بالاخره در صنعت خودرو انحصار وجود دارد یا خیر؟

خودروسازان ایرانی در سال‌های اخیر همواره با اتهام انحصار در بازار، روبه‌رو بوده‌اند و بار‌ها تلاش کرده‌اند این اتهام را رد کرده و نشان دهند رقابت در بازار خودرو هر چند محدود، وجود دارد. خودروسازان تأکید دارند؛ بازار خودرو در ایران انحصاری نیست و تعدد تولیدکنندگان و حضور واردکنندگان، مانع از شکل‌گیری انحصار طبیعی شده است، اما شورای‌رقابت این بازار را انحصاری تشخیص داده و بر ورود قانونی خود به تنظیم‌گری و صدور دستورالعمل‌‌ها پافشاری می‌کند. به گزارش ایسنا، در این میان، سازمان بورس نگاهی میانه دارد و تأکید می‌کند که حتی اگر شورا بازار را انحصاری بداند، عرضه خودرو در بورس کالا به‌دلیل سازوکار شفاف و مبتنی بر کشف نرخ، می‌تواند به کاهش التهاب بازار و حذف واسطه‌گری منجر شود. به‌نظر می‌رسد چالش اصلی نه در اصل وجود انحصار، بلکه در تفسیر متفاوت نهاد‌ها از مفهوم انحصار طبیعی و نحوه اجرای قانون است. سپهر دادجوی‌توکلی؛ سخنگوی شورای‌رقابت، خودرو را کالایی انحصاری دانسته و حضور شورا را در چارچوب قانون و حفظ منافع مصرف‌کننده ضروری می‌داند. وی با تأکید بر اینکه این شورا سیاست‌گذار صنعت خودرو نیست، بلکه نهادی تنظیم‌گر است که صرفاً در زمان بروز انحصار وارد عمل می‌شود، گفت: شورای‌رقابت براساس شرایطی که در دور سوم عرضه خودرو در اواخر سال ۱۴۰۱ پیش آمد، به موضوع ورود کرد. در آن مقطع، بازار خودرو به شدت ملتهب بود؛ نه خودروسازان توان عرضه کافی داشتند تا شکست بازار جبران شود و نه سایر دستگاه‌ها اقدام مؤثری انجام دادند. از این‌رو شورا مکلف شد ورود کرده و پس از بررسی‌ها، این بازار را انحصاری تشخیص داد. او با اشاره به اینکه شورای‌رقابت در چارچوب قانون عمل می‌کند، افزود: قانون شورا را موظف کرده است در صورت تشخیص انحصار در بازاری، وارد عمل شود. اکنون نیز براساس ارزیابی‌ها، بازار خودرو همچنان انحصاری است و شورا بر مبنای همین تشخیص، دستورالعمل‌های لازم را صادر کرده است. طبیعی است که خودروسازان تفسیر متفاوتی داشته باشند، اما ملاک، تصمیم نهایی شوراست. دادجوی‌توکلی؛ تأکید کرد: شورای‌رقابت قیمت‌گذار نیست، بلکه دستورالعمل‌هایی صادر می‌کند که منجر به تعیین قیمت می‌شود. برخلاف برخی دیدگاه‌ها، قانون برنامه هفتم توسعه نه‌تنها نقش شورا را محدود نکرده، بلکه بر تقویت حضور آن در بازار خودرو تأکید کرده است. سخنگوی شورای‌رقابت، یادآور شد: انحصار تنها به موضوع عرضه محدود نمی‌شود، بلکه هر زمان تمرکز بازار بالا باشد، انحصار شکل می‌گیرد. شاخص‌هایی مانند CR۲ یا HHI نیز همین موضوع را تأیید می‌کنند؛ حتی اگر تعداد خودروسازان زیاد باشد، اما دو شرکت سهم عمده بازار را در اختیار داشته باشند، همچنان انحصار برقرار است. به گفته او، تا پیش از سال ۱۴۰۱ از فرمول پرایس‌کپ (سقف قیمتی) استفاده می‌شد، اما به‌دلیل شرایط خاص صنعت خودرو، شورا برای نخستین‌بار فرمول کاست‌پلاس (هزینه تمام‌شده به‌علاوه سود معین) را جایگزین کرد. این فرمول از نظر شورا منطقی و غیرقابل خدشه است، هرچند در اجرا، ایراداتی از سوی خودروسازان یا دستگاه‌های فنی وجود داشته است. وی افزود: در دستورالعمل ۵۴۳، شورای‌رقابت صراحتاً اعلام کرده که بورس کالا بستر مناسبی برای عرضه محصول انحصاری خودرو نیست. اساس این تصمیم آن است که مابه‌التفاوتی میان قیمت کارخانه و بازار آزاد باقی نماند و مصرف‌کننده بتواند خودرو را مستقیماً با قیمت رقابتی و کیفیت مناسب از کارخانه خریداری کند. تجربه جهانی نیز نشان می‌دهد در بازارهای انحصاری، عرضه خودرو در بورس کالا سابقه‌ای ندارد. دادجوی‌توکلی؛ خاطرنشان کرد: وظیفه حاکمیت این است که همان‌گونه که از خودروساز حمایت می‌شود، از حقوق مصرف‌کننده نیز دفاع شود. هدف شورای‌رقابت ایجاد تعادل در بازار است تا در نهایت، هم تولیدکننده زیان نبیند و هم مصرف‌کننده از رانت و قیمت‌های غیرواقعی متضرر نشود.  داوود آذرشب؛ رئیس اداره تحلیل بازار بورس کالا، تأکید دارد: انحصار طبیعی در بازار خودرو مصداق ندارد و طبق قوانین بالادستی، بورس کالا بستر قانونی و شفاف برای عرضه خودرو است. وی در واکنش به ابهامات مطرح‌شده درباره عرضه خودرو در بورس کالا، با تأکید بر لزوم تبیین دقیق مبانی قانونی، گفت: بحث ما صرفاً مربوط به بورس کالا نیست، بلکه به اصل قانون بازمی‌گردد. طبق قانون برنامه هفتم توسعه، محدوده و اختیارات شورای‌رقابت درخصوص بازار‌ها به‌صورت شفاف مشخص شده است. پرسش اصلی من همچنان این است که آیا شورای‌رقابت، بازار خودرو را انحصار طبیعی می‌داند یا خیر؟ آیا سخنگوی شورا رسماً اعلام می‌کند که انحصار خودرو در ایران از نوع طبیعی است؟ چراکه در هیچ جای دستورالعمل ۵۴۳، اشاره‌ای به عبارت انحصار طبیعی نشده است. در حالی‌که انحصار طبیعی، انحصار چندجانبه و انحصار قانونی، هرکدام تعریف و چارچوب خود را دارند. وی با اشاره به مصوبه ۵۴۳ شورای‌رقابت، افزود: در همین مصوبه خودروهای هیبریدی از شمول دستورالعمل خارج شده‌اند. این موضوع خود نشان می‌دهد که انحصار طبیعی وجود ندارد؛ زیرا در صورت وجود چنین انحصاری، امکان خروج برخی خودرو‌ها از چارچوب دستورالعمل وجود نداشت. آذرشب؛ تأکید کرد: موضوع عرضه خودرو در بورس کالا به آن اندازه که مطرح می‌شود، پیچیده یا حساس نیست. هم‌اکنون بیش از هزار نوع کالا در بورس کالا عرضه می‌شود و خودرو هم می‌تواند در همان چارچوب و با همان ضوابط معامله شود. حتی کالاهایی با شرایط بسیار پیچیده‌تر، مانند روغن پایه، طبق دستورالعمل در بورس کالا عرضه می‌شوند. محدودیت‌های عرضه و تقاضا نیز از طریق زیرساخت‌های نرم‌افزاری و ارتباط سامانه‌ای بورس با وزارت صمت و سایر دستگاه‌ها مدیریت می‌شود. این ظرفیت‌‌ها به‌راحتی اجازه می‌دهند سیاست‌های تنظیمی و کنترلی دولت به سرعت اعمال شوند. رئیس اداره تحلیل بازار بورس کالا، با اشاره به نقش تعاملی نهاد‌ها، افزود: درخصوص خودرو نیز همین نگاه وجود دارد، اما این پرسش باقی است که چرا چنین تعاملی میان شورای‌رقابت و بورس کالا شکل نمی‌گیرد؟ از منظر ما و نهادهای بالادستی‌مان، یعنی شورای‌عالی بورس و سازمان بورس، پذیرش خودرو در بورس کالا انجام شده و هیچ منع قانونی برای عرضه آن وجود ندارد. تنها محل اختلاف، تفسیر قانون است. او با استناد به قوانین بالادستی، خاطرنشان کرد: طبق ماده ۴۸ برنامه هفتم توسعه، شورای‌رقابت صرفاً در مواردی می‌تواند ورود کند که انحصار طبیعی وجود داشته باشد. از سوی دیگر، طبق بند (ج) ماده ۳۶ قانون احکام دایمی توسعه، هر کالایی که در بورس پذیرفته شود، باید براساس مقررات بورس معامله شود. بنابراین از نگاه ما، هیچ منع قانونی برای عرضه خودرو در بورس کالا وجود ندارد. آذرشب؛ در پایان گفت: تنها خط‌قرمز بورس کالا این است که عرضه باید به‌صورت مستمر و با حجم کافی انجام شود تا فرآیند کشف قیمت به‌درستی شکل بگیرد. به غیر از این، هیچ محدودیتی برای عرضه خودرو در بورس کالا وجود ندارد و بهتر است شورای‌رقابت به‌صورت شفاف موضع خود را درباره ماهیت انحصار در بازار خودرو اعلام کند.