثرگذاری دیفای منتشر کرده‌اند آن‌ها به توصیف دیفای و خدمات ارائه شده روی آن پرداخته و آینده این زیست‌بوم در زمینه کاهش کارمزد تراکنش، افزایش سرعت و اعتماد را مثبت ارزیابی کرده‌اند.

در حوزه فقهی مقاله «امکان‌سنجی فقهی حقوقی اجاره سهام و کاربردهای مالی آن» نزدیک‌‌ترین پژوهش به این اتر است (اعتصامی‌و سعدی ۱۳۹۹) همچنین در آثار فقهی، مسئله اجاره پول به موضوع این پژوهش نزدیک است. ابن‌ادریس حلی به بطلان اجاره پول (ابن‌ادریس ۱۴۱۰ ق) و محقق حلی (محقق حلی، ۱۴۰۸ق، ج ۲)، شهید ثانی (شهید ثانی، ۱۴۱۳ق، ج ۵) و سید یزدی (طباطبائی یزدی ۱۴۱۴ق) به صحت اجاره پول براساس منافع نادره آن حکم می‌دهند نوآوری این مقاله، اولاً در بخش موضوع شناسی شامل تبیین مهم‌ترین کارکردهای مالی تأمین مالی غیرمتمرکز (دیفای) از دریچه عناوین فقهی محتمل و ثانیاً استفاده از روش فقه مرسوم و فقه نظام اقتصادی اسلام به صورت توامان برای تحلیل فقهی پدیده است.