جهت‌گیری جدید مناقصات دولتی به سوی پروژه‌های سبز؛چالش ها،فرصت ها و مسیر آینده؛ (قسمت اول)

 چالش‌ها، فرصت‌ها و مسیر آینده

دکتر سید احسان حسینی

کارشناس حقوقی

در شماره‌های قبلی روزنامه، مفهوم مناقصات سبز و یا به تعبیر دقیق‌تر تدارکات عمومی سبز[۱] را برای خوانندگان گرامی تشریح کردیم. گفتیم مناقصات سبز، نقطه تلاقی سیاست، اقتصاد و محیط‌زیست هستند؛ ابزاری که می‌تواند خریدهای دولتی را از مصرف بی‌رویه منابع به سمت توسعه پایدار هدایت کند.

در این نوشتار با نگاهی مختصر قانون هوای پاک ایران و تجربیات بین‌المللی، نشان خواهیم داد که چگونه دولت و بخش‌خصوصی می‌توانند با هم پروژه‌های سبز را به واقعیت تبدیل کنند. استانداردسازی معیارهای زیست‌محیطی، ارزیابی چرخه عمر محصولات و شاخص‌های عملکرد دقیق، کلید اجرای موفق این فرآیند است. همچنین توانمندسازی نیروی انسانی و ایجاد انگیزه برای پیمانکاران، تضمین‌کننده مشارکت فعال و کیفیت بالا خواهد بود. از کالیفرنیا تا ژاپن، تجربه جهانی نشان می‌دهد که خرید سبز نه‌تنها آلاینده‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه نوآوری و رقابت سالم را تقویت می‌کند. در نهایت، مناقصات سبز می‌توانند مسیر ایران را به سوی توسعه پایدار و زندگی شهری سالم هموار کنند.

در سال‌های اخیر، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جهانی، مسئله حفاظت از محیط‌زیست و مقابله با پیامدهای تغییرات اقلیمی بوده است. کشورهای مختلف تلاش کرده‌اند تا در کنار رشد اقتصادی، به کاهش آلودگی، صرفه‌جویی در منابع طبیعی و استفاده از انرژی‌های پاک توجه بیشتری نشان دهند. این تغییر نگرش سبب شده مفهوم جدیدی به نام توسعه پایدار در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و اجتماعی کشورها جایگاه ویژه‌ای پیدا کند. توسعه پایدار یعنی رشد اقتصادی به‌گونه‌ای که منابع طبیعی برای نسل‌های آینده حفظ شود و تعادل میان انسان، اقتصاد و طبیعت برقرار بماند[۲]. در کشور ما نیز سال‌های زیادی است به این مفهوم توجه شده و حتی در قانون اساسی هم به آن تأکید شده است. به موجب اصل ۵۰ قانون اساسی «در جمهوری‏ اسلامی‏، حفاظت‏ محیط‌زیست‏ که‏ نسل‏ امروز و نسل‌های‏ بعد باید در آن‏ حیات‏ اجتماعی‏ روبه‏ رشدی‏ داشته‏ باشند، وظیفه‏ عمومی‏ تلقی‏ می‏ گردد. از این‏‌رو فعالیت های‏ اقتصادی‏ و غیر آن که‏ با آلودگی‏ محیط‌زیست‏ یا تخریب‏ غیرقابل‏ جبران‏ آن‏ ملازمه‏ پیدا کند، ممنوع‏ است‏.» با این حال در عمل، اقدامات چندانی صورت نگرفته است.

در این مسیر، دولت‌ها نقش بسیار مهمی دارند، زیرا یکی از بزرگ‌ترین خریداران کالا و خدمات در هر کشور هستند. دولت‌ها هر سال از طریق مناقصات و قراردادهای عمومی، حجم عظیمی از منابع مالی کشور را هزینه می‌کنند. بنابراین، اگر این خریدها و پروژه‌ها با نگاه زیست‌محیطی انجام شود، می‌تواند اثر بسیار مثبتی بر بازار، تولید، اشتغال و محیط‌زیست بگذارد. از همین‌جاست که مفهوم مناقصات سبز یا خرید سبز دولتی مطرح می‌شود.

قبلاً گفته بودیم که مناقصات سبز به زبان ساده یعنی اینکه دولت هنگام خرید کالا یا اجرای پروژه، علاوه بر قیمت و کیفیت، به اثرات زیست‌محیطی آن نیز توجه کند. مثلاً در ساخت یک ساختمان دولتی، استفاده از مصالح بازیافتی یا سیستم‌های صرفه‌جویی در انرژی امتیاز بیشتری بگیرد؛ یا در خرید خودروهای دولتی، خودروهای کم‌مصرف و برقی در اولویت باشند. به این ترتیب، دولت با استفاده از قدرت خرید خود می‌تواند بازار را به سمت محصولات و فناوری‌های دوستدار محیط‌زیست هدایت کند.

مثال‌هایی برای مناقصات سبز

خرید مصالح کم‌کربن برای پروژه‌های عمرانی دولتی

در ایالات متحده، قانون Buy Clean الزام می‌کند فولاد، بتن و شیشه مصرفی در پروژه‌های عمومی دارای حداقل انتشار گازهای گلخانه‌ای باشند.

تجهیزات انرژی‌کارآمد اداری

مناقصه برای خرید کامپیوتر، چاپگر و روشنایی اداری با برچسب ENERGY STAR در اتحادیه اروپا و ایالات متحده نمونه‌ای از خرید سبز است.

خودروهای پاک برای ناوگان دولتی

خرید خودروهای هیبریدی یا برقی برای نهادهای دولتی، همانند برنامه Buy Green Fleet در استرالیا، کاهش آلاینده‌ها و مصرف سوخت را هدف قرار می‌دهد.

مواد بازیافتی در پروژه‌های ساختمانی

استفاده از آسفالت و بتن بازیافتی در پروژه‌های زیرساختی عمومی در کشورهای اروپایی، نمونه‌ای از سیاست خرید سبز در عمل است.

تجهیزات پاک صنعتی

مناقصه برای تأمین تجهیزات با حداقل آلایندگی، مانند ژنراتورها یا ماشین‌آلات ساختمانی کم‌صدا و کم‌دود، در برنامه‌های توسعه شهری پایدار کاربرد دارد.

خرید مبلمان و تجهیزات اداری دوستدار محیط‌زیست

دولت کانادا و اتحادیه اروپا از مبلمان تولیدشده با مواد تجدیدپذیر و کم‌سم استفاده می‌کنند تا اثرات زیست‌محیطی کاهش یابد.

خدمات مدیریت پسماند و آب

مناقصه برای سیستم‌های تصفیه فاضلاب کم‌مصرف انرژی یا بازیافت پسماند شهری، نمونه‌ای از خرید سبز در بخش خدمات است.

امروزه بسیاری از کشورها در مسیر مناقصات سبز گام‌های جدی برداشته‌اند. اتحادیه اروپا برنامه‌ای جامع با عنوان Green Public Procurement اجرا می‌کند که در آن دستگاه‌های دولتی موظف‌اند معیارهای زیست‌محیطی را در تمام مراحل مناقصه – از طراحی تا ارزیابی و نظارت- لحاظ کنند. کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی، ژاپن و چین نیز با اجرای قوانین مشابه، بازار بزرگی برای محصولات سبز ایجاد کرده‌اند. این کشورها نشان داده‌اند که مناقصات سبز علاوه بر حفظ محیط‌زیست، می‌توانند به رشد نوآوری، اشتغال و رقابت‌پذیری اقتصادی هم کمک کنند.

در کشور ما نیز توجه به محیط‌زیست در اسناد بالادستی مانند اصل پنجاهم قانون اساسی، قانون هوای پاک، و سند ملی محیط‌زیست وجود دارد. اما پیوند دادن این سیاست‌ها با نظام مناقصات دولتی هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته است. بیشتر مناقصات در کشور همچنان بر پایه «کمترین قیمت پیشنهادی» انجام می‌شود و معیارهای زیست‌محیطی یا اجتماعی کمتر در نظر گرفته می‌شوند. این در حالی است که در بسیاری از کشورها، معیارهایی مانند مصرف انرژی، نوع مواد اولیه، میزان تولید زباله یا گازهای گلخانه‌ای، در امتیازدهی پیشنهادها نقش دارد.

از سوی دیگر، برخی نهادها و سازمان‌های ایرانی در سال‌های اخیر گام‌هایی اولیه در این مسیر برداشته‌اند. مثلاً وزارت نیرو در پروژه‌های تولید برق از انرژی خورشیدی و بادی، توجه ویژه‌ای به فناوری‌های پاک دارد. یا در شهرداری‌های کلان‌شهرها، طرح‌هایی در زمینه مدیریت پسماند و بازیافت اجرا شده است. همچنین، شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، تصفیه آب، و ساختمان‌های کم‌مصرف، فرصت‌های تازه‌ای برای اجرای پروژه‌های سبز فراهم کرده‌اند.

با این حال، برای توسعه جدی مناقصات سبز در ایران، نیاز به اصلاحات ساختاری، آموزش و فرهنگ‌سازی وجود دارد. باید معیارهای مشخصی برای ارزیابی پروژه‌ها از نظر اثرات زیست‌محیطی تدوین شود. کارشناسان و مدیران مناقصات باید با مفاهیم توسعه پایدار و خرید سبز آشنا شوند و در سیستم‌های ارزیابی، علاوه بر قیمت، شاخص‌هایی مانند هزینه چرخه عمر و اثرات زیست‌محیطی نیز لحاظ گردد. همچنین، حمایت مالی و قانونی از شرکت‌هایی که در زمینه فناوری‌های سبز فعالیت می‌کنند، می‌تواند انگیزه بخش‌خصوصی را افزایش دهد.

نکته مهم دیگر این است که مناقصات سبز، فقط یک سیاست زیست‌محیطی نیست، بلکه ابزاری برای نوآوری و رشد اقتصادی نیز به شمار می‌آید. زمانی که دولت برای خریدهای خود معیارهای سبز تعیین کند، شرکت‌ها برای رقابت ناچار به بهبود کیفیت و فناوری محصولات خود می‌شوند. این امر به توسعه صنعت، ایجاد اشتغال پایدار و افزایش بهره‌وری انرژی منجر می‌شود. درواقع، مناقصات سبز می‌توانند پلی میان اقتصاد و محیط‌زیست ایجاد کنند و به‌جای تضاد میان رشد اقتصادی و حفاظت از طبیعت، نوعی هم‌زیستی سازنده پدید آورند.

همچنین، با استفاده از فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های مناقصات الکترونیکی، بلاک‌چین و هوش مصنوعی، امکان نظارت دقیق‌تر و شفاف‌تر بر روند اجرای مناقصات فراهم می‌شود. این ابزارها می‌توانند تضمین کنند که معیارهای سبز به‌صورت واقعی و قابل‌سنجش در فرآیندها اعمال شوند، نه فقط در حد شعار یا دستورالعمل.

بنابراین، گذار از مناقصات سنتی به مناقصات سبز، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای آینده کشور ماست. این گذار نه‌تنها به حفظ منابع طبیعی کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های بلندمدت پروژه‌ها، و ایجاد تصویر مثبت از دولت در میان شهروندان و جامعه بین‌المللی شود.

در نهایت، می‌توان گفت که اجرای مناقصات سبز، به‌نوعی «سرمایه‌گذاری برای آینده» است؛ سرمایه‌گذاری‌ای که منافع آن تنها اقتصادی نیست، بلکه اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی نیز هست. در شرایطی که کشور با چالش‌های متعدد در زمینه آب، انرژی و آلودگی هوا روبه‌روست، اتخاذ این رویکرد می‌تواند راهی عملی برای حرکت به‌سوی توسعه‌ای پایدار و هوشمند باشد.

بر این اساس، نوشتار حاضر به بررسی دقیق‌تر این موضوع می‌پردازد تا روشن شود:

۱. مناقصات سبز چه مفهومی دارند و در کشورهای پیشرو چگونه اجرا می‌شوند؟

۲. وضعیت کنونی ایران در این زمینه چگونه است و چه چالش‌هایی وجود دارد؟

۳. و در نهایت، چه راهبردها و اقدام‌هایی می‌تواند زمینه‌ساز اجرای موفق مناقصات سبز در کشور باشد؟

 

مبانی نظری و تجارب بین‌المللی مناقصات سبز

در دنیای امروز، توجه به مسائل زیست‌محیطی و توسعه پایدار به یکی از اولویت‌های اصلی سیاست‌گذاری‌های عمومی تبدیل شده است. در این راستا، مناقصات سبز یا خرید عمومی سبز (Green Public Procurement – GPP) به عنوان ابزاری مؤثر برای تحقق اهداف زیست‌محیطی و توسعه پایدار مطرح می‌شود. مناقصات سبز به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن نهادهای دولتی و عمومی هنگام خرید کالاها، خدمات و پروژه‌ها، علاوه بر معیارهای اقتصادی و فنی، به اثرات زیست‌محیطی آن‌ها در طول چرخه عمر توجه می‌کنند.

مبانی نظری مناقصات سبز

مفهوم و اهمیت مناقصات سبز

مناقصات سبز به معنای استفاده از قدرت خرید دولت‌ها و نهادهای عمومی برای ترویج محصولات و خدمات با کمترین اثرات منفی بر محیط‌زیست است. این رویکرد می‌تواند به کاهش مصرف منابع طبیعی، کاهش آلودگی‌ها، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان منجر شود. علاوه بر این، مناقصات سبز می‌توانند به عنوان محرکی برای نوآوری در بخش‌خصوصی و توسعه فناوری‌های پاک عمل کنند.

 

اصول و معیارهای مناقصات سبز

اصول اصلی مناقصات سبز شامل موارد زیر است:

توجه به چرخه عمر محصول: ارزیابی اثرات زیست‌محیطی محصول از مرحله استخراج مواد اولیه تا مرحله بازیافت یا دفع نهایی.

استفاده از معیارهای استاندارد: استفاده از استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 14001 و EMAS برای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی.

شفافیت و پاسخگویی: ایجاد سازوکارهای نظارتی برای اطمینان از رعایت معیارهای زیست‌محیطی در فرآیند مناقصه.

 

تجارب بین‌المللی در مناقصات سبز

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا از پیشگامان در زمینه مناقصات سبز است. در سال ۲۰۰۸، کمیسیون اروپا دستورالعملی با عنوان “Public Procurement for a Better Environment”  منتشر کرد که چارچوبی برای اجرای مناقصات سبز در کشورهای عضو ارائه می‌دهد. این دستورالعمل بر استفاده از معیارهای زیست‌محیطی در فرآیند مناقصه تأکید دارد و ابزارهایی مانند معیارهای فنی، معیارهای زیست‌محیطی و معیارهای اقتصادی را برای ارزیابی پیشنهادات معرفی می‌کند.

ایالات متحده آمریکا

در ایالات متحده، مفهوم مناقصات سبز تحت عنوان “Buy Clean” شناخته می‌شود. خرید پاک به مجموعه‌ای از سیاست‌های عمومی اطلاق می‌شود که هدف آن استفاده از قدرت خرید دولت برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در فرآیند تولید مصالح ساختمانی است. در ایالات متحده، این مفهوم به‌ویژه با تصویب «قانون خرید پاک کالیفرنیا» (Buy Clean California Act)  در سال ۲۰۱۷ این مفهوم به‌طور رسمی وارد سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی شد. این قانون با الزام به ارائه «اظهارنامه‌های زیست‌محیطی محصول» (EPD) برای مصالحی مانند فولاد سازه‌ای، فولاد تقویت‌کننده بتن، شیشه تخت و عایق پشم معدنی، استانداردهایی برای حداکثر پتانسیل گرمایش جهانی[۳] (GWP) تعیین می‌کند.

از ژانویه ۲۰۲۲، محدودیت‌های GWP برای مصالح منتخب در پروژه‌های عمومی کالیفرنیا اعمال می‌شود. این محدودیت‌ها بر اساس داده‌های EPD تأسیساتی که تولیدکنندگان ارائه می‌دهند، تعیین می‌شود. برای مثال، فولاد سازه‌ای باید GWP کمتری از ۱٫۲۵ کیلوگرم CO₂e به ازای هر کیلوگرم محصول داشته باشد. این معیارها به‌طور دوره‌ای بازنگری می‌شوند تا با پیشرفت‌های صنعتی هم‌راستا باشند. این سیاست نه‌تنها به کاهش اثرات زیست‌محیطی کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان ابزاری برای ارتقاء شفافیت در صنعت ساخت‌وساز عمل می‌کند. با اعمال این سیاست، دولت‌ها می‌توانند به‌طور مؤثری از منابع مالی عمومی برای حمایت از تولیدکنندگان پایدار استفاده کنند. این رویکرد می‌تواند الگویی برای سایر ایالات متحده و کشورهای دیگر در جهت کاهش اثرات زیست‌محیطی بخش ساخت‌وساز باشد.

اجرای سیاست «خرید پاک» در ایالات متحده، به‌ویژه در ایالت کالیفرنیا، تأثیرات قابل‌توجهی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ارتقاء شفافیت در زنجیره تأمین مصالح ساختمانی داشته است.  تحقیقات نشان می‌دهد که با اجرای این سیاست، تولیدکنندگان به‌طور فزاینده‌ای به سمت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در فرآیندهای تولید خود حرکت کرده‌اند. این تغییرات نه‌تنها به کاهش اثرات زیست‌محیطی کمک کرده، بلکه موجب بهبود کیفیت محصولات و کاهش هزینه‌های بلندمدت نیز شده است. علاوه بر این، افزایش شفافیت در زنجیره تأمین، اعتماد مصرف‌کنندگان را افزایش داده و تقاضا برای مصالح پایدار را تقویت کرده است. با توجه به این دستاوردها، می‌توان انتظار داشت که سایر ایالات متحده و کشورهای دیگر نیز از این تجربه بهره‌برداری کنند و سیاست‌های مشابهی را در جهت کاهش اثرات زیست‌محیطی بخش ساخت‌وساز اجرا نمایند.

کشورهای آسیایی

در کشورهای آسیایی مانند چین، مالزی و تایلند، مناقصات سبز به عنوان ابزاری برای توسعه پایدار و کاهش آلودگی‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. در چین، برنامه‌هایی برای ترویج خرید محصولات با کمترین اثرات زیست‌محیطی در سطح دولتی و خصوصی اجرا شده است. در مالزی، سیاست‌هایی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در پروژه‌های دولتی تصویب شده است.

کشورهای در حال توسعه

در کشورهای در حال توسعه مانند هند و اندونزی، چالش‌هایی در زمینه اجرای مناقصات سبز وجود دارد. عواملی مانند کمبود منابع مالی، نبود زیرساخت‌های مناسب و عدم آگاهی کافی از معیارهای زیست‌محیطی از جمله موانع اصلی در این کشورها هستند. با این حال، برخی کشورها اقداماتی را برای ترویج مناقصات سبز انجام داده‌اند. به عنوان مثال، در هند، دولت برنامه‌هایی برای آموزش و توانمندسازی مقامات دولتی در زمینه خریدهای سبز اجرا کرده است.

[۱] Green Public Procurement (GPP)

[۲] توسعه پایدار مفهومی است که به تأمین نیازهای نسل حاضر بدون به خطر انداختن توان نسل‌های آینده برای پاسخگویی به نیازهایشان اشاره دارد. این مفهوم سه بُعد اصلی دارد: اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی. از منظر اقتصادی، توسعه پایدار به رشد اقتصادی بلندمدت، بهره‌وری منابع و کاهش فقر می‌پردازد. در بُعد اجتماعی، بر عدالت اجتماعی، ارتقای کیفیت زندگی، آموزش و سلامت جامعه تمرکز دارد. بُعد زیست‌محیطی توسعه پایدار شامل حفاظت از منابع طبیعی، کاهش آلودگی و حفظ تنوع زیستی است.

ادغام این سه بعد نیازمند سیاست‌گذاری هوشمند، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری میان دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. مناقصات سبز به‌عنوان ابزار سیاست عمومی، نمونه‌ای عملی از تحقق توسعه پایدار هستند. آن‌ها با کاهش اثرات زیست‌محیطی خریدها، تشویق به نوآوری پایدار و افزایش شفافیت در فرآیندهای عمومی، نقش مؤثری در توسعه پایدار دارند. توسعه پایدار همچنین بر مدیریت بهینه منابع تأکید می‌کند، به‌گونه‌ای که مصرف انرژی، آب و مواد اولیه کاهش یابد.

اجرای پروژه‌های سبز، استفاده از فناوری‌های پاک، و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، همه ابزارهایی برای تحقق توسعه پایدار هستند. بهره‌گیری از شاخص‌های عملکرد زیست‌محیطی و ارزیابی چرخه عمر محصولات، امکان پایش و بهبود مستمر پروژه‌ها را فراهم می‌کند. مشارکت فعال بخش خصوصی، ارائه مشوق‌ها و آموزش نیروهای متخصص، تضمین‌کننده موفقیت این فرآیندهاست. در نتیجه، توسعه پایدار نه تنها باعث حفظ محیط‌زیست و کاهش آلودگی می‌شود، بلکه منجر به رشد اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی اجتماعی می‌گردد.

[۳] Global Warming Potential