بیمه ابزاری مطمئن برای پوشش ریسک‌ میان کارفرما و پیمانکار-قسمت آخر

بیمه ابزاری مطمئن برای پوشش ریسک‌ میان کارفرما و پیمانکار-قسمت آخر

مصطفی خانزادی

گرشاسب خزائنی

طی روزهای گذشته، دو قسمت از مقاله «بیمه ابزاری مطمئن برای پوشش ریسک‌ها میان کارفرما و پیمانکار» به چاپ رسید. آخرین قسمت این مقاله، از نگاه شما می‌گذرد.

ماده ۸- دریافت و مصرف مبلغ وصولی از بیمه‌گر

هرگونه زیان بیمه شده تحت بیمه‌نامه‌های خریداری شده براساس دستورالعمل، توسط بیمه‌گر، با کارفرما به عنوان ایمن بیمه‌گذاران با رعایت شرایط درج شده در بیمه‌نامه، تسویه و به وی پرداخت می‌گردد..

کارفرما به عنوان امین بیمه‌گذاران، اختیار تعدیل و تسویه هرگونه خسارتی را بیمه‌گر خواهد داشت. در این صورت کارفرما طبق توافق‌ طرف‌های ذی‌نفع، نسبت به تسویه خسارت با بیمه‌گران، اقدام خواهد کرد.در صورت عدم حصول توافق بین طرف‌های ذی‌نفع یا اعتراضی کتبی یکی از طرف‌های ذی‌نفع، ظرف مدت ۱۵روز پس از وقوع خسارت، نسبت به اعمال اختیار یاد شده توسط کارفرما وی نسبت به تعدیل و تسویه خسارت با بیمه‌گران اقدام نموده و توزیع عادلانه غرامت را به نسبت حوزه‌های مسؤولیت ذی‌نفع‌‌‌ها تضمین خواهد کرد.

ماده ۹- خطرهایی که مسؤولیت آن با کارفرماست، عبارت است از: جنگ، تهاجم دشمن، انقلاب، اعتصاب، خطرهای هسته‌ای، شورش و بلوا، (به جز مواردی که در محدوده کارگاه و مربوط به مدیریت کارگاه است) بروز حوادث طبیعی فراتر از پیش‌بینی‌های متعارف و غیرقابل کنترل از سوی کارفرما یا پیمانکار.

یکی از نقاط عمده قوت در این دستور‌العمل نگاه عادلانه به روابط کارفرما-پیمانکاران است و بر خلاف شرایط عمومی با دیدگاهی یک جانبه تمامی حقوق را به‌کارفرما نداده و او را در برابرتصمیمات خود مسؤول می‌داند. خساراتی که ناشی از تصمیم کارفرما در طراحی‌‌‌ها می‌باشد را می‌بایست خود کارفرما برعهده بگیرد.

ماده ۱۰- زبان یا خسارت ناشی از طراحی کارها، در مواردی که ناشی از تصمیم کارفرما راجع به طرح باشد، برعهده کارفرماست.

البته مشخص نیست که چرا این ماده خسارات تصمیمات کارفرما را فقط به مرحله طراحی محدود کرده و باقی روند کار را مجزا ساخته است.

وظایف و تعهدات مهندسان مشاور

در دستورالعمل‌ بیمه مسؤولیت‌های جدیدی از مشاورین خواسته می‌شود که اضافه بر آن‌چه در قراردادهای متعارف به عنوان مسؤولیت‌های مشاور اعم از طراحی یا نظارت است می‌باشد. این مسؤولیت‌ها در دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند.

مطالعات ریسک و تعیین پوشش‌های بیمه‌ای

نظارت بر روند کار پیمانکار درمورد تعهدات بیمه‌ای و پرداخت حق بیمه‌ها

نیابت از کارفرما در انجام وظایف او در مقابل بیمه‌گر درصورت وقوع حادثه، بروز اختلاف، ارایه اطلاعات یا…

مطالعه و تعیین پوشش‌های خاص و تکمیلی درصورت نیاز پروژه

حفاظت از منافع کارفرما و کاهش هزینه‌های او در ارتباط با بیمه با نظارت بر اقدام‌های پیشگیرانه و جلوگیری از پوشش‌های بیش از نیاز

به همین دلیل نیز در ابتدای دستورالعمل‌ یادآوری شده است در صورت مبنای عمل قرار گرفتن این دستورالعمل می‌بایست قرارداد مشاور متناسب با افزایش شرح خدمات، تغییر یافته و اصلاح شود.

اصلی‌ترین وظیفه مشاور در این دستورالعمل، بررسی و مطالعه ریسک‌ها و ارایه گزارش تعیین‌کننده پوشش‌های بیمه‌ای مورد نیاز، است. با تنوعی که در بیمه‌های مهندسی و مسؤولیت در بازار بیمه وجود دارد می‌بایست مطالعه خطری انجام گیرد تا مشخص کننده پوشش‌های لازم و میزان آن برای پوشش کامل خطر می‌باشد.

ماده ۱۱- مهندسان مشاور و به‌طور کلی واحدهای تهیه کننده طرح، موظف هستند قبل از تهیه و تنظیم اسناد مناقصه، گزارش بررسی و مطالعه و مدیریت ریسک را، در حد شناسایی خطر نوع پوشش‌های بیمه‌ای لازم و میزان آن را، با استفاده از کارشناسان متخصص در امر بیمه و به ویژه بیمه‌های مهندسی و مسؤولیت، تهیه کنند و به‌کارفرما ارایه دهند. همچنین درموقع تهیه پیش‌نویس قرارداد، موظف هستند نسبت به تکمیل فرم‌های پیوست این دستورالعمل، اقدام نموده و آن‌‌‌ها را برای امضای کارفرما و پیمانکار آماده کنند.

با توجه به ماده ۲۱ که نظارت بر اقدامات پیشگیرانه را از مشاور خواسته است، در شرح سر فصل‌ها و خدمات ارایه شده در گزارش مشاور، می‌بایست علاوه بر موارد بیان شده، تعیین اقدامات ایمنی و پیشگیرانه لازم و همچنین اقدامات لازم برای کنترل دامنه خسارت در اثر وقوع حادثه آورده می‌شد.

ماده ۲۱- مهندس مشاور، موظف است بر اقدام‌های ایمنی و پیشگیرانه و همچنین، کنترل دامنه خسارت در اثر وقوع حادثه، به نحو مؤثر نظارت کند.

اصولاً طرح مدیریت ریسک، فرایندی چند مرحله‌ای است که طی این ریسک‌ها شناسایی و روند مواجه با هریک مشخص می‌گردد. مراحل کاری یک مطالعه مدیریت ریسک آنچنان که استاندارد PMBOK بیان می‌کند شامل مراحل زیر است:

۱-  شناسایی ریسک‌ها

۲-  تحلیل ریسک‌ها

۳-  تعیین استراتژی واکنش به ریسک‌ها

۴-  طرح روش‌های اجرایی مربوط به هر استراتژی

۵-  طرح نظارت بر روند اجرا و اصلاح طراحی براساس بازخوردهای اجرایی

استراتژی‌های واکنش ریسک ۴ دسته عمده: ۱- اجتناب از ریسک، ۲- پذیرش ریسک، ۳- کاهش ریسک، ۴- انتقال ریسک را شامل می‌شوند. انتقال ریسک به معنای انتقال مسؤولیت ریسک به یک عامل خارجی است که کنترل مؤثرتری بر آن ریسک داراست. خرید بیمه‌نامه‌ها مهم‌ترین روش انتقال مسؤولیت ریسک به یک عامل خارجی است که کنترل مؤثرتری بر آن ریسک داراست. خرید بیمه‌نامه‌ها مهم‌ترین روش انتقال ریسک در قرارداد‌‌ها می‌باشد. ولی انتقال ریسک تنها روش واکنش به ریسک نمی‌باشد و گزارش مدیریت ریسک، ‌با نشان دادن روش‌های مختلف برای مواجهه با هر ریسک، انتخاب مناسبی از بین آن‌‌‌ها را برای ریسک‌های شناسایی شده ارایه می‌دهد.

یک مطالعه ریسک جامع می‌بایست پس از شناسایی ریسک‌ها، استرات‍ژی واکنش به آن را مشخص می‌سازد. بیمه یکی از این روش‌هاست ولی می‌توان در مواردی که احتمال وقوع ریسک کم بوده یا هزینه‌های انتقال آن در غالب بیمه بالا می‌باشد. استراتژی‌های جایگزین مانند کاهش یا پذیرش انتخاب گردد. در استراتژی کاهش یا روش‌های پیشگیرانه سعی در کاهش احتمال وقوع خطر می‌شود. مانند طراحی «اقدامات ایمنی» یا برنامه‌های تعمیرات و نگهداری در کارگاه. در حالی که در استراتژی می‌گردد مانند طرح «کنترل دامنه اثر حادثه در صورت وقوع» بررسی و انتخاب این روش‌ها می‌تواند باعث هزینه‌های حق بیمه به دلیل کاهش خطر شود.

وظایف و تعهدات پیمانکار

خرید بیمه‌نامه‌های مشخص شده در گزارش مشاور بر عهده پیمانکار بوده و می‌بایست هزینه‌های آن را بپردازد. بیمه‌های خریداری شده می‌بایست پوشش لازم را برای انجام تعهدات پیمانکار فراهم نماید. براساس کلیه بیمه‌های مسؤولیت در برابر کارکنان یا اشخاص ثالث، بیمه‌های تمام خطر مهندسی، بیمه در برابر حوادث، بیمه شکست ماشین‌آلات، بیمه‌های اعتباری و در صورت خرید تجهیزات توسط پیمانکار بیمه‌های حمل که برای انجام عملیات پیمان نیاز است به وسیله پیمانکار تهیه می‌گردد.

ماده ۲۴- پیمانکار، تمام بیمه‌نامه‌های مورد نیاز را مانند مهندسی و مسؤولیت و هر پوشش لازم دیگر که در اجرای تعهدات وی طبق قرارداد ضروری باشد، به هزینه خود خریداری و حفظ خواهد کرد.

محدوده پوشش‌های بیمه‌ای می‌بایست شامل:

۱-  کارها، مصالح و تجهیزاتی که در کار نصب می‌شود. (متعلق به‌کارفرما)

۲-  ماشین‌آلات، تجهیزات و تأسیسات پیمانکار

۳-  خسارات به جان و اموال افراد از کارکنان یا اشخاص ثالث

۴-  مسؤولیت‌های پیمانکار (شامل مسؤولیت پیمانکاران فرعی) می‌باشد.

علاوه بر موارد بالا، بیمه باید درصدی از هزینه کامل مورد نیاز برای جایگزینی کار‌‌ها و مصالح و تجهیزات کار را برای پوشش ریسک‌هایی که قابل اجتناب نیست، شامل گردد. این سری از ریسک‌ها که درصد آن را در گزارش ارزیابی ریسک مشاور مشخص می‌گردد.. خطراتی هستند که احتمال وقوع آن‌‌‌ها نیست و نیازمند برنامه‌های پر هزینه و مشکل در اجرا برای اجتناب از آن‌ها هست.

در این دستورالعمل در مورد بیمه، تفکیکی بین اموال مورد مالکیت کارفرما و پیمانکار نیست و پیمانکار می‌بایست همه آن‌ها را با هزینه خود بیمه نماید. از جمله ماشین‌آلات کارفرما که در اختیار پیمانکار است نیز پیمانکار بیمه نماید.

ماده ۲۶- پوشش‌های بیمه‌ای، به شرح زیر و نه محدود به آن‌ها، با توجه به شرایط پیمان، توسط پیمانکار خریداری و حفظ می‌گردد.

ماده ۲۶-۱- کارها، همراه با مصالح و تجهیزاتی که به عنوان جزیی از کار مورد استفاده قرار خواهد گرفت، به مبلغ ارزش کامل جایگزینی.

ماده ۲۶-۲- مبلغ اضافی، معادل … درصد ارزش کامل جایگزینی بند بالا، به منظور پوشش هزینه‌های اجتناب‌ناپذیر زیان یا خسارت.

ماده ۲۶-۳ تجهیزات پیمانکار و هرگونه اموال دیگری که توسط پیمانکار وارد کارگاه گردیده است، به مبلغ معادل ارزش جایگزینی آن‌‌‌ها در کارگاه، همچنین پوشش‌های بیمه‌ای مربوط به ماشین‌آلات و سایر تجهیزات و تأسیسات مورد نیاز، برای اجرای کار‌‌ها که توسط کارفرما به هر نحوی در اختیار وی قرار می‌گیرد.

بیمه‌نامه موارد پیش گفته مشترکاً به نام پیمانکار و کارفرما بوده و موارد زیر را تحت پوشش قرار خواهد داد:

–      هر گونه زیان یا خسارت وارده به‌کارفرما و پیمانکار، به هر علت جز در مواردی که استثنا می‌شود. تا تاریخ تعیین شده در گواهی تحویل کار یا هر بخش از آن، برحسب مورد و همچنین زیان یا خسارتی که در حین انجام هرگونه عملیات به منظور انجام تعهدها، توسط پیمانکار حادث می‌شود.

–      زیان یا خسارتی که در دوره نقص به وجود آید و علت آن مربوط به زمان قبل از آغاز دوره یاد شده باشد.

–      ماده ۲۶-۴- پوشش بیمه‌ای به نام خود و کارفرما، به‌طور مشترک در قبال مسؤولیت ناشی از صدمات جانی یا فوت اشخاص، یا زیان خسارت وارده به هرگونه اموال (جز کارها) در اثر اجرای کار.

بیمه‌نامه باید شامل شرط مسؤولیت متقابل باشد، به این مفهوم که گویی برای هر یک ازدو طرف، کارفرما و پیمانکار، بیمه‌نامه جداگانه‌ای صادر شده است. بر این اساس، از نظر بیمه‌نامه، کارفرما و پیمانکار دو بیمه‌گزار جداگانه تلقی می‌شوند.

ماده ۲۶-۵- پیمانکار، مسؤولیت خود را بیمه خواهد کرد و مادام که افراد در استخدام وی در کار‌‌ها حضور دارند، اعتبار بیمه‌نامه را حفظ کرد. پیمانکار، ‌مسؤول پیمانکاران فرعی خود بوده و باید آن‌ها را ملزم به بیمه نمودن و پرداخت و حق بیمه لازم برای تأمین کارهایی که انجام می‌دهند بنماید. هر گونه نقصی درمورد حق بیمه یا کمبود در محدوده پوشش، از مسؤولیت‌های پیمانکار خواهد بود.

این پوشش، شامل هر نوع خسارت منجر به آسیب دیدگی، نقص عضو، یا فوت کارکنان پیمانکار، کارفرما و پیمانکاران فرعی و سایر اشخاص خواهد بود که به نحوی در ارتباط با کارهای موضوع قرارداد، دچار حادثه یا سانحه می‌شوند.

درمورد اشخاصی که در استخدام پیمانکار (پیمانکاران) فرعی باشند، هرگاه پیمانکار (پیمانکاران) فرعی مسؤولیت خود را در شکل متقابل آنان بیمه کرده باشند، به نحوی که غرامت‌های کارفرما تحت بیمه‌نامه مربوط جبران شود، تعهدهای پیمانکار راجع به بیمه پیش گفته، انجام شده تلقی خواهد گردید. هر گاه کارفرما لازم بداند، پیمانکار باید اصل یا رونوشت تأیید شده بیمه‌نامه یا گواهی بیمه را برای هریک از پیمانکاران فرعی و رسید پرداخت حق بیمه مربوط را تسلیم کارفرما کند.

در همان ماده ۲۶ بند ۳ دیده می‌شود که بیمه‌نامه، برخلاف شرایط عمومی که خریداری بیمه به نفع کارفرما و با ذکر نام او به عنوان ذی‌نفع بود، مشترکاً به اسم پیمانکار و کارفرما می‌باشد. در ذیل بند ۲۶-۴ خواسته شده است که بیمه‌نامه می‌بایست شامل شرط مسؤولیت متقابل باشد. وجود این شرط موجب می‌شود که هر دوی پیمانکار و کارفرما از سوی بیمه‌گر ذی‌نفع شناخته شوند. مانند آن که هر یک بیمه جداگانه‌ای خریده‌اند.

ادامه بند ۲۶-۴ بیمه‌نامه باید شامل مسؤولیت متقابل باشد. به این مفهوم که گویی برای هریک از دو طرف، کارفرما و پیمانکار، بیمه‌نامه جداگانه‌ای صادر شده است. بر این اساس، از نظر بیمه‌نامه، کارفرما و پیمانکار دو بیمه‌گزار جداگانه تلقی می‌شوند.

با توجه به تأکیدات بالا، در ماده ۳۹، همین دستور‌العمل، صدور بیمه‌نامه‌ها به نام کارفرما و ذکر نام او به عنوان ذی‌نفع خواسته شده است.

ماده ۳۹- بیمه‌نامه‌ها جز در مورد کارکنان پیمانکار باید به نام کارفرما به عنوان ذی‌نفع بوده و قبل از آغاز کار، به‌کارفرما ارایه گردند.

محدوده عمل و نیز مدت اعتبار بیمه در این دستورالعمل، گستره بالاتری را پوشش داده است. بیمه می‌بایست هرگونه خسارتی را که ناشی از عملیات پیمانکار به منظور انجام تعهدات است، پوشش دهد. به این مفهوم فعالیت‌های بیرون از کارگاه و محل اجرای کار نیز که پیمانکار برای اجرای پروژه انجام دهد شامل می‌گردد. این امر موجب می‌شود که پیمانکار پوشش مناسبی را برای عملیات خود به ویژه در برابر خسارات وارده به‌کارکنان و اشخاص ثالث داشته باشد.

دوره اعتبار بیمه که در شرایط عمومی تا زمان تحویل موقت می‌باشد، ‌در این جا به دوره رفع نقص هم گسترش می‌یابد. در بند ۲۶-۵ تصریح شده است تا زمانی که افراد پیمانکار (اعم از کارکنان خو یا کارکنان پیمانکاران فرعی) در کار حضور دارند اعتبار بیمه می‌بایست حفظ شود. بیمه هنگامی خسارات در دوره رفع نقص را می‌پردازد که وقوع نقس مربوط به دوره ساخت تا تحویل باشد. با وجود مزیت این ماده در مسؤول نمودن پیمانکار تا تحویل قطعی کار ولی تعیین منشأ وقوع خسارت با توجه به این که بهره‌برداری از کار پس از تحویل با کارفرما است، کمی مشکل می‌نماید.

ادامه ماده ۲۶-۳- بیمه نامه موارد پیش گفته مشترکاً به نام پیمانکار و کارفرما بوده و موارد زیر را تحت پوشش قرار خواهد داد:

–         هر گونه زیان یا خسارت وارده به کارفرما و پیمانکار، به هر علت جز در مواردی که استثنا می‌شود، تا تاریخ تعیین شده در گواهی تحویل کار یا هر بخش از آن، برحسب مورد و همچنین زیان یا خسارتی که در حین انجام هرگونه عملیات به منظور انجام تعهدات توسط پیمانکار حادث شده باشد.

–         زیان یا خسارتی که در دوره نقص به وجود آید و علت آن مربوط به زمان قبل از آغاز دوره یاد شده باشد.

شرط شروع کار ارایه گواهی مبنی بر تأمین بیمه‌های مشخص شده می‌باشد. لذا پیمانکار فرصت دارد تا زمان تحویل کارگاه، تا یک ماه بعد از ابلاغ قرارداد، نسبت به تأمین بیمه ها اقدام نماید.

ماده ۲۷- پیمانکار، مقدم بر آغاز کار در کارگاه، گواهی لازم مبنی بر این‌که بیمه‌نامه‌های مورد نیاز تحت شرایط قرارداد را تحصیل کرده است، به کارفرما ارایه نوده  و ظرف مدت تعیین شده در پیمان، بیمه‌نامه‌ها را تسلیم وی خواهد نمود. پیمانکار، پوشش‌های بیمه‌ای را که به موجب پیمان، تهیه آن بر عهده وی قرارداد، از بیمه گری که در پیامن مورد توافق دو طرف قرار گرفته است و در غیر این صورت، از بیمه‌گر مورد انتخاب خود، خریداری  خواهد کرد.

نگاه غالب بر نظام فنی و اجرایی کشور، مبنی بر تلقی از بیمه به عنوان ابزاری برای جبران خسارت، در این دستور‌العمل نیز حاکم است. بیمه نه به عنوان ابزاری برای توسعه مسؤولیت‌ها، که فقط برای جبران زیان‌های دیده می‌شود. در ماده ۳۸ تأکید شده است که بیمه مسؤولیت‌های پیمانکار در حسن انجام تعهدات خود، مبنی بر اجرای صحیح کارها، خرید و نصب مصالح و تجهیزات ناشی از حوادث را پوشش می‌دهد.

توسعه پوشش بیمه به مسؤولیت‌های پیمانکار می ‌تواند تضمین بالاتری را به کارفرما برای حسن انجام کار و ابزاری برای کاهش ریسک های او در برابر هزینه بالایی که در طراحی و اجرای پروژه‌ها ایجاد می‌نماید، ارایه دهد. هم چنان‌که در قراردادهای طرح و ساخت توصیه می‌گردد که عملکرد نهایی پروژه از سوی کارفرما تحویل گرفته شود و برای تضمین منافع کارفرما، ریسک‌های این عملکرد می‌بایست توسط یک بیمه معتبر پوشش داده شود. وجود این گونه پوشش‌های بیمه‌ای نیازمند تلاش دوسویه از سوی شرکت‌های بیمه گر برای ایجاد توانایی‌ها و ابزار لازم از یک سو و پذیرش لزوم و ایجاد ساز و کارهایی برای لحاظ نمودن این ابزار در قراردادهای عمرانی از سوی عوامل اجرا، به ویژه کارفرمایان پروژه‌های بزرگ است.

ماده ۳۸- بیمه کردن مصالح و تجهیزات و کارها، تنها به منظور تأمین خسارت‌های وارده است و پیمانکار را به هیچ وجه از تعهدهای خود مبری نمی‌کند.

بیمه‌های خریداری از سوی سوی پیمانکار می‌بایست به نام کارفرما به عنوان ذی‌نفع باشد. بیمه‌های مربوط به کارکنان پیمانکار نیز مستثنی می گشت. درحالتی که پیمانکار متعهد به اجرای پیمانکار متعهد به اجرای پیمان طبق زمان‌بندی و هزینه مشخص است و برای پوشش ریسک‌های خرابی در ماشین‌آلات، مجبور به تأمین پوشش‌های بیمه‌ای و ارایه گواهی آن به کارفرما است. دلیلی نداردکه درصورت ادعای خسارت و پرداخت هر نوع غرامتی به پیمانکار (چه درمورد ماشین‌آلات چه کارکنان)،‌ کارفرما اختیار دریافت وجه و صرف آن با نظر او انجام گیرد. هم چنان‌که در شرایط عمومی نیز ماشین آلات،‌ تجهیزات و کارکنان را پیمانکار خود بر عهده می‌گیرد.

ماده ۳۹- بیمه‌نامه‌ها جز درمورد کارکنان پیمانکار باید به نام کارفرما به عنوان ذی‌نفع بوده و قبل از آغاز به کار به کارفرما ارایه گردند.