چاه‌های غیرمجاز؛ عامل اصلی از بین رفتن آب‌های زیرزمینی!

اکرم همتی- همچنان و به‌رغم فرارسیدن فصل پاییز در بسیاری از استان‌ها خبری از بارش باران نیست. این امر باعث شده تا شاهد ادامه قطع آب در بسیاری از نقاط کشورمان باشیم. بخش کشاورزی نیز همچنان بیش از ۹۰ درصد آب داخل کشور را می‌بلعد و به‌رغم وعده، همچنان بخش اعظم کشاورزی در ایران سنتی است! از سوی دیگر تسهیل انتقال آب بخش کشاورزی به خانگی موانع متعددی را در پی دارد که هر مسئولی را برای از میان برداشتن آن مردد می‌کند!! در نتیجه باید همچنان چشم‌ها به آسمان باشد تا بلکه بارش رحمت الهی بتواند مشکل کمبود آب را از میان ‌بردارد. کشورمان در پنجمین سال خشکسالی قرار دارد و آن‌طور که از شواهد پیداست تنش آبی تا مدت‌ها ادامه خواهد داشت. در این بین اما چاه‌های غیرمجاز نقشی اساسی در کمبود منابع آبی کشور دارند؛ در حال‌حاضر حفر چاه‌های غیرمجاز یکی از مسائلی است که باعث وضعیت ناپایدار منابع آبی کشور و بحران آب می‌شود. ایران یکی از بالا‌ترین نرخ‌های تخلیه آب‌های زیرزمینی در جهان را دارد. حدود یک میلیون چاه در ایران در حال بهره‌برداری است که حدود نیمی از آن غیرمجاز تخمین زده می‌شود. سفره‌ها سریع‌تر از آنکه تغذیه شوند، استخراج می‌شوند و عملاً منبع تجدیدپذیر را به منبع تجدیدناپذیر تبدیل می‌کنند. مطالعات تا ابتدای سال ۱۴۰۴ حدود ۴۲۲ دشت ممنوعه و بحرانی را نشان داده است. ۳۵۹ دشت از مجموع دشت‌های ممنوعه، بحرانی و با مشکل فرونشست مواجه هستند. وقتی برداشت از میزان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر می‌شود، دشت را ممنوع اعلام می‌کنند. اگر رعایت نشود و دشت به مرحله بدتری برسد، نام «ممنوعه بحرانی» روی آن گذاشته می‌شود. دشت آزاد، دشتی است که برای برداشت بیشتر آب یا احداث چاه ممنوعیتی ندارد، اما اکنون تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از دشت‌های آزاد نداریم. تداوم استفاده از چاه‌های غیرمجاز و مدیریت نامناسب مصرف در چاه‌های مجاز از سوی کشاورزان می‌تواند وضعیت را بیش از گذشته بغرنج‌تر کند و ضروری است که دستگاه‌های اجرایی اقدام اساسی در این زمینه صورت دهند. مصرف بی‌رویه آب از سوی شهروندان، هدر رفت آب در بخش کشاورزی، کمبود منابع آب‌های زیرزمینی ناشی از کمبود بارش و استفاده بی‌رویه کشاورزان، ساماندهی نشدن چاه‌های غیرمجاز و تحقق نیافتن برنامه تغییر الگوی کشت از جمله عواملی هستند که موجب بروز و تشدید تنش‌های آبی و خشکسالی در کشور می‌شود که می‌بایست در این زمینه برنامه ریزی و اقدامات اساسی صورت گیرد.

نابودی منابع آب زیرزمینی کشور

منابع آب زیرزمینی، به‌عنوان منابعی استراتژیک که در مواقع اضطراری می‌توانند آثار خشکسالی یا کم‌آبی را تقلیل دهند، از اهمیت بسزایی برخوردارند. در ایران به دلیل قرارگیری در کمربند خشک جهان و میزان بارش به نسبت کمتر نسبت به متوسط جهانی، میزان این وابستگی بیشتر است، به نحوی که آب زیرزمینی در حال‌حاضر یکی از منابع اصلی تأمین نیاز بخش‌های مختلف از جمله مصارف کشاورزی، صنعت و شُرب است. برداشت‌‌های مکرر از چاه‌های بهره‌برداری مجاز و غیرمجاز موجب شده که میزان تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی از راه‌های مختلف نتواند با مقدار برداشت از آن به تعادل برسد و اثرات جبران‌ناپذیری از جمله بیلان منفی آب زیرزمینی و کاهش غیرقابل برگشت حجم آبخوان را سبب شود که این کاهش منابع آب زیرزمینی به‌عنوان ارزشمند‌ترین منابع آب‌های شیرین، ناشی از عوامل مختلف اقلیمی و انسانی تأثیرات مخربی را در یک منطقه بر جای می‌گذارد.