چرا پتانسیل علمی بالای هوش‌مصنوعی در ایران به موفقیت تجاری نمی‌رسد؟!

 

عرفانه رازقی

هوش‌مصنوعی (AI) به‌عنوان یکی از تحول‌آفرین‌‌ترین فناوری‌های قرن ۲۱ شناخته می‌شود که کشورهای مختلف در حال سرمایه‌گذاری کلان بر روی آن هستند. ایران نیز در سال‌های اخیر گام‌هایی در جهت توسعه این فناوری برداشته است. این مقاله به بررسی جایگاه فعلی ایران در حوزه هوش‌مصنوعی در مقیاس جهانی، چالش‌های پیش‌رو و راهکارهای ارتقای موقعیت کشور می‌پردازد.

وضعیت فعلی ایران در حوزه هوش‌مصنوعی

نقاط قوت:

۱- پتانسیل علمی بالا:

– رتبه ۱۶ جهان در تولید مقالات علمی هوش‌مصنوعی (طبق گزارش SCImago 2023)

– حضور دانشگاه‌های برجسته مانند شریف، تهران و امیرکبیر در رتبه‌بندی‌های جهانی

– استعدادهای درخشان در المپیادهای جهانی و رقابت‌های بین‌المللی

۲- استارت‌آپ‌های نوپا:

– رشد چشمگیر استارت‌آپ‌های فعال در حوزه هوش‌مصنوعی (بیش از ۱۵۰ استارت‌آپ فعال)

– موفقیت‌های بین‌المللی در برخی حوزه‌ها مانند پردازش زبان فارسی

۳- سیاست‌گذاری‌های اخیر:

– تصویب سند ملی هوش‌مصنوعی در ۱۴۰۱

– ایجاد مراکز تحقیقاتی تخصصی مانند مرکز نوآوری هوش‌مصنوعی

نقاط ضعف:

۱- ضعف در تبدیل علم به فناوری:

– ضعف در تجاری‌سازی تحقیقات دانشگاهی

– فاصله زیاد بین پژوهش و صنعت

۲- محدودیت‌های زیرساختی:

– کمبود ابررایانه‌های قدرتمند

– محدودیت در دسترسی به سخت‌افزارهای پیشرفته (مانند پردازنده‌های GPU)

۳- چالش‌های بین‌المللی:

– تحریم‌ها و محدودیت در همکاری‌های علمی

– مشکل در دسترسی به داده‌های جهانی و پایگاه‌های اطلاعاتی

جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی

شاخص‌های بین‌المللی:

۱- شاخص آمادگی هوش‌مصنوعی (Oxford Insights 2023):

– رتبه ایران: ۷۶ از ۱۸۰ کشور

– نقاط قوت: سرمایه انسانی

– نقاط ضعف: زیرساخت دیجیتال و محیط سیاسی-حقوقی

۲- تعداد مقالات علمی (Scopus 2023):

– رتبه ۱۶ جهانی در تعداد انتشارات

– رشد ۲۵۰ درصدی در پنج سال اخیر

۳- ثبت اختراعات:

– سهم کمتر از ۱% از ثبت اختراعات جهانی در حوزه AI

– رشد آهسته در ثبت پتنت‌های بین‌المللی

حوزه‌های امیدبخش هوش‌مصنوعی در ایران

۱- پردازش زبان طبیعی (NLP) برای فارسی:

– توسعه مدل‌های زبانی بزرگ مانند پارس‌گفتار

– پیشرفت در ترجمه ماشینی فارسی

۲- پزشکی و سلامت:

– توسعه سیستم‌های تشخیص پزشکی

– کاربردهای هوش‌مصنوعی در تصویربرداری تشخیصی

۳- کشاورزی هوشمند:

– سیستم‌های پیش‌بینی محصول

– مانیتورینگ هوشمند مزارع

چالش‌های اصلی پیش‌رو

۱- مهاجرت متخصصان: مهاجرت متخصصان هوش‌مصنوعی به کشورهای دیگر

۲- محدودیت منابع محاسباتی: وابستگی به سخت‌افزارهای وارداتی

۳- مشکلات داده‌ای: کمبود داده‌های باکیفیت و حجیم برای آموزش مدل‌ها

۴- فاصله صنعت و دانشگاه: عدم ارتباط مؤثر بین نیازهای صنعتی و تحقیقات آکادمیک

راهکارهای ارتقای جایگاه جهانی

۱-توسعه زیرساخت‌های محاسباتی:

– سرمایه‌گذاری در ابررایانه‌های ملی

– توسعه مراکز داده پیشرفته

۲- اصلاح نظام آموزشی:

– بازنگری در برنامه‌های درسی دانشگاهی

– تأکید بیشتر بر مهارت‌های عملی

۳- تشویق کارآفرینی:

– حمایت از استارت‌آپ‌های هوش‌مصنوعی

– ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر تخصصی

۴- همکاری‌های بین‌المللی:

– توسعه روابط علمی با کشورهای همسو

– مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی هوش‌مصنوعی

تجربیات موفق کشورهای مشابه

– ترکیه: سرمایه‌گذاری در پارک‌های فناوری متمرکز بر AI

– هند: توسعه اکوسیستم استارت‌آپی با حمایت دولت

– مالزی: جذب سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه هوش‌مصنوعی

چشم‌انداز آینده

با توجه به پتانسیل‌های موجود، ایران می‌تواند تا سال ۱۴۱۰ در میان ۲۰ کشور برتر منطقه در حوزه هوش‌مصنوعی قرار گیرد. تحقق این هدف مستلزم:

۱- تخصیص حداقل ۱% از بودجه ملی به تحقیق و توسعه هوش‌مصنوعی

۲- ایجاد حداقل ۱۰ مرکز تحقیقاتی پیشرفته

۳- تربیت سالانه ۵۰۰۰ متخصص هوش‌مصنوعی

۴- توسعه همکاری‌های بین‌المللی هدفمند

نتیجه‌گیری

ایران با وجود چالش‌های متعدد، دارای پتانسیل قابل‌توجهی در حوزه هوش‌مصنوعی است. موقعیت فعلی ایران در جهان، موقعیتی میانی با قابلیت ارتقاست. کلید موفقیت در این حوزه، تبدیل نقاط قوت علمی به مزیت‌های فناورانه و اقتصادی از طریق اصلاح ساختارهای مدیریتی، توسعه زیرساخت‌‌ها و ایجاد ارتباط مؤثر بین دانشگاه و صنعت است. با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای راهکارهای عملی، ایران می‌تواند در سال‌های آینده جایگاه بهتری در نقشه جهانی هوش‌مصنوعی به دست آورد.