طراحی مدل ارزیابی مناقصه‌گران با روش تحلیل پوششی داده‌ها

طراحی مدل ارزیابی مناقصه‌گران با روش تحلیل پوششی داده‌ها

     

سجاد وجدانیان

مجری مناقصات و کارشناس ارشد تدارکات و امور پشتیبانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان

    s.vojdanian@chmail.ir

روش تحقیق

در این پژوهش ارزیابی مناقصه‌گران با روش تحلیل پوششی داده‌ها مورد توجه قرار گرفته است. ویژگی‌ها و ماهیت ارزیابی مناقصه‌گران شامل مفاهیم، انواع ارزیابی و روش‌های ارزیابی قانون مورد مطالعه قرار گرفته است. پس از توصیف و تشریح ارزیابی، با تعریف جدید از شاخص‌های ارزیابی، نحوه به‌کارگیری در روش تحلیل پوششی داده‌ها مدل‌سازی شده و در مدل مناقصه‌گران بر اساس این شاخص‌ها مورد مقایسه نسبی قرار گرفته‌اند. لذا با توجه به ماهیت موضوع و اهداف موردنظر، روش پژوهش توصیفی مبتنی بر پژوهش عملیاتی و مدلسازی بوده است. روش تحقیق مدل بر اساس تحلیل پوششی داده‌ها خواهد بود. جزئیات مدل با توجه به به شرح زیر است:

۱-  انتخاب نهاده‌ها و ستاده‌ها: اولین مرحله در به‌کارگیری روش تحلیل پوششی داده‌ها، انتخاب درست نهاده‌ها و ستاده‌ها می‌باشد. ملاک انتخاب هر داده به عنوان نهاده یا ستانده، به ترتیب مطلوب بودن کاهش یا افزایش آن داده می‌باشد. به بیان دیگر اگر کاهندگی یک داده عملکرد را مطلوب تر نماید، آن داده، نهاده خواهد بود و اگر فزایندگی یک داده عملکرد را مطلوب تر نماید، آن داده، ستانده خواهد بود. در قانون، ارزیابی در دو حالت -ارزیابی ساده و ارزیابی کامل- و در دو دستهـ  پیمانکاران و تامین‌کنندگان- تعریف شده است. در ارزیابی ساده[۱] به دلیل این‌که تن‌ها یک شاخص مورد بررسی قرار می‌گیرد (گواهینامه صلاحیت برای پیمانکارن و ارزیابی استاندارد‌ها برای تامین‌کنندگان)، موضوع این روش نمی‌باشد. برای ارزیابی کامل شاخص‌های زیر برای ارزیابی کیفی و ارزیابی فنی-بازرگانی تعریف شده است:

۱-۱-        ارزیابی کیفی: شاخص‌های این ارزیابی در دو دسته و به تفکیک نوع فعالیت برای پیمانکاران و تامین‌کنندگان تعریف شده است.

۱-۱-الف) پیمانکاران: شاخص‌های تعریف شده برای پیمانکاران عبارتند از: تجربه پیمانکاران، حسن سابقه در کارهای قبلی، توان مالی، توان تجهیزاتی، توان فنی و برنامه ریزی، دانش فنی، توان مدیریتی، گواهینامه صلاحیت پیمانکاری و ظرفیت کاری.

۱-۱-ب) تامین‌کنندگان: شاخص‌های تعریف شده برای تامین‌کنندگان عبارتند از: توان مالی، ارزیابی مشتریان قبلی و حسن شهرت، استانداردهای تولید، نظام تضمین کیفیت و ظرفیت تولید.

۱-۲-        ارزیابی فنی-بازرگانی: شاخص‌های این ارزیابی به صورت خاص تعریف نشده است و در یک عنوان کلی[۲] به مشخصات، استانداردها، کارایی، دوام و سایر ویژگی‌های فنی-بازرگانی اشاره شده است.

هم در شاخص‌های ارزیابی پیمانکاران[۳]، هم در شاخص‌های ارزیابی تامین‌کنندگان[۴]، قانون‌گذار به مناقصه‌گزاران اختیار داده تا در صورت لزوم و به تشخیص خودشان، شاخص‌های دیگری را هم که لازم می‌دانند با رعایت اهمیت وزنی و روش امتیازدهی، اضافه نمایند. در ارزیابی فنی-بازرگانی تعیین شاخص‌ها کلا به عهده مناقصه‌گزار است.

از شاخص‌های تعریف شده برای ارزیابی در قسمت پیمانکاران، دو شاخص تجربه و حسن سابقه ستانده می‌باشند. به بیان دیگر، پیمانکاران بایستی توان مالی، تجهیزاتی، فنی و برنامه ریزی، مدیریتی و دانش فنی را به عنوان نهاده به‌کار گیرند تا با اجرای پیمان‌های بیش‌تر، تجربه و حسن سابقه (ستانده) بیش‌تری بدست آورند.

در قسمت تامین‌کنندگان، شاخص ارزیابی مشتریان قبلی و حسن شهرت به همان شرح گفته شده، ستانده می‌باشند و توان مالی، استانداردهای تولید، نظام تضمین کیفیت و ظرفیت تولید نهاده می‌باشند.

همچنین باید توجه نمود که در قانون، امتیازدهی برای نهاده‌ها بر مبنای نصاب با روند صعودی است بدین معنی که امتیازدهی برای نهاده‌ها، از صفر تا صد است به گونه‌ای که بیش‌ترین امتیاز مربوط به نهاده با امتیاز صد است و هر اندازه امتیاز هر نهاده بیش‌تر باشد، به معنای عملکرد بهتر مناقصه‌گر می‌باشد. این در حالی است که در روش تحلیل پوششی داده‌ها، هر اندازه امتیاز هر نهاده بیش‌تر باشد، به معنای عملکرد ضعیف تر می‌باشد و در محاسبات روند کاهشی برای آن تعریف می‌شود. برای حل این مشکل، لازم است نهاده‌ها به صورت معکوس وارد شوند و با فرمول شماره ۲ محاسبه شوند:

فرمول شماره ۲: تبدیل امتیاز نهاده‌ها جهت وارد نمودن در مدل

بدین ترتیب امتیاز صد برای هر نهاده، ضمن این‌که به‌ترین عمکلرد را نشان می‌دهد، کم‌ترین مقدار برای نهاده محسوب می‌شود.

۲-  تعیین روش تحلیل: مدل‌های پایه‌ای تحلیل پوششی داده‌ها از ۳ دیدگاه قابل تقسیم‌بندی می‌باشند:

۲-۱-        از دیدگاه برنامه‌ریزی خطی: از این دیدگاه که بر مبنای روش سیمپلکس[۵] جهت حل دستگاه معادلات خطی می‌باشد دو مدل مسأله اولیه و مسأله دوگان تعریف می‌شود که اولی را مدل مضربی[۶] و دومی را مدل پوششی[۷] می‌نامند. هر دو مدل برای این ارزیابی قابل استفاده است. مدل مضربی، امتیاز عملکرد و اطلاعات مربوط به ضرائب را نشان می‌دهد و مدل پوششی؛ امتیاز عملکرد، مقادیر بهینه نهاده‌ها و ستانده‌ها، واحدهای مرجع و محک‌ها[۸] و ناکارایی ترکیبی که از بررسی متغیرهای کمکی[۹] (نهاده مازاد و یا ستانده کمبود) مشخص می‌شود را نشان می‌دهد. استفاده از هر دو روش به دلیل اطلاعات مهمی که در اختیار مناقصه‌گزار قرار می‌دهد، لازم است. ضمن این‌که از اطلاعات مربوط به مدل پوششی می‌توان جهت پاسخگویی به اعتراضات مناقصه‌گران نیز استفاده نمود.

۲-۲-        از دیدگاه نهاده‌ها و ستاده‌ها: بر اساس این دیدگاه، دو مدل نهاده محور (ورودی محور)[۱۰] و ستانده محور (خروجی محور)[۱۱] تعریف می‌شود. انتخاب روش نهاده محور یا ستانده محور بستگی به رویکرد ارزیابی‌کننده دارد که بر کاهش نهاده‌ها تاکید کند یا افزایش ستانده‌ها. روش نهاده گرا برای کاهش نهاده‌ها و روش ستانده گرا برای افزایش ستانده‌ها است (Anderson, 2003). با توجه به این‌که برای مناقصه‌گزار (ارزیابی کننده) مهم‌تر این است که مناقصه‌گر چگونه نهاده‌ها را به ستانده تبدیل کرده است؛ یا به بیان دیگر افزونگی ستانده‌ها اهمیت بیش‌تری از کاهندگی نهاده‌ها دارد، روش ستانده محور بایستی انتخاب شود. همچنین استفاده از رویکرد ستانده محور و تاکید بر افزایش ستانده‌ها، نشاندهنده غلبه بر مشکلات ناشی از به‌کارگیری نهاده‌ها نیز می‌باشد (Basso and Funari, 2013).

۲-۳-        از دیدگاه بازده به مقیاس[۱۲]: بر اساس این دیدگاه، دو مدل بازده به مقیاس ثابت[۱۳] و بازده به مقیاس متغیر[۱۴] تعریف می‌شود. بازده به مقیاس مفهومی است بلندمدت که منعکس‌کننده نسبت افزایش در ستانده‌ها به ازای افزایش در میزان نهاده‌هاست. این نسبت می‌تواند ثابت، صعودی و یا نزولی باشد. بازده به مقیاس در اندازه‌گیری اختلاف‌ها در تخصیص منابع نقش مهمی دارند (Gong and Hu, 2016). مناقصه‌گزار بایستی به دلایل زیر بازده به مقیاس ثابت را انتخاب نماید:

۲-۳-الف) در بهره‌ور‌ترین مقیاس عملکرد[۱۵]، بازده به مقیاس ثابت است (Podinovski, 2016؛ کوپر[۱۶] و دیگران، ۱۳۹۲).

۲-۳-ب) منحنی هزینه متوسط بلندمدت (منحنی مقیاس) مقیاس را توضیح می‌دهد و تمامی نقاط آن متضمن کارایی است؛ یعنی هر نقطه آن اشاره به سطحی از تولید دارد که برای تولید آن، منابع به‌طور بهینه‌ای به‌کار گرفته شده‌اند. این نقاط، نقاط تعادل می‌باشند که هم حداکثر تولید را به ازای هزینه‌ها نشان می‌دهد و هم حداقل هزینه تولید را نشان می‌دهد. در نقطه‌ای که هزینه متوسط بلندمدت کم‌ترین است (حالت بهینه)، بازده به مقیاس ثابت است (نظری، ۱۳۹۰).

۲-۴-پ) مناقصه‌گزار به دنبال به‌ترین کیفیت با متناسب‌‌ترین قیمت است. ناکارایی مقیاس در قیمت تاثیرگذار است، لذا مناقصه‌گزار مقیاس بهینه را می‌پذیرد.

۲-  تعیین وزن نهاده‌ها و ستانده‌ها: قانون روش وزنی را توصیه نموده است و تعیین وزن‌ها را به اختیار کمیته ارزیابی با نظارت کمیسیون مناقصه گذاشته است. اساس کار تحلیل پوششی داده‌ها، استفاده از وزن‌ها و بهینه کردن وزن‌ها برای هر واحد تصمیم گیرنده است در عین حال و در حالت عادی، اهمیت همه شاخص‌ها را یکسان در نظر می‌گیرد. برای رفع این موضوع، بهتر است ابتدا کمیته‌ای شامل نمایندگان دستگاه مناقصه‌گر، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی و صاحبنظران دانشگاهی تشکیل شود و هر یک از این نمایندگان، وزن‌های خود را جداگانه اعلام نمایند و امتیاز هر شاخص پس از تاثیر میانگین وزن‌های اعلام شده به‌کار گرفته شود. هر چند می‌توان از مدل ناحیه اطمینان[۱۷] در تحلیل پوششی داده‌ها نیز استفاده نمود. در این مدل از شاخص‌های موزون استفاده می‌شود. همچنین با توجه به لزوم وارون‌سازی امتیاز نهاده‌ها، بایستی امتیاز نهاده‌ها از فرمول شماره ۳ محاسبه شود:

 

فرمول شماره ۳: تبدیل امتیاز وزنی نهاده‌ها جهت وارد نمودن در مدل

به عنوان مثال اگر ضریب نهاده توان مالی ۴۰ درصد اعلام شود و مناقصه‌گری امتیاز ۲۵ را کسب نماید، بایستی کسر ۲۵/۴۰ یا عدد ۱٫۶ وارد شود.

۳-  وارد نمودن مناقصه‌گران فرضی: با توجه به این‌که روش تحلیل پوششی داده‌ها، مقایسه‌های نسبی انجام می‌دهد، در این مدل، سه مناقصه‌گر مجازی علاوه بر مناقصه‌گران واقعی اضافه می‌شوند:

۳-۳-        مناقصه‌گر مطلوبِ دستگاه مناقصه‌گزار: دستگاه مناقصه‌گزار، یک مناقصه‌گر فرضی را با اعداد مطلوب و نه بالا‌ترین عدد برای هر شاخص، امتیازدهی می‌کند تا مقایسه‌ها با این مناقصه‌گر فرضی نیز انجام شود. رعایت این قسمت ضمن این‌که دستگاه مناقصه‌گزار، اعداد مطلوب موردنظر خود را در محاسبات وارد می‌کند، کیفیت ارزیابی را مدیریت می‌نماید.

۳-۴-        مناقصه‌گر بیشینه: دستگاه مناقصه‌گزار با استفاده از داده‌های مناقصه‌گران و پس از وارون‌سازی امتیاز نهاده‌ها، مناقصه‌گر مجازی با کم‌ترین امتیاز نهاده و بیش‌ترین امتیاز ستانده (به‌ترین عملکرد) را تعیین می‌کند تا هم مشخص نماید در وضع فعلی بیشنیه امتیاز یک مناقصه‌گر چقدر می‌تواند باشد و هم در تعیین نصاب قابل قبول برای مناقصه‌گران از آن استفاده نماید.

۳-۵-        مناقصه‌گر کمینه: دستگاه مناقصه‌گزار با استفاده از داده‌های مناقصه‌گران و پس از وارون‌سازی امتیاز نهاده‌ها، مناقصه‌گر مجازی با بیش‌ترین امتیاز نهاده و کم‌ترین امتیاز ستانده (بد‌ترین عملکرد) را تعیین می‌کند تا هم مشخص نماید در وضع فعلی کمینه امتیاز یک مناقصه‌گر چقدر می‌تواند باشد و هم در تعیین نصاب قابل قبول برای مناقصه‌گران از آن استفاده نماید.

۴-  رعایت شرط لازم برای انجام محاسبات: چارنز، کوپر و رودز[۱۸] در ساخت مدل تحلیل پوششی داده‌ها به یک تخمین در ارتباط با تعداد واحدهای مورد ارزیابی و تعداد نهاده‌ها و ستانده‌ها به فرمول شماره ۴ رسیدند:

(تعداد ستانده‌ها + تعداد نهاده‌ها) × ۳ = تعداد واحدهای مورد ارزیابی

فرمول شماره ۴: تخمین رابطه تعداد واحدهای مورد ارزیابی و تعداد نهاده‌ها و ستانده‌ها

عدم به‌کار‌گیری فرمول در عمل موجب می‌شود که تعداد زیادی از واحد‌ها بر روی مرز کارا قرار گرفته و دارای امتیاز کارایی یک (بهترین عملکرد) گردند. لذا قدرت تفکیک مدل کاهش یابد. با توجه به این‌که اعداد ارزیابی کیفی و ارزیابی فنی-بازرگانی می‌توانند در تعیین برنده مناقصه اثرگذار باشند، رعایت این تخمین الزامی است.

پس از اجرای مدل پیشنهادی، نصاب برای احراز صلاحیت مناقصه‌گران میانگین عملکرد مناقصه‌گران با درنظر گرفتن امتیاز سه مناقصه‌گر مجازی است. 

یافته‌ها

حاصل این پژوهش طراحی مدلی برای ارزیابی مناقصه‌گران بر اساس روش تحلیل پوششی داده‌ها و با ویژگی‌های وارونگی نهاده‌ها، ستانده محور، بازده به مقیاس ثابت و وجود سه مناقصه‌گر فرضی برای بهبود مقایسه‌ها و تعیین نصاب عملکرد می‌باشد. فرمول شماره ۵ نمای این مدل را نشان می‌دهد:

Min Z₀ =

St:

 

   (j = 1, 2, …,n)

 

فرمول شماره ۵: مدل ارزیابی مناقصه‌گران، خروجی محور و بازده به مقیاس ثابت

در این فرمول، Z_O مناقصه‌گر مورد ارزیابی، X_IJ ستانده‌های مناقصه‌گران، X_IO ستانده‌های مناقصه‌گر مورد ارزیابی، Y_RJ نهاده‌های وارون شده مناقصه‌گران، Y_RO نهاده‌های وارون شده مناقصه‌گر مورد ارزیابی، V_I ضرایب ستانده‌ها و U_R ضرایب نهاده‌ها می‌باشد.

بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش با هدف بهبود ارزیابی عملکرد مناقصه‌گران انجام شد. قانون روش مجموع وزنی شاخص‌ها را پیشنهاد داده است که در مدل جدید روش مقایسه شاخص‌های وزنی در مناقصه‌گران به صورت تعریف شاخص‌ها در دو گروه نهاده‌ها و ستانده‌ها می‌باشد. این روش تاکنون سابقه پژوهش نداشته است ولی موارد زیر حاصل روش بهبود یافته است:

۱-  تعریف شاخص‌ها در دو گروه نهاده‌ها و ستانده‌ها با تاکید بر ستانده

۲-  امکان تعریف نسبت‌هایی به صورت نهاده و ستانده برای ارزیابی مناقصه‌گران

۳-  پیشنهاد تعیین وزن شاخص با تشکیل کمیته‌ای از ذینفعان بجای استفاده از روش‌های وقت‌گیر تصمیم‌گیری چندشاخصه

۴-  استفاده از بازده به مقیاس ثابت به منظور حصول اطمینان از کارایی مقیاس و در نظر گرفتن مناقصه‌گران در به‌ترین عملکرد

۵-  استفاده از مقایسه نسبی بین مناقصه‌گران

۶-  استفاده از سه مناقصه‌گر فرضی برای بهبود مقایسه‌ها و تعیین نصاب عملکرد

۷-  تحلیل عملکرد مناقصه‌گران و پاسخگویی علمی به اعتراضات احتمالی آن‌ها با نتایج حاصل از مدل پوششی

همچنین مدل در موارد زیر قابل استفاده است:

۱-  تهیه فهرست بلند[۱۹] مناقصه‌گران توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی، دستگاه‌های مرکزی و سازمان‌های حرفه ای

۲-  در صورت رعایت تخمین کوپر و دیگران، قابل استفاده در ارزیابی کیفی و فنی-بازرگانی دستگاه‌های مناقصه‌گزار

۳-  در صورت تاکید بر افزایش رقابت و بدون تاثیر گذاری بر امتیاز ارزیابی فنی-بازرگانی، قابل استفاده در دستگاه‌های مناقصه‌گزار

منابع

رضاییان، علی، ۱۳۹۲، مبانی سازمان و مدیریت، چاپ شانزدهم، ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ها (س‍م‍ت‌)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی

کوپر و دیگران، ۱۳۹۲، تحلیل پوششی داده‌ها: مدل‌ها و کاربرد‌ها، ترجمه علی میر‌حسنی، چاپ اول، تهران: دانشگاه صنعتی امیر‌کبیر(پلی‌تکنیک تهران)

مهرگان، محمدرضا، ۱۳۹۲، مدل‌های کمی در ارزیابی عملکرد سازمان‌ها، چاپ دوم، تهران: نشر کتاب دانشگاهی

نظری، محسن، ۱۳۹۰، اقتصاد خرد، چاپ یازدهم، تهران: پوران پژوهش‏‫

‏وجدانیان، سجاد، پارسی، سارا، ۱۳۹۲، مدل‌های تحلیل پوششی داده‌ها، چاپ اول، تهران: انتشارات نور علم

Anderson, Timothy, 2003, Encyclopedia of Information Systems: Data Envelopment Analysis; an international handbook, Adelaide: Flinders University of South Australia

Basso, Antonella and Funari, Stefania, 2013, Constant and variable returns to scale DEA models for socially responsible investment funds, European Journal of Operational Research, Vol.11, No.3, 1-28

Gong, Guan and Hu, Guanliang., 2016. The role of returns to scale in measuring frictions in resource allocation: Revisiting misallocation and manufacturing TFP in China, Journal of Economic Letters, Vol.138, 26-29

Mardani, Abbas, Zavadskas, Edmundas Kazimieras, Streimikiene, Dalia, Khoshnoudi, Masoumeh, Jusoh, Ahmad, 2015. A comprehensive review of data envelopment analysis (DEA) approach in energy efficiency, Journal of Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol.120, 20-25

Podinovski, Victor V., 2016. Returns to scale in convex production technologies, European Journal of Operational Research, Vol.258, Issue 3, 970–۹۸۲

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Designing a model for bidders’ assessment with data envelopment analysis method

Abstract

It is defined four types of assessment in the bid law: Qualification of bidders, Technical-commercial evaluation, Formation evaluation and Finance evaluation. The research aim was to design an effective model for bidders’ assessment. Research method was descriptive research based on operational research and modeling. It is used data envelopment analysis for designing model so that the bidder was relatively compared in addition to index assessment. Indexes are defined in two categories; Inputs and Outputs. Concerning to more important of outputs, it is considered output-oriented and with due attention to scale efficiency, constant return to scale is considered. Also for improving comparing and determination of performance record, three virtual bidders (favorable, maximum and minimum) were added. Performance record is determined with average of bidders performance score with respect of three virtual bidders. Analytical result of model showed that this model is appropriate for preparing the long list and competition enhancing.

Keywords: organizing agency, bidder, Qualification of bidders, Technical-commercial evaluation, data envelopment analysis