بخشنامه جدید بانک‌مرکزی برای حساب‌های مازاد

گروه بازارسرمایه ـ در سال‌های اخیر، یکی از مهم‌‌ترین دغدغه‌های نظام بانکی ایران، تعدد بی‌رویه حساب‌های بانکی در اختیار اشخاص حقیقی و حقوقی بوده است. آمار‌ها نشان می‌دهد بسیاری از شهروندان، فراتر از نیاز واقعی خود، حساب‌های بانکی مختلف در چندین بانک و مؤسسه اعتباری دارند. حساب‌هایی که بخش بزرگی از آن‌‌ها یا غیرفعال هستند یا تنها برای انجام تراکنش‌های مقطعی ایجاد شده‌اند. این وضعیت، علاوه بر تحمیل هزینه‌های سنگین به بانک‌ها، زمینه‌ساز مشکلاتی مانند پولشویی، فرار مالیاتی و استفاده از حساب‌های اجاره‌ای شده است. برای ساماندهی تعداد حساب‌های بانکی، اولین بار سال ۱۳۹۶ این موضوع مطرح شد. بعد، در سال ۱۴۰۲ بانک‌مرکزی یک دستورالعمل جامع برای محدود کردن و نظم دادن به حساب‌‌ها ابلاغ کرد. در واقع ماجرای انباشت ۶۵۰ میلیون حساب سپرده بانکی در شبکه بانکی ایران تنها یک عدد خیره‌کننده نیست؛ بلکه به‌گفته مقام‌های بانک‌مرکزی، نشانه‌ای روشن از ضعف مدیریت حساب‌‌ها و تهدید جدی علیه امنیت مالی کشور است.

داشتن بیش از ۱۰ حساب بانکی ممنوع شد

در همین رابطه، بانک‌مرکزی با صدور یک بخشنامه، ۶۵۰ میلیون حساب سپرده بانکی را زیر تیغ ساماندهی برد؛ اقدامی که به‌گفته مقام‌های این نهاد، می‌تواند بسترهای پولشویی، معاملات غیرقانونی و تأمین مالی اقدامات مجرمانه را از نظام بانکی حذف کند. بانک‌مرکزی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد با وجود لحاظ‌داشت اصل فراگیری مالی که بر گسترش دسترسی عادلانه خانوار‌ها و واحدهای اقتصادی از قبیل تولیدی، تجاری و خدماتی، به انواع عملیات و خدمات بانکی نظیر سپرده‌گذاری و دریافت تسهیلات، متناسب با نیاز خانوار‌ها و واحدهای اقتصادی تأکید دارد، در حال‌حاضر برای هر شخص حقیقی ایرانی بالاتر از ۱۸ سال که در شبکه بانکی کشور حساب سپرده بانکی دارد، به‌طور متوسط حدود ۱۰ حساب سپرده بانکی مشتمل بر حساب‌های سپرده قرض‌الحسنه (جاری‏/پس‌انداز) و کوتاه‌مدت عادی که امکان دریافت‌‌ها و پرداخت‌های متعدد را برای مشتریان شبکه بانکی فراهم می‌نمایند، افتتاح شده که اکثر آن‌‌ها غیرفعال هستند. براساس بررسی‌های به عمل آمده بخش قابل ملاحظه‌ای از حساب‌های سپرده مذکور، خارج از اراده قطعی مشتری و به واسطه عواملی نظیر اجرای طرح‌های موقت حاکمیتی‏/رفاهی از جمله طرح نهضت ملی مسکن، طرح وکالتی نمودن حساب سپرده برای شرکت در فرآیند فروش خودرو، منوط نمودن ارائه برخی خدمات به مردم توسط دستگاه‌های اجرایی به افتتاح حساب جدید نزد یک مؤسسه اعتباری تعیین شده توسط همان دستگاه اجرایی، اشاره نمود. علاوه بر آن، فرآیندهای موجود در شبکه بانکی مانند افتتاح حساب برای قبول ضمانت و تعهد ضامنان، افتتاح حساب برای اعطای خدمات بانکی با دوره اجرای موقت، افتتاح حساب فقط با هدف شناسایی مشتری و افتتاح حساب برای کارسازی چک درخصوص ذی‌نفعانی که در بانک عهده چک، حساب سپرده ندارند، در تعدد حساب‌های مازاد موجود نقش مهمی داشته‌اند. این عوامل، سبب شده که با وجود احکام جاری ناظر بر مدیریت حساب‌های مازاد، بالغ بر ۶۵۰ میلیون حساب سپرده بانکی برای اشخاص حقیقی ایرانی در شبکه بانکی مفتوح باشد که علاوه بر تحمیل هزینه‌های قابل‌توجه برای مدیریت و نگهداری حساب‌های مذکور، زمینه‌ساز انواع سوء استفاده‌ها و اقدامات مخرب در سطح نظام بانکی و بروز تهدیدات نوظهور شود و تسهیل‌گری در پنهان‌سازی فرآیند تسویه معاملات غیرمجاز و مجرمانه را فراهم آورد. حال آن‌که مطالعات و بررسی‌های به‌عمل آمده نشان می‌دهند که عمده اشخاص، از تعداد به مراتب کمتری از سرانه حساب‌های سپرده بانکی فعلی، برای دریافت‌‌ها و پرداخت‌های غیرتجاری خود استفاده می‌کنند. با توجه به موارد ذکر شده و به منظور تصحیح فرآیندهای ناظر بر افتتاح حساب سپرده و نیز ساماندهی حساب‌های مازاد موجود به ویژه به طریقی که عموم مشتریان شبکه بانکی بتوانند به سهولت درخواست بستن حساب‌های مازاد خود را به مؤسسه اعتباری عامل ارائه نمایند، مقرراتی با عنوان «ضوابط اجرایی ناظر بر الزامات افتتاح و نگهداری حساب‌های سپرده ریالی اشخاص حقیقی در مؤسسات اعتباری» تدوین و پس از طرح و بررسی در جلسات مورخ ۲۸/‏۰۱/‏۱۴۰۴ و۲۴‏/۰۴‏/۱۴۰۴ و ۱۶‏/۰۶‏/۱۴۰۴ هیئت عامل بانک‌مرکزی به تصویب رسید.

ضوابط اجرایی افتتاح و نگهداری حساب بانکی

ضوابط اجرایی یادشده مشتمل بر احکامی است که اهم آن‌‌ها به قرار زیر می‌باشند:

۱. به منظور حسن اجرای برخی وظایف مهم در مؤسسه اعتباری از جمله موارد مذکور در مواد (۷)، (۸)، (۱۰)، (۱۱)، (۱۳) الی (۱۶) و (۲۲) ضوابط اجرایی پیوست این بخشنامه، مؤسسه اعتباری باید ظرف مدت شش ماه، نسبت به ایجاد واحد دایمی شناسایی مشتری (CDD) در چارچوبی که در ماده (۴) تبیین شده، در ساختار سازمانی واحد مبارزه با پولشویی خود، اقدام نماید.

۲. بانک‌مرکزی از طریق اختصاص یک تارنمای ویژه، امکان دایمی مشاهده حساب‌های سپرده بانکی اشخاص حقیقی ایرانی را برای آن‌‌ها فراهم می‌نماید تا درخواست‌هایی از جمله بستن حساب‌های مازاد و تعیین حساب پایه را ثبت کنند و مراتب برای اقدام به مؤسسه اعتباری عامل ارسال شود. مؤسسه اعتباری عامل باید در چارچوبی که در ضوابط اجرایی مذکور تعیین شده حداکثر ظرف ۱۰ روز پس از ثبت درخواست مشتری، اقدامات لازم را انجام دهد.

۳. مؤسسه اعتباری باید ظرف مدت یک‌ماه نسبت به اصلاح وضعیت حساب‌های سپرده مشتریان در سامانه سیاح اقدام نماید به نحوی که کلیه حساب‌های مفتوح نزد مؤسسه اعتباری در یکی از وضعیت‌های فعال؛ فعال‏- مسدود؛ راکد؛ راکد‏- مسدود قرار گیرد.

۴. تا زمان تحقق اهداف مذکور در فصل دوم ضوابط اجرایی یادشده، افتتاح حساب سپرده برای اشخاصی که نزد کلیه مؤسسات اعتباری دارای یک یا چند مورد حساب سپرده در وضعیت راکد یا راکد‏- مسدود می‌باشند، ممنوع است. همچنین در مورد اشخاصی که دارای بیش از ۱۰ حساب سپرده در وضعیت فعال یا فعال‏- مسدود در کلیه مؤسسات اعتباری می‌باشند، افتتاح حساب سپرده جدید صرفاً پس از تأیید واحد شناسایی مشتری (CDD) و در چارچوب مقرر در ضوابط اجرایی مذکور مجاز است.

۵. به موجب ضوابط اجرایی پیوست این بخشنامه، افتتاح حساب سپرده مشترک فقط در صورتی مجاز است که؛ الف) بین صاحبان حساب سپرده مورد تقاضا، روابط نسبی تا درجه اول از طبقه دوم و همسر برقرار باشد؛ ب) حساب سپرده مشترک مورد تقاضا به‌عنوان حساب تجاری تعیین شود.

۶. به موجب مواد متعدد در ضوابط اجرایی یادشده به ویژه مواد (۲۲) و (۲۳) آن، لازم است مؤسسات اعتباری مفاد قراردادهای الکترونیکی افتتاح حساب سپرده خود را در چارچوبی که تعیین شده، بلافاصله اصلاح کنند. همچنین قراردادهای فیزیکی جدید نیز باید ظرف یک‌ماه جایگزین قراردادهای موجود در شعب و سایر واحدهای ذی‌ربط گردد.

۷. استفاده از هرگونه روش‌های اختصاص امتیاز برای ارزیابی عملکرد واحدهای عملیاتی مؤسسه اعتباری که متأثر از تعداد حساب سپرده افتتاح شده توسط آن‌‌ها باشد، ممنوع است. همچنین مؤسسه اعتباری موظف است نسبت به اختصاص ابزارهای تشویقی برای واحدهای عملیاتی خود که بالا‌ترین سطح ساماندهی حساب‌های سپرده، کاهش حساب‌های راکد و تعیین‌تکلیف نشده را به خود اختصاص داده‌اند، اقدام نماید.

در خاتمه یادآور می‌شود با ابلاغ «ضوابط اجرایی ناظر بر الزامات افتتاح و نگهداری حساب‌های سپرده ریالی اشخاص حقیقی در مؤسسات اعتباری، «دستورالعمل ناظر بر الزامات افتتاح و نگهداری حساب‌های سپرده ریالی و صدور کارت‌های پرداخت در مؤسسات اعتباری» ابلاغی طی بخشنامه شماره ۶۳۳۰۹‏/۰۲ مورخ ۲۲/‏۰۳/‏۱۴۰۲ نسخ می‌گردد و همچنین با تأکید بر این‌که بند ۱۰‏‏‏‏‏-۱ از ماده (۱) و مواد (۱۸) الی (۲۲) از «دستورالعمل اجرایی شناسایی و تعیین‌تکلیف حساب‌های مطالبه‌نشده و مازاد (ریالی)» ابلاغی طی بخشنامه شماره ۱۶۵۶۵۰‏/۹۶ مورخ ۳۰/‏۰۵/‏۱۳۹۶ با تجویز هیئت عالی بانک‌مرکزی در سی و نهمین نشست مورخ ۱۸/‏۰۶/‏۱۴۰۴ آن هیئت از دستورالعمل اخیرالذکر حذف شده‌اند، بانک‌ها بایستی مراتب را با لحاظ مفاد بخشنامه شماره ۱۴۹۱۵۳‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏/۹۶ مورخ ۱۶/‏۰۵/‏۱۳۹۶ به تمامی واحدهای ذیربط آن مؤسسه اعتباری ابلاغ شده و بر حسن اجرای آن نظارت دقیق به عمل آید.