بررسی و تبیین جایگاه پیمانکاران دست‌دوم در پروژه‌های راه‌سازی کشور با استفاده از تحلیل swot

 

نیاز به حضور پیمانکاران دست‌دوم در کارهای تخصصی‌تر

محمدحسن‌مشکینی

غلامرضا هروی

چکیده

از آن‌جا که پروژه‌های ساخت مستلزم به خدمت‌گیری گروه‌های کاری متنوع می‌باشد عموماً پیمانکاران اصلی به‌منظور کاهش هزینه‌ها، تقسیم ریسک، کوتاه کردن زمان پروژه، افزایش کیفیت و… به‌جای ظرفیت‌سازی مستقیم در کلیه گروه‌های کاری، نقش مدیریت و کنترل را به‌عهده گرفته و از طریق تفکیک پروژه به اجزا، هر جز را به پیمانکاران دست‌دوم واگذار می‌نمایند. در اجرای پروژه‌های راهسازی مانند سایر پروژه‌های زیربنایی به‌دلیل وسعت زیاد، هزینه بالا و نیازمندی به منابع قابل‌توجه به‌ویژه ماشین‌آلات، استفاده از پیمانکاران دست‌دوم بسیار متداول می‌باشد. علاوه بر وابستگی فراوان به ماشین‌آلات سنگین و گستردگی این پروژه‌ها، پتانسیل تفکیک آن‌‌ها به زیرپروژه‌هایی که قابلیت انجام توسط پیمانکاران دست‌دوم را دارا باشند به‌شدت افزایش می‌دهد. باتوجه به اهمیت موضوع به ‌منظور بررسی و تبیین نقش جایگاه و عملکرد پیمانکاران دست‌دوم، مقاله حاضر به بررسی این موضوع با استفاده از روش تحلیل SWOTقوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌‌ها و تهدید‌ها با محوریت پروژه‌های راهسازی می‌پردازد. بدیهی است شناسایی قوت‌‌ها و ضعف‌‌ها و هم‌چنین فرصت‌‌ها و تهدیدهای ایجاد شده ناشی از آن‌‌ها زمینه تحلیل و ارزیابی عملکرد و وضعیت این بخش لاینفک از صنعت ساخت را با هدف ارتقای عملکرد پروژه‌های راهسازی فراهم می‌آورد.

۱- مقدمه

صنعت ساخت، صنعتی گسترده و پیچیده است که اجرای آن نیازمند به خدمت‌گیری تخصص‌های زیادی می‌باشد. غالباً شرکت‌های پیمانکاری پس از برنده شدن در مناقصات، به منظور کاهش هزینه‌ها و ریسک‌های پروژه و هم‌چنین دست‌یابی به خدمات تخصصی، پروژه را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کرده و اجرای هر قسمت را به پیمانکاران دست‌دوم واگذار می‌کنند. طبق تحقیقات انجام شده، تا ۹۰‌درصد پروژه‌های ساخت توسط پیمانکاران دست‌دوم انجام می‌شود.

به منظور بهبود و ساماندهی این پدیده، موضوعات گوناگونی توسط محققین مورد بررسی قرار گرفته است. امور قراردادی و مناقصات شامل برگزاری مناقصات، مذاکرات قبل و بعد از مناقصه و روابط بین پیمانکاران اصلی و دست‌دوم، بخشی از این موضوعات می‌باشند. بعضی از محققین به بررسی شیوه‌های دعوت پیمانکاران دست‌دوم پرداخته‌اند و بعضی دیگر موضوعاتی از قبیل ایمنی، بیمه، بهره‌وری و امور پرداختی پیمانکاران دست‌دوم را هدف تحقیقات خود قرار داده‌اند. شناسایی معیارهای انتخاب و ارزیابی مانند تجربه‌کاری، دانش‌فنی و… و هم‌چنین بهره‌گیری از روش‌هایی مانند Fuzzy، Vikor، Topsis و… برای ارایه مدل انتخابی از مسایل این حوزه می‌باشند.

هر سازمان و شرکتی در قلمرو واحدهای وظیفه‌ای خود دارای نقاط قوت و ضعف است. در هیچ شرکتی نقاط قوت و ضعف در زمینه‌های مختلف یکسان نیست. با درنظر گرفتن تعریف استاندارد PMBOK به‌عنوان مرجعی شناخته‌شده در حوزه مدیریت، نقاط قوت و ضعف عوامل سازمانی می‌باشند که مدیریت آن‌‌ها به‌منظور تقویت و یا کاهش با رویکرد ریسک صورت می‌گیرد و نهایتاً درنتیجه آن فرصت‌‌ها و تهدید‌ها به‌وجود می‌آیند. یکی از ابزارهای مورد استفاده در تحلیل‌های کیفی، تحلیل SWOT می‌باشد. این تکنینک برای افزایش وسعت ریسک‌های شناسایی شده، سازمان و یا پروژه را از منظر هر یک از عوامل SWOT (قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌‌ها و تهدیدها) بررسی می‌کند. در این روش ابتدا تمرکز بر شناسایی نقاط قوت و ضعف و سپش شناسایی فرصت‌‌ها و تهدیدهای برخاسته از آن‌‌ها می‌باشد. در واقع تحلیل SWOT مکانیزمی ارایه می‌کند که ارتباط برقرار کردن بین نقاط قوت و ضعف (Weakness and Strength) و تهدید‌ها و فرصت‌‌ها (Opportunity and Threat) تسهیل شده و زمینه برای تعریف استراتژی‌های سازمانی فراهم می‌شود.

در اجرای پروژه‌های راه‌سازی مانند سایر پروژه‌های زیربنایی به دلیل وسعت زیاد، هزینه بالا و نیازمندی به منابع عظیم (به‌ویژه ماشین‌آلات)، استفاده از پیمانکاران دست‌دوم بسیار متداول می‌باشد. علاوه بر وابستگی زیاد به ماشین‌آلات سنگین، گستردگی این پروژه‌ها پتانسیل تفکیک آن‌‌ها را به زیر پروژه‌هایی که قابلیت انجام توسط پیمانکاران دست‌دوم دارا باشند، به‌شدت افزایش می‌دهد. کشور ما نیز از این مسأله مستثنی نبوده و نقش پیمانکاران دست‌دوم در اجرای راهسازی بسیار پررنگ می‌باشد.

علی‌رغم اهمیت بسیار بالا و تأثیر به‌سزایی که پیمانکاران دست‌دوم می‌توانند بر روی اجرای پروژه‌ها اشته باشند، تاکنون مطالعات جامع و هدفمندی در این ارتباط در کشورهای در حال توسعه مانند ایران صورت نگرفته است. بنابراین پژوهش حاضر به بررسی این موضوع و ارایه استراتژی‌های مختلف جهت ارتقا و ضعف پیمانکاران دست‌دوم با استفاده از روش تحلیل SWOT (فرصت‌‌ها و تهدیدهای ناشی از قوت‌‌ها و ضعف‌ها) با محوریت پروژه‌های راهسازی می‌پردازد. بدیهی است شناسایی قوت‌‌ها و ضعف‌‌ها و هم‌چنین فرصت‌‌ها و تهدیدهای ایجاد شده ناشی از آن‌‌ها زمینه تحلیل و ارزیابی عملکرد این بخش لاینفک از صنعت ساخت را با هدف ارتقای عملکرد پروژه‌های راهسازی فراهم می‌آورد.

نتایج این پژوهش می‌تواند برای بهبود عملکرد پروژه‌های ساخت مورد استفاده قرار گیرد. مسلماً بهبود عملکرد پروژه‌های راه‌سازی به‌عنوان یکی از مهم‌‌ترین زیرساخت‌های یک کشور می‌تواند نقش حیاتی در بهبود اوضاع کشور‌ها به‌خصوص کشورهای در حال توسعه داشته باشد.

 

 

۲- روش تحقیق

در این پژوهش، حوزه‌های مختلفی در مورد پیمانکاران دست‌دوم بررسی شده است. در هر مرحله پس از انجام مطالعات کتابخانه‌ای، به مطالعات میدانی و تحلیل اطلاعات پرداخته‌ایم.

افراد انتخاب شده برای جمع‌آوری اطلاعات، از متخصصین باتجربه به‌کار در شرکت‌های رتبه یک راهسازی انتخاب شده‌اند. در کل ۳۳ شرکت از مجموع ۱۸۵ شرکت رتبه یک راهسازی موجود در کشور در انجام این پژوهش شرکت کردند که جزییات ویژگی‌های پاسخ دهندگان در جدول ۱ آورده شده است.

 

جدول ۱- اطلاعات شرکت‌کنندگان

 

۳- وضعیت پیمانکاران دست‌دوم در پروژه‌های راه سازی

تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که تقریباً ۶۵‌درصد پروژه‌های راه‌سازی در ایران توسط پیمانکاران دست‌دوم انجام می‌شود. در این راستا، پیمانکاران اصلی بسته به اندازه، حجم پروژه‌های فعلی خود و توان فنی و اجرایی و هم‌چنین مسایل مختلف مانند اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور، سیاست‌های مختلفی را در به خدمت‌گیری پیمانکاران دست‌دوم و واگذاری بخش‌های مختلف اتخاذ می‌کنند. این موضع از دو دیدگاه قابل بررسی می‌باشد. اول آن‌که در تأمین منابع (ماشین‌آلات، نیروی انسانی و مصالح) برای اجرای پروژه‌ها به چه میزان از پیمانکاران دست‌دوم استفاده می‌شود. و دوم آن‌که در کدام بخش از پروژه‌ها مانند روسازی، زیرسازی و… زمینه کاری بیش‌تری برای پیمانکاران دست‌دوم فراهم می‌باشد. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد که به‌طور میانگین تأمین تجهیزات و ماشین‌آلات در ۶۴,۶‌درصد موارد توسط پیمانکاران اصلی صورت می‌گیرد. همان‌طور که گفته شد این درصد‌ها بستگی به عوامل متعددی ازجمله وضعیت فعلی شرکت، پروژه‌های جاری و… دارد. اما به‌طورکلی مشاهده می‌شود که به علت هزینه‌های بالای ماشین‌آلات و تجهیزات در پروژه‌های راه‌سازی، تأمین آن بیش‌تر بر عهده پیمانکاران دست‌دوم می‌باشد. عموماً در احداث ابنیه فنی مانند پل، تونل و… هم‌چنین نصب تجهیزات از پیمانکاران دست‌دوم استفاده می‌شود. در واقع زمانی‌که کارهای تخصصی‌تر می‌شوند، نیاز به حضور پیمانکاران دست‌دوم بیش‌تر حس می‌شود.

۴- تحلیل SWOT شرکت‌های پیمانکاری دست‌دوم

۴٫۱٫ شناسایی عوامل SWOT (قدرت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌‌ها و تهدیدها)

همان‌طور که قبلاً تأکید شد فرصت‌‌ها از نقاط قوت سازمان و تهدید‌ها از نقاط ضعف سازمان نشأت می‌گیرند که این موضوع مبنای تحلیل SWOT می‌باشد.

در این پژوهش ۴ عامل زمان، هزینه، کیفیت و HSE به‌عنوان اهداف در معرض فرصت‌‌ها و تهدید‌ها درنظر گرفته شده‌اند. به منظور شناسایی عوامل داخلی، ابتدا توسط مطالعات کتابخانه‌ای، مجموعه‌ای از عوامل سازمانی که می‌توانند بر روی اهداف پروژه تأثیر‌گذار ‌باشند شناسایی شده‌اند. سپس براساس مطالعات میدانی باتوجه به نظرات متخصصین باتجربه مشغول به‌کار در شرکت‌های رتبه یک راه‌سازی، میزان تأثیر این عوامل در اهداف تعیین‌شده به‌دست آمده است. در مجموع با دسته‌بندی عوامل موجود، غربالگری و افزودن تعدادی از عوامل در نظر گرفته شده است. در جدول ۲ عوامل شناسایی شده و میزان تأثیر هریک از آن‌‌ها بر اهداف درمعرض فرصت‌‌‌ها و تهدید‌ها ارایه شده است.

بنابراین وجود عوامل مشخص شده در جدول به‌عنوان نقاط قوت و فقدان آن‌‌ها به منزله نقاط ضعف پیمانکار دست‌دوم می‌باشد.

 

جدول۲- عوامل مؤثر بر اهداف پروژه

۴٫۲٫ تحلیل نتایج

همان‌طور که در جدول ۲ مشاهده می‌شود، عواملی مانند «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادگران»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه»، «توانایی تأمین نقدینگی مورد نیاز پروژه» و «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی» از مهم‌‌ترین عوامل مؤثر بر زمان پروژه‌ها می‌باشند. به این معنا که داشتن عوامل ذکر شده در مورد زمان انجام پروژه‌ها به‌عنوان نقاط قوت یک شرکت تلقی می‌شود و می‌تواند در پروژه‌هایی که از لحاظ زمانی بسیار مهم می‌باشند، بسیار مؤثر بوده و ریسک آن‌‌ها را کاهش دهند و درمقابل کم‌رنگ بودن هریک از آن‌‌ها در شرکت می‌تواند پتانسیل افزایش زمان پروژه‌ها را بیش‌تر کرده و تهدیدی برای شرکت و پروژه ایجاد کند.

به همین ترتیب در حوزه هزینه، عوامل «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران»، «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه» و «سیستم کنترل کیفیت» از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشند و تقویت هریک از این عوامل می‌تواند در بهبود هزینه‌های یک پروژه بسیار مفید باشد.

هم‌چنین در مورد کیفیت، عوامل «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه»، «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران» و «سیستم کنترل کیفیت» عوامل تأثیرگذار می‌باشند.

و در نهایت در مورد سطح HSE پروژه‌ها، عوامل «سیستم برنامه‌ریزی HSE»، «سیستم کنترل HSE»، «تجهیزات و ماشین‌آلات» «سیستم تضمین HSE» و «امکان استفاده از تکنولوژی‌های نوین» دارای اهمیت بوده و نبود آن‌‌ها به‌عنوان ضعف تلقی می‌شود که نهایتاً می‌توانند تهدیدی برای سطح HSE پروژه‌ها و شرکت ایجاد نمایند.

برای انجام یک مقایسه کلی، به منظور شناسایی مهم‌‌ترین عوامل بالقوه و قوت زمینه‌ساز فرصت‌‌ها و تهدید‌ها باتوجه به کلیه اهداف مورد نظر، عوامل شناسایی شده را در دو مرحله رتبه‌بندی می‌کنیم. در مرحله اول، کلیه عوامل براساس ضریب تأثیر و اهمیتشان در اهداف زمان و هزینه طبقه‌بندی شده‌اند. در مرحله دوم، نقاط‌قوت و ضعف پراهمیت، براساس ضرایب تأثیر بر کیفیت و HSE طبقه‌بندی شده‌اند. مشاهده می‌شود که ۴عامل «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران»، «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی» و «ناظران ارشد متخصص کارگاه» مهم‌‌ترین عوامل تأثیرگذار می‌باشد که شرکت‌های پیمانکاری دست‌دوم باید با تعریف استراتژی‌های انجام شده و نهایتاً ایجاد فرصت‌‌ها و یا در نقطه مقابل تضعیف و تهدید شوند.

۴٫۳٫ارزیابی نتایج باتوجه به وضعیت کنونی پیمانکاران دست‌دوم

مطالعات میدانی انجام شده توسط مؤلفین حکایت از آن دارند که رضایت پیمانکاران اصلی از عملکرد پیمانکاران دست‌دوم تن‌ها در ۴۵‌درصد موارد بیش از متوسط است. دلایل اصلی مشکلات به خدمت‌گیری پیمانکاران دست‌دوم به ترتیب عبارت از: اتلاف زیاد مصالح، کیفیت پایین کار، کاهش سطح HSE، صعوبت هماهنگی کارها، افزایش هزینه، همکاری پایین در کار و افزایش زمان پروژه هستند.

اتلاف زیاد مصالح مهم‌‌ترین مشکل در این حوزه می‌باشد و موارد دیگر مانند کیفیت پایین کار، کاهش سطح HSE، صعوبت هماهنگی کارها، افزایش هزینه‌ها، همکاری پایین و افزایش زمان در رتبه‌های بعدی می‌باشند. چودری و همکاران در تحقیقات مشابه خود که به بررسی وضعیت پیمانکاران دست‌دوم در کشور پاکستان پرداخته‌اند نشان دادند صعوبت هماهنگی کارها، اتلاف زیاد مصالح، صعوبت هماهنگی کار‌ها و امور کیفیتی در کشورهای در حال توسعه هستند که باید مورد توجه قرار گرفته و تلاش جدی در رفع آن‌‌ها انجام شود.

در بخش تحلیل نتایج نشان داده شد که وضعیت ماشین‌آلات و نیروهای کاری مستقیم از عوامل مهم از دیدگاه ۴ هدف شناسایی شده می‌باشد. این عوامل به دلیل درگیری مستقیم و مستمر در پروژه و هم‌چنین ماهیت کار به‌شدت می‌توانند بر روی کیفیت کار و استفاده از منابع تأثیرگذار باشد. با مقایسه این نتایج در می‌یابیم شرکت‌های موجود در این زمینه‌ها نسبت به عوامل دیگر ضعف و باید سرمایه‌گذاری بیش‌تری در این موارد انجام دهند. میزان رضایت پایین، کم‌تر واگذار کردن پروژه به پیمانکاران دست‌دوم نسبت به کشورهای دیگر و مطرح شدن اتلاف مصالح و کیفیت پایین همگی مؤید این موضوع می‌باشد.

در موارد زیاد مشاهده می‌شود که به علل گوناگون، کیفیت محصولات ارایه شده در حد مطلوب و انتظار نبوده و به ناچار با صرف هزینه و زمان زیاد دوباره کاری اجتناب‌ناپذیر می‌شود. مسلما شناخت می‌تواند در جلوگیری از بروز دوباره‌کاری بسیار مؤثر باشد. این عوامل به ترتیب عبارتند از: مدیریت ضعیف کارگاه، نیروی‌کاری ضعیف، اشتباهات فنی در دستورالعمل‌ها، تغییرات در کار، انگیزه‌کاری پایین، خطاهای مهندسی و کارهای تکراری خسته‌کننده.

مدیریت ضعیف کارگاه به‌عنوان شاخص‌‌ترین عامل در بین بروز دوباره‌کاری‌‌ها شناخته شده است. درواقع بیش از آن‌که مباحث فنی در بروز دوباره‌کاری‌‌ها نقش داشته باشد، مباحث مدیریتی مؤثر می‌باشد. در بخش تحلیل نتایج نشان داده شد که نیروی کاری یکی از عوامل مؤثر بر کیفیت می‌باشد.

یکی از مشکلات لاینفک پروژه‌ها، بحث تأخیرات و سرعت پایین اجرای کار‌ها می‌باشد. مسلماً شناسایی این عوامل در جهت تعریف استراتژی‌های پیشگیرانه می‌تواند بسیار کارساز باشد.

باتوجه به تحقیقات انجام شده در این پژوهش، مهم‌‌ترین علت بروز تأخیرات در پروژه‌ها، مسایل مالی و خارج از حیطه مهندسی است. این قصور در رعایت تعهدات مالی توسط پیمانکاران اصلی هم می‌تواند به دلیل تأخیر در پرداخت‌های کارفرمایان باشد و هم می‌تواند ریشه در سوء مدیریت پیمانکاران اصلی در مدیریت اعتبارات تخصیص داده شده، داشته باشد. در هر صورت این مشکل با اختلاف زیاد در صدر عوامل شناسایی شده قرار دارد و باید توجه ویژه‌ای برای رفع یا کاهش آن شود.

در شناسایی عوامل مهم و تأثیرگذار بر زمان در بخش تحلیل نتایج نیز «توانایی تأمین نقدینگی» جزو عوامل مهم شناسایی شد که این مسأله بار دیگر در این‌جا نیز تأیید می‌شود. درواقع ضعف شرکت‌ها در تأمین نقدینگی مورد نیاز پتانسیل افزایش زمان پرژه‌ها را به‌عنوان یک تهدید بالا می‌برد.

۵- نتیجه‌گیری

باتوجه به این‌که حجم زیادی از پروژه‌های راه‌سازی توسط پیمانکاران دست‌دوم انجام می‌شود و امکان بهبود پروژه‌ها از طریق بهره‌گیری از خدمات پیمانکاران دست‌دوم بسیار زیاد است، مطالعه و بررسی در این حوزه بسیار مهم و سودمند می‌باشد. پژوهش حاضر با هدف بهبود این وضعیت به بررسی عملکرد پیمانکاران دست‌دوم شناسایی نقاط قوت و ضعف آن‌‌ها و هم‌چنین بررسی فرصت‌‌ها و تهدیدهای برخاسته از آن‌‌ها از طریق تحلیل SWOT پرداخته است.

نتایج اصلی حاصل از این پژوهش به شرح زیر می‌باشد:

•  مهم‌‌ترین عوامل مؤثر در حوزه زمان «تجهیزات ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه»، «توانایی تأمین نقدینگی مورد نیاز پروژه» و «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی» می‌باشد.

•  «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران»، «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه» و «سیستم کنترل کیفیت» از مهم‌‌ترین عوامل در حوزه هزینه می‌باشد.

•  در مورد کیفیت عوامل «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی»، «ناظران ارشد متخصص کارگاه» و «سیستم کنترل کیفیت» از اهمیت بیش‌تری برخوردار است.

•  در حوزه HSE نیز «سیستم برنامه‌ریزی HSE»، «سیستم کنترل HSE»، «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «سیستم تضمین HSE» و «امکان استفاده از تکنولوژی‌های نوین» از عوامل مهم می‌باشد.

•  درکل باتوجه به کلیه اهداف، ۴ عامل «تجهیزات و ماشین‌آلات»، «کارگران و استادکاران»، «دانش فنی و قابلیت پشتیبانی فنی» و «ناظران ارشد متخصص کارگاه» به‌عنوان مهم‌‌ترین عوامل شناسایی شده‌اند که باید توجه ویژه‌ای به آن‌‌ها در تعریف استراتژی‌‌ها شود.

•  در مورد مشکلات موجود در استفاده از پیمانکاران دست دوم، «اتلاف زیاد مصالح» و «کیفیت پایین کار» به عنوان مهم‌‌ترین عوامل شناسایی شده‌اند.

•  در بررسی عوامل مؤثر در بروز دوباره‌کاری‌ها، عامل «مدیریت ضعیف کارگاه» و در مورد تأخیرات، عامل «توانایی تأمین نقدینگی» به‌عنوان مهم‌‌ترین عوامل شناسایی شدند.

منبع: ارایه شده در هفتمین کنگره ملی مهندسی عمران- ۱۳۹۲