قزوین سرزمین قلعه‌ها و دژهای کهن

 

 

استان قزوین با ویژگی‌های کوهستانی و صعب‌العبور بودن معابر آن از دیرباز یکی از مناسب‌‌ترین محیط‌های طبیعی برای برپا داشتن قلعه‌هایی بوده که امروزه از جذاب‌‌ترین جاذبه‌های گردشگری است.

به گزارش مهر، شرایط سیاسی و فکری چندین قرنی حاکم بر دنیای اسلام به ویژه در سده‌های نخستین اسلامی به اضافه شرایط جغرافیایی قزوین و موقعیت آن نسبت به بغداد به عنوان مرکز خلافت، مراکز حساسی چون ری و طبرستان و پایتخت‌های سیاسی عصر این را ناحیه به منطقه‌ای استراتژیک برای همه فرقه‌ها و جریان‌های سیاسی و فکری تبدیل کرده بود.

بر همین اساس، کوه‌های قزوین می‌توانستند پناهگاه دست نیافتنی مناسبی برای گروه‌هایی باشد که با تمرد از حکومت مرکزی و یا به قصد توطئه علیه آن، در فکر دوری از آسیب و جنگ با حکومت بودند بنابراین با ساخت قلعه‌های متعدد که برخی از آن‌ها فراتر از قلعه و دژ مانند یک شهر دارای کارکرد بوده امروز استان قزوین را صاحب میراثی کرده که دربردارنده یکی از کهن‌‌ترین و زیبا‌ترین آثار تاریخی ایران زمین است که در این گزارش شاخص‌‌ترین قلعه‌های استان معرفی می‌شود.

قلعه حسن صباح

قلعه‌شهر حسن صباح با ۲۰ هزار متر مربع وسعت، معروف‌‌ترین قلعه قزوین، ایران و یکی از شاخص‌‌ترین قلاع باستانی در دنیای اسلام جهان و محسوب می‌شود.

این دژ باستانی که قدمت آن را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند از هر ۴ سو دارای پرتگاه و تنها راه ورود به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی است.

حسن صباح رهبری فرقه اسماعیلیان به مدت ۳۵ سال در این دژ نفوذناپذیر ایمن از حکومت مرکزی، پیروان خود را رهبری کرد و در نهایت این قلعه در شوال ۶۵۴ هجری قمری به‌ دستور هلاکو به آتش کشیده و ویران شد و از آن پس به‌عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت.

همچنین از سال ۹۳۰ هجری قمری و ابتدای حکومت شاه طهماسب صفوی تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری قلعه کالبدی سالم داشته است.

نکته حایز اهمیت در رابطه با این قلعه مرموزی آن است چنان که با وجود بیش از ۳ دهه کاوش‌های باستان‌شناسانه در این قلعه هنوز هم اسرار نهفته و کشف نشده بسیاری در این بنای باستانی وجود دارد.

بر همین اساس در جنوب غربی قلعه، در میان شیب بسیار تندی که به پرتگاه‌های عمیق می‌رسد حوضی در دل سنگ به ابعاد تقریبی ۵×۸ متر وجود دارد که با وجود گذشت بیش از هزار و دویست سال از احداث آن هیچ گاه از آب خالی نشده است.

این قلعه در شمال شرقی روستای گازرخان در کیلومتری شرق شهر قزوین قرار دارد.

قیز (قز) قلعه

بنای قیزقلعه (قلعه دختر) با احتساب سایر قلعه‌ها و دژهای استان قزوین به همراه قلعه شمیران، کهن‌‌ترین قلعه استان محسوب می‌شود و بر همین اساس عصر ساسانیان را دوره ساخت این قلعه ذکر کرده‌اند.

قیزقلعه در جنگ با کشور روم و اعراب مسلمان مورد استفاده حکومت ساسانی قرار می‌گرفته و پس از انقراض ساسانیان نیز کماکان توسط مسلمانان مرکزی برای اسکان سپاهیان محسوب می‌شده است.

این بنای ارزشمند تاریخی برعکس سایر قلعه‌های قزوین به ویژه قلعه حسن صباح با وجود شرایط اقلیمی منطقه، همچنان پابرجا مانده‌ و یکی از علل آن این بوده که قیزقلعه از معدود دژهایی است که مورد هجوم و غارت اقوام و حکومت‌ها به قصد تسخیر قرار نگرفته با این حال این بنا طی سالیان اخیر بار‌ها توسط قاچاقچیان اشیای باستانی مورد تعرض و تخریب‌های گسترده قرار گرفته است.

این بنای باستانی در ۱۵ کیلومتری جاده تاکستان به زنجان، در نزدیکی روستای آبک‌لو، بر بالای کوهی واقع شده و دسترسی به این قلعه از راهی است که از گرده جنوبی به بالای قله و پای بنای قلعه منتهی می‌شود.

دژ لمبسر

دژ لمبسر یا لمسر که در شمال شهر قزوین و در منطقه الموت در شمال شرقی شهر رازمیان واقع شده و قدمت آن به دوران ساسانیان باز می‌گردد و در دوره سلجوقیان مورد استفاده گسترده قرار می‌گرفته است.

این قلعه از مهم‌ترین پایگاه‌های اسماعیلیان پس از دژ حسن صباح است و در بخش الموت غربی در شهرستان قزوین قرار دارد.

این قلعه ابعادی در حدود ۴۸۰ متر در جهت شمالی جنوبی و ۱۹۰ متر در جهت شرقی غربی دارد و دره‌های عمیق نینه‌رود و لمه دسترسی به آن را از شرق و غرب غیرممکن ساخته‌اند و تنها از دو دروازه شمالی و جنوبی می‌توان به دژ وارد شد. شیب کوه که از شمال به جنوب کشیده شده و اختلاف دو سطح آن به ۱۵۰ متر می‌رسد حدود ۴۸۰ متر طول دارد و پهنای قلعه بیش از ۱۹۰ متر است.

این موارد شرایط استثنایی برای دژ به وجود آورده که موجب تسخیرناپذیر خواندن این قلعه شده است.

سال ساخت بنای دژ در متون تاریخی نیامده اما نوع ساخت و مصالح به‌کار رفته در آن بیانگر آن است که از استحکامات دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی است.

این قلعه به واسطه موقعیت و اهمیت خاص خود در دوره تسلط اسماعیلیه شهرت بسیار یافت و پس از قلعه الموت واقع در روستای گازرخان، از مهم‌ترین دژهای اسماعیلیه به شمار می‌رفته است.

لمبسر قلعه مستحکم اسماعیلیان در ۳ کیلومتری شمال شرقی شهر رازمیان – مرکز بخش الموت غربی قرار دارد.

قلعه شمیران

قلعه یا دژ شمیران درکنار دریاچه سپیدرود و بالای تپه‌ای مرتفع و سنگی که رود قزل اوزن از جنوب آن می‌گذرد، قرار دارد.

این قلعه، از قلعه‌های پر اهمیت و معتبر ایران و در بین اهالی منطقه به نام‌های شیمران و سمیران معروف است، ولی در متون تاریخی به نام‌های سمیران، شمیران، سمیرم، شمع ایران، کنگریان، سمیویروم و سالاریه نام برده شده است.

پیشینه این قلعه را به دوران قبل از اسلام نسبت می‌دهند و در طول سال‌های سده چهارم هجری تختگاه کنگریان بوده است.

طرح کلی بنای قلعه به شکل مستطیل و ارتفاع برج‌‌ها و دیوار نزدیک به ۱۵ متر است که تمامی آن را با کمک سنگ‌ و ملاط گچ به ضخامت ۸ پا ساخته‌اند و در فاصله‌های ۱ متری کلافی چوبی در دل دیوار به‌کار برده‌اند که علاوه بر استحکام و همبستگی اجزا، نظمی منطقی به بنا بخشیده و از دور به صورت یک رج سنگ خودنمایی می‌کند.

در دیوار شمالی قلعه ۲ برج وجود دارد که در قسمت بالا دارای پنجره‌های بلند مستطیلی شکل با قوس نیزه‌دار هستند که بیش‌تر برای نگهبانی پایین قلعه از آن‌ها استفاده می‌شده است.

این قلعه در نزدیکی روستای بهرام‌آباد از توابع طارم قرار دارد و برای رفتن به سوی قلعه می‌باید از روی سد سفیدرود عبور کرد.

طول جاده ماشین رو از سد تا بهرام آباد ۱۸ کیلومتر است که باید مسافتی در حدود ۳ کیلومتر را به سمت جنوب با پای پیاده طی کرد تا به قلعه رسید.

ایوان نیاق

ایوان نیاق در قسمت شمالی روستای نیاق قرار دارد. ایوان نیاق در اصل در اثر یک پدیده طبیعی در دوره دوم زمین‌شناسی به شکل قلعه‌ای درآمده که بعد‌ها توسط حاکمیت‌های مختلف و دسته‌های یاغیان و راهزنان با اعمال تغییراتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

در قسمت بالایی قلعه حوضچه‌ای قرار دارد که در نگاه نخست چندان عمق ندارد ولی در حقیقت حوضچه عمیقی برای ذخیره آب در فصول کم باران سال بوده است.

ساکنان محلی بر این باورند که محمد حنفیه در بالای این ایوان قصری ساخته بوده که امروزه از این قصر به جز تکه‌هایی سفالی چیزی باقی نمانده است.

راه صعود به بالای قلعه از قسمت دامنه جنوبی دشوار است اما از قسمت دامنه شمالی و پشت قلعه که دارای شیب ملایم تری است صعود به قسمت‌های بالایی و داخلی قلعه با سهولت بیش‌تری صورت می‌گیرد.

روستاى نیاق در ۱۶ کیلومترى شمال قزوین واقع شده است و می‌توان از مسیر اتوبان قزوین- زنجان به آن دسترسی داشت.

میمون قلعه

این قلعه در دو طبقه با دهلیزهای عمود بر هم و اتاق‌های جانبی ساخته شده که گنبد میانی آن فرو ریخته و بقایایی از ۸ برج آن باقی است.

ویژگی اختصاصی این قلعه در این است که در داخل بافت شهر در قسمت جنوبی قزوین قرار دارد و به همراه چهارانبیا، مسجد جامع از قدیمی‌‌ترین بناهای تاریخی شهر قزوین محسوب می‌شود.

این قلعه بنایی است مربع شکل به ابعاد تقریبی ۷۰ در ۷۰ متر که از خشت‌های ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر با ملات شفته ساخته شده و طبقه زیرین میمون قلعه از تپه شرقی با ۳ تونل به تپه غربی منتهی می‌شود و یک تونل شمالی – جنوبی نیز این تونل‌‌ها را به هم متصل می‌کند.

برخی از سفالینه‌های به دست آمده در قلعه نشان از کاربرد آن تا دوره آل‌بویه دارد. برخی، این قلعه را از بقایای مدینه موسی که به امر موسی‌الهادی خلیفه عباسی در سال ۱۶۸ هجری قمری بنا شد و برخی دیگر آن را منسوب به میمون بن عون کاتب می‌دانند.

میمون قلعه در قسمت شرقی حرم شاهزاده حسین(ع) شهر قزوین واقع شده است.

 

استان قزوین در کنار قلعه‌ها و دژهایی که معرفی شد دارای قلعه‌های متعدد دیگری نیز است که هر کدام از آن‌ها نیز مانند آثار یاد شده در‌بردارنده یک دوره کهن از تاریخ ریشه دار قزوین و کشور ایران است.