هوشمصنوعی در ایران این روزها در پیچ سیاستگذاری قرار دارد. ستاد هوشمصنوعی زیرمجموعه دولت تشکیل شده و طرح ملی آن نیز به مجلس رسیده که در صورت تصویب، نیاز به ایجاد سازمانی جدید دارد! به گزارش مهر، در شرایطی که رقابتهای جهانی در هوشمصنوعی با سرعتی بیسابقه ادامه دارد، ایران نیز در تلاش است تا […]
هوشمصنوعی در ایران این روزها در پیچ سیاستگذاری قرار دارد. ستاد هوشمصنوعی زیرمجموعه دولت تشکیل شده و طرح ملی آن نیز به مجلس رسیده که در صورت تصویب، نیاز به ایجاد سازمانی جدید دارد! به گزارش مهر، در شرایطی که رقابتهای جهانی در هوشمصنوعی با سرعتی بیسابقه ادامه دارد، ایران نیز در تلاش است تا با ایجاد نهادها و ساختارهای مناسب، جایگاه خود را در این رقابت جهانی ارتقاء و تثبیت کند. اما در این مسیر، شکلگیری نهادهای مختلف با وظایف تا حدودی مشابه، همراه با نبود هماهنگی کامل، چالشی بزرگ در راه حکمرانی واحد و منسجم این فناوری حیاتی ایجاد کرده است.
تشکیل ستاد هوشمصنوعی در دولت؛ معاونت علمی محور پیشبرد پروژهها
در سالجاری، با تصویب و تشکیل «ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی» در دولت چهاردهم و برگزاری دو جلسه آن به ریاست دکتر عارف؛ همزمان طرح ملی هوشمصنوعی نیز در مسیر بررسی در صحن علنی مجلس قرار گرفته است. هر دو ساختار در تلاش برای ساماندهی حکمرانی و توسعه هوشمصنوعی در کشور هستند اما همپوشانی وظایف و نبود سازوکار مشخص برای هماهنگی، نگرانیهایی درباره موازیکاری و کاهش بهرهوری در اجرای سیاستها ایجاد کرده است. ستاد هوشمصنوعی به استناد سند ملی هوشمصنوعی مصوب هیئت دولت، تشکیل شده و مأموریت دارد تا در ۱۴ حوزه کلیدی فعالیت کند. از جمله این مأموریتها میتوان به توسعه زیرساخت ابری با ظرفیت پردازش بالا، ایجاد و توسعه بازارگاه داده و اطلاعات برای تحقق حکمرانی یکپارچه دادهها، طراحی و توسعه مدلهای زبانی بزرگ و کوچک بهویژه در قالب دستیارهای هوشمند، و همچنین تعمیق دانش و فناوری پایه هوشمصنوعی اشاره کرد و در راستای همین مأموریتها، تاکنون پروژههایی چون سکوی ملی هوشمصنوعی، طراحی دستیار هوشمصنوعی دستگاهها و ایجاد و گسترش بازارگاه داده و اطلاعات در دستور کار دارد.
طرح ملی هوشمصنوعی همچنان در حال پیگیری است
از سوی دیگر، براساس طرح ملی هوشمصنوعی که ذیل سند ملی مصوب شورایعالی انقلاب فرهنگی تدوین شده و اکنون در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، تأسیس سازمان ملی هوشمصنوعی بهعنوان یک نهاد رسمی پیشبینی شده است. این سازمان پیشتر در دولت سیزدهم ایجاد شده بود، اما با آغاز به کار دولت چهاردهم و تشکیل ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی، عملاً کنار گذاشته شد.
تناقض ساختاری در مدیریت هوشمصنوعی؛ بالاخره ستاد ملی یا سازمان مستقل؟
در این میان، یک تناقض ساختاری آشکار دیده میشود؛ در حالی که معاونت علمی ریاست جمهوری اعلام کرده کلیه امور مرتبط با هوشمصنوعی در کشور تحت نظارت ستاد قرار دارد، در مقابل، طرح ملی هوشمصنوعی سازمان ملی را مرجع علمی، فنی و راهبردی این حوزه معرفی میکند؛ نهادی که طبق طرح، وظیفه هدایت و سیاستگذاری کلان برای تمامی نهادها، ارکان حاکمیت و بخشهای مختلف کشور را برعهده خواهد داشت. همچنین مسئولیتهایی نظیر توسعه زیرساختهای پردازشی، الگوریتمها و دادگان (دیتاستها) و نمایندگی رسمی ایران در مجامع بینالمللی مرتبط با هوشمصنوعی به سازمان ملی سپرده شده است. مرور مأموریتهای هر دو ساختار -ستاد هوشمصنوعی تشکیلشده در دولت و سازمان ملی پیشبینیشده در طرح مجلس- نشان میدهد که وظایف و اختیارات آنها بهطور قابلتوجهی همپوشانی دارد. این تداخل کارکردی، زنگ هشدار موازیکاری، تضاد نهادی و عدم تمرکز راهبردی را به صدا درآورده است. آن هم در شرایطی که سرعت تحولات جهانی در حوزه هوشمصنوعی، مستلزم وجود یک مرجع یگانه، هماهنگ و مقتدر در سطح ملی است.
طرح ملی هوشمصنوعی به صحن مجلس رسید
براساس آخرین اخبار در حالحاضر گزارش تلفیقی کمیسیونهای آموزش، تحقیقات و فناوری و صنایع و معادن پیرامون طرح ملی هوشمصنوعی برای بررسی به صحن مجلس شورای اسلامی ارسال شده است. سیدجواد حسینیکیا؛ نائب رئیس کمیسیون صنایع و معادن مجلس، در تشریح جزئیات دستور کار (یکشنبه ۱۶ شهریور ماه) کمیسیون صنایع و معادن مجلس، گفت: در این نشست بررسی نهایی طرح ملی هوشمصنوعی در دستور کار قرار داشت. اعضای این کمیسیون گزارش کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس که بهعنوان کمیسیون فرعی این طرح را مورد بررسی قرار داده بود را مورد مطالعه قرار دادند و موارد مطرحشده را به گزارش کمیسیون صنایع و معادن الحاق کردند.
اختلاف مجلس بر سر تشکیل سازمان ملی هوشمصنوعی؛ ضرورت یا بار مالی؟
مجلسیها درباره تشکیل سازمان ملی هوشمصنوعی یا ادامه فعالیت ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی دیدگاههای متفاوتی دارند. مصطفی طاهری، عضو کمیسیون صنایع و معادن و طراح طرح توسعه هوشمصنوعی، تشکیل سازمان ملی هوشمصنوعی بهعنوان متولی فراقوهای این حوزه را ضروری دانسته و تأکید کرده است که نبود چنین سازمانی باعث عملکرد جزیرهای دستگاهها و کاهش سرعت پیشرفت کشور میشود. در مقابل، سخنگوی کمیسیون آموزش مجلس به طرح کنونی مجلس انتقاداتی را مطرح کرده است. او با اشاره به مشکلات ساختاری آن گفته است: بررسیها نشان میدهد طرح فعلی، با وجود تلاشهای کمیسیون صنایع، دو مشکل اساسی دارد؛ نخست، ایجاد ساختار جدید با بار مالی سنگین که با اصل ۷۵ قانون اساسی و برنامه هفتم توسعه مغایرت دارد و دوم، عدم همخوانی طرح با نظر هیئت وزیران که باید هرچه سریعتر اصلاح شود.
۴ ماه پس از وعده معاون علمی؛ خبری از اجماع نیست
۱۰ خردادماه ۱۴۰۴ (یعنی حدود چهار ماه گذشته) حسین افشین؛ معاون علمی رئیسجمهور، در پاسخ به سؤالی درباره وضعیت بلاتکلیف ساختار حکمرانی حوزه هوشمصنوعی، وعده داد که تا یک ماه آینده، ساماندهی نهایی این حوزه از طریق سند ملی هوشمصنوعی، طرح ملی هوشمصنوعی و مصوبات مرتبط انجام خواهد شد. وی تأکید کرد که با تعیین شاخصها و مکانیزمهای مشخص و همکاری میان دستگاهها، میتوان مسیر توسعه هوشمصنوعی را تسریع کرد. افشین؛ همچنین اعلام کرد که طرح ملی هوشمصنوعی و ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی نیازمند چکشکاری هستند و مقرر شده است موضوع در شورایعالی انقلاب فرهنگی مطرح شود تا به اجماع واحدی دست یابند. با این حال، در بازه چهار ماهه پس از این اظهارات، هنوز خبری از هماهنگی و اجماع رسمی در حوزه ساختار حکمرانی هوشمصنوعی منتشر نشده است و وضعیت همچنان نامشخص باقی مانده است.
طاهرینیا: مبنا مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی است
همین موضوع را از دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی جویا شدیم و پرسیدیم در پی تداوم پیگیری طرح ملی هوشمصنوعی در مجلس و همزمان، فعالیت ستاد مستقل در دولت، بالاخره مسئولیت حکمرانی و هماهنگی ساختاری در حوزه هوشمصنوعی با کدام نهاد خواهد بود؟ علیباقر طاهرینیا؛ در پاسخ به این سؤال با تأکید بر اهمیت راهبری و ظرفیتسازی در این حوزه، گفت: هوشمصنوعی یک موضوع چندوجهی و بسیار گسترده است که تمامی ابعاد زندگی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی را در بر میگیرد. به همین دلیل، ورود نهادهای مختلف به موضوع، از باب دغدغهمندی قابل تقدیر است، اما این تلاشها باید به وحدت راهبری منجر شود. وی افزود: کمتر موضوعی را میتوان در حوزه فناوری مانند هوشمصنوعی یافت که همه ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و مسائلی از این دست را تحتالشعاع قرار دهد. بنابراین، ورود دستگاههای مختلف از باب دغدغهمندی قابل تحسین و تقدیر است؛ این نکته اول است. دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: اما نکته دوم این است که در واقع شورایعالی انقلاب فرهنگی، در پیرو رهنمودهای حضرت آقا، خیلی زود و بهموقع وارد این موضوع شده و برای آن سازوکار پیشبینی کرده و قانون مصوب کرده است. بنابرین آنچه مبنا است، مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی است. طاهرینیا؛ خاطرنشان کرد: در این میان، مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی ظرفیتهایی دیده است که نیاز به قانونگذاری دارد و مبنای ورود مجلس به این موضوع و تهیه طرح، در واقع تکمیل و به نوعی نگاشت نهادی و تقسیم کار مسئله هوشمصنوعی از طریق قانونگذاری در مجلس است. وی در ادامه تأکید کرد که طرح مجلس شورای اسلامی مکمل و در طول سند ملی هوشمصنوعی است که از ارکان آن، سازمان ملی هوشمصنوعی است و موجب تقویت آن میشود. این طرح باعث پیشبینی تضامین لازم حقوقی برای اجراییسازی این سند نیز میشود و بسیار ارزشمند است.
ستاد و سازمان هوشمصنوعی باید به یک نقطه واحد برسند
دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی، درباره تشکیل ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی در دولت نیز توضیح داد و گفت: آنچه اتفاق افتاد در دولت این بود که دولت هم برای ورود سریع به موضوع هوشمصنوعی تدبیری اتخاذ کرد، آییننامهای را مصوب کرد، ستادی را در ذیل معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری پیشبینی کرد و کار را نیز آغاز کرده است. ولی نهایتاً اینها باید به یک نقطه برسد؛ این امور نمیتواند به صورت موازی و پراکنده ادامه یابد.
باید به یک وحدت فرماندهی برسیم
طاهرینیا؛ بر این باور است که هر چند دستگاههای مختلفی در حوزه هوشمصنوعی فعال هستند، اما باید به یک اراده واحد تبدیل و به یک وحدت فرماندهی منتهی شود تا امکانات و ظرفیتهای مادی، مالی و بهخصوص سرمایه انسانی کشور تحت یک سیاست واحد به کار گرفته شود. آنچه برای شورایعالی انقلاب فرهنگی مهم است، علاوه بر اینکه اجرای قانون یک تکلیف و از مهمترین امور است، این است که ما در عرصه رقابت با رقبای منطقهای و تلاش برای توسعه در بستر هوشمصنوعی، زمان را از دست ندهیم، امکانات را هدر ندهیم و بتوانیم متمرکز شویم روی آنچه در قانون مصوب شده است.
اگر طرح مجلس به تصویب برسد، باید در دستور کار دولت قرار گیرد
طاهرینیا؛ ضمن بیان این مطلب که ظرفیتهای مادی، مالی، منابع مالی و سرمایه انسانی نخبگانی خودمان را در این راستا (توسعه فناوری هوشمصنوعی) به خدمت بگیریم، خاطرنشان کرد: به نظر میرسد در صورتی که طرح مجلس به تصویب برسد و نهایی شود، آن طرح در راستای سند ملی هوشمصنوعی خواهد بود و این دو مبنای کار قرار میگیرند و همین نیز در دستور کار دولت محترم قرار خواهد گرفت. موضع معاونت علمی درباره دو سند ملی هوشمصنوعی؛ مکمل یکدیگر است در حالحاضر دو سند ملی هوشمصنوعی در کشور وجود دارد نخست سندی که در دولت مصوب شده و دیگری سند شورایعالی انقلاب فرهنگی. بهرامی؛ رئیس ستاد راهبری ستادهای اقتصاد دانشبنیان معاونت، در نشست خبری که اخیراً و در شهریورماه برگزار شد، ضمن توضیح درباره این دو سند آنها را مکمل یکدیگر عنوان کرد و گفت: این دو سند مکمل یکدیگرند؛ سند شورایعالی انقلاب فرهنگی بهعنوان نهاد عالی سیاستگذاری علم، فناوری و فرهنگ کشور تصویب شده و مدیریت آن بر عهده شورا است، در حالی که سند مصوب هیئت دولت مبنای تشکیل ستاد ملی هوشمصنوعی در معاونت علمی است و بیشتر دستگاههای اجرایی و دولتی را در بر میگیرد. ستادی که در مجموعه معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری شکل گرفته، پیرو سند ملی هوشمصنوعی است که در هیئت دولت به تصویب رسیده است. بهرامی؛ در ادامه بر این موضوع نیز تأکید کرده است که رئیسجمهور نیز علاوه ریاست هیئت دولت، ریاست شورایعالی انقلاب فرهنگی را نیز بر عهده دارند و قطعاً در سطح عالی، موضوع اثرگذاری و کارآمدی این دو سند به شکل هماهنگ در حال بررسی و رصد است. در این میان، تکلیف مشخصی بر عهده معاونت علمی گذاشته شده و این معاونت، بدون خارج شدن از مأموریتهای ذاتی خود، با قوت و قدرت، این مسیر را پیش میبرد. هرچند سند شورایعالی انقلاب فرهنگی مدتها قبل ابلاغ شده بود، اما در دوره جدید معاونت علمی بود که زیرساخت سکوی ملی هوشمصنوعی ایجاد شد و گامهای اساسی برای بهرهبرداری کاربردی از این ظرفیت برداشته شد.
دولت بر چابکسازی ساختارها تأکید دارد؛ نگرانی از معضل ساختارهای جدید
محمدهادی زاهدی؛ استادیار دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و رئیس انجمن ملی هوشمصنوعی، درباره وضعیت آتی ساختار حکمرانی هوشمصنوعی در ایران، به سند ملی هوشمصنوعی مصوب شورایعالی انقلاب فرهنگی اشاره کرد و گفت: شورایعالی انقلاب فرهنگی در سند خود بر تشکیل شورای راهبری هوشمصنوعی و سازمان ملی هوشمصنوعی تأکید دارد، در حالی که دولت بر چابکسازی ساختارها و جلوگیری از ایجاد بروکراسیهای اداری جدید تأکید میکند. این نگرانی وجود دارد که ایجاد ساختارهای تازه، به ویژه در حوزه نوآوری و فناوری، خود به یک معضل تبدیل شود. زاهدی؛ افزود: در نظام تصمیمگیری کشور دو رویکرد متفاوت وجود دارد؛ در حالیکه کمیسیون صنایع مجلس بر ایجاد سازمانی مستقل با اختیارات کامل برای تنظیمگری نظر دارد، کمیسیون آموزش بر پررنگ شدن حوزه علم و فناوری و کاربردیسازی هوشمصنوعی و استمرار فعالیت ستاد هوشمصنوعی تأکید دارد. از سویی دیگر، نگاه دولت و برخی بازیگران و نقشآفرینان زیستبوم فناوری کشور بر بحث تسهیلگری و شتابدهی به جریان کاربردیسازی، بازارسازی و تجاریسازی هوشمصنوعی است و تداوم ستاد هوشمصنوعی را حداقل در سالهای اولیه تا رسیدن به سطح بلوغ فناوری توصیه دارند.
ستاد عملاً نمیتواند به حوزه اجرا ورود کند
استادیار دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، در ادامه توضیح داد: ستادها معمولاً در حوزه اجرا ورود نمیکنند و عمدتاً نقش سیاستگذاری دارند. اما مسئله اصلی این است که وقتی شرکتی محصول یا خدمتی در حوزه هوشمصنوعی تولید میکند، باید از نهاد مشخصی مجوز بگیرد و استانداردها تدوین شود در حالی که ستاد چنین وظایفی ندارد و توان صدور مجوز را ندارد.
ستاد حفظ شود، سازمان ملی هوشمصنوعی هم ایجاد شود
زاهدی؛ پیشنهاد کرد: به نظر میرسد که یک راهحل میانه مناسب باشد؛ یعنی حفظ ستاد برای سیاستگذاری و در کنار آن، ایجاد یک سازمان چابک و کوچک که وظیفه پیگیری اجرای مصوبات و مسائل اجرایی را برعهده داشته باشد. این سازمان نباید ساختاری عریض و طویل داشته باشد، بلکه باید توانمند و مؤثر باشد. رئیس انجمن ملی هوشمصنوعی، همچنین به اهمیت جایگاه قانونی در پیشبرد برنامهها اشاره کرد و گفت: ستادهایی که در دولت شکل میگیرند، مصوبات هیئت وزیران را دارند اما در خصوص حدود و ثغور و سطح اختیارات این ستادها ملاحظات حقوقی وجود دارد و تسری مصوبات این ستادها به کل ساختارهای سازمانی و اداری کشور را منوط به تصویب آن در نهادهای قانونگذار مانند مجلس شورای اسلامی، شورایعالی انقلاب فرهنگی و شورایعالی فضای مجازی میداند. این کارشناس حوزه هوشمصنوعی، تأکید کرد: بدون تصویب قانونی ملی، ستادهای دولتی نمیتوانند نهادهای خارج از دولت را موظف به همکاری کنند. در حالی که حوزه هوشمصنوعی یک موضوع فرابخشی و ملی است که بخشهای مختلف مانند قوهقضاییه، نیروهای مسلح و نهادهای غیردولتی را نیز شامل میشود.این تناقض باعث میشود مصوبات ستادها ضمانت اجرایی نداشته باشد و اگر نهادی از اجرای آنها خودداری کند، نمیتوان آنها را ملزم کرد. به همین دلیل، وجود یک قانون بالادستی ضروری است. وی در پایان خاطرنشان کرد: سند ملی هوشمصنوعی شورایعالی انقلاب فرهنگی و طرح ملی هوشمصنوعی مجلس که در دست بررسی است، میتواند چنین جایگاهی ایجاد کند و به ستاد نیز شأن ملی ببخشد.
دولت قانوناً موظف به ایجاد سازمان ملی هوشمصنوعی است
مهدی شریعتزاده؛ پژوهشگر و متخصص حوزه هوشمصنوعی و علوم کامپیوتر، اما تأکید دارد که حتی اگر طرح ملی هوشمصنوعی در مجلس تصویب نشود، دولت موظف به ایجاد سازمان ملی هوشمصنوعی است. این کارشناس، ضمن اشاره به اهمیت سند ملی هوشمصنوعی که به تصویب شورایعالی انقلاب فرهنگی رسیده، تأکید کرد: این سند از نظر جایگاه قانونی، بر مصوبات مجلس برتری دارد و به همین دلیل دولت موظف است بهرغم تصویب طرح یا لایحه هوشمصنوعی در مجلس، سازمان ملی هوشمصنوعی را تشکیل دهد. وی توضیح داد: طرح یا لایحه هوشمصنوعی در مجلس هر طور که پیش برود، موضوع اصلی پیش از آن وجود یک سند ملی است که شورایعالی انقلاب فرهنگی آن را تصویب کرده است. این سند به لحاظ قانونی قدرت بالاتری نسبت به مصوبات مجلس دارد. حتی در روند اصلاح و بررسی طرح ملی هوشمصنوعی، تأکید شده که قانون نهایی باید کاملاً منطبق با سند ملی باشد.
پیشبینی ادغام ستاد و سازمان ملی هوشمصنوعی
پژوهشگر و متخصص حوزه هوشمصنوعی و علوم کامپیوتر، درباره نقش قانون در این حوزه، افزود: وظیفه قانون در واقع تأیید و تکرار مفاد سند ملی است، به همراه اضافه کردن جزئیات تکمیلی و بهروزرسانیها. بنابراین تمام نکات مثبت و منفی، ضعفها و قوتهای سند ملی باید در قانون نیز به صورت عیناً منعکس شود. وی درباره ستاد هوشمصنوعی که توسط دولت ایجاد شده، گفت: این ستاد بنا بر اختیار دولت تشکیل شده اما به دلیل همپوشانی زیاد مأموریتها و وظایف ستاد و سازمان، بسیار بعید است که هر دو به صورت مستقل و جداگانه به فعالیت ادامه دهند. پیشبینی بنده این است که احتمالاً در آینده نزدیک این دو ساختار ادغام خواهند شد. شریعتزاده؛ خاطرنشان کرد: طبق سند ملی هوشمصنوعی، این مجموعه باید مستقیماً زیر نظر رئیسجمهور اداره شود و این موضوع جای هیچ شک و شبههای ندارد.
در پایان…
این پرسش مطرح است که در حالحاضر در میانه این ساختار دوگانه، فرماندهی واقعی هوشمصنوعی در کشور کجاست؟ و آیا میتوان با دو نهاد همعرض، به توسعه یکپارچه و آیندهنگر در این حوزه حیاتی رسید؟ با وجود تلاشها و طرحهای مختلف برای ساماندهی حکمرانی هوشمصنوعی در ایران، وضعیت ساختار نهادی این حوزه همچنان مبهم باقی مانده است. مشخص نیست که در صورت تصویب طرح ملی هوشمصنوعی و تشکیل سازمان ملی، این سازمان با ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوشمصنوعی ادغام خواهد شد یا هر دو بهطور مستقل به فعالیت خود ادامه خواهند داد. در حالحاضر مأموریتهای ستاد توسعه فناوری و سازمان ملی هوشمصنوعی تا حد زیادی همپوشانی دارد و این موضوع میتواند منجر به تداخل و موازیکاری در حوزه حکمرانی این فناوری شود. مگر اینکه ساختار سازمان ملی هوشمصنوعی بهگونهای تعریف و بازنگری شود که مأموریتهای متفاوت و مکملی نسبت به سایر نهادها داشته باشد تا از تداخل وظایف جلوگیری شود و هر دو نهاد بتوانند به شکل مؤثر و هماهنگ فعالیت کنند.
ارسال دیدگاه
قوانین ارسال دیدگاه