بیمه راهکاری برای پوشش ریسک های مجریان در قرار دادهای مهندسی

بیمه راهکاری برای پوشش ریسک های  مجریان در قرار دادهای مهندسی

 

مصطفی خانزادی

 گرشاسب خزائلی

تنظیم، انعقاد و اجرای قراردادهای عمرانی، متضمن ریسک‌ها و خطرات فراوانی است که در هر قرارداد مجریان قراردادها، اعم از کارفرما، مشاور، پیمانکار، تأمین‌کنندگان تجهیزات و مصالح و… با آن درگیر هستند. کنترل و کاهش آثار این ریسک‌ها دغدغه عمده مجریان پروژه‌ها در هنگام تنظیم یا اجرای قرارداد می‌باشد. مذاکرات طولانی، ادعاهای (claims) فراوان، استخدام مشاوران خبره و… هم به دلیل نگرانی از آثار خسارات احتمالی حین اجرای کار است. نگرانی از خسارات احتمالی باعث نگهداری میزان قابل توجهی از ذخایر مالی شرکت‌ها، ‌ترس از پذیرش مسؤولیت و.. می‌گردد که هم باعث بالا رفتن قیمت پروژه و هزینه تمام شده کار می‌گردد.

گاه عدم آمادگی برای مقابله و کنترل گروهی از ریسک‌ها، می‌تواند یک شرکت را به علت خسارات ناشی از وقوع دچار مشکل و ورشکستگی نماید یا آن‌که جرایم قضایی برای او ایجاد کند. با توجه به ماهیت ریسک‌های متفاوت و توان مؤسسه در معرض خطر، روش‌های متعددی برای مواجهه و کنترل ریسک‌های مختلف و توان مؤسسه در معرض خطر، روش‌های متعددی برای مواجهه و کنترل ریسک‌ها می‌توان انتخاب کرد. لیکن مهم‌ترین و مؤثر‌ترین شیوه، انتقال ریسک به یک شرکت کنترل بیمه (بیمه‌گر) است. نقش بیمه‌گر تشکیل اجتماع بزرگی از بیمه‌گذاران در معرض یک ریسک همسان است.

بیمه‌گر با استفاده از آمار و تجربیات گذشته، با محاسبات آماری، هزینه ریسک‌ را محاسبه می‌کند. این رقم، پایه‌ای برای حق بیمه‌ای است که بیمه‌گذار بابت انتقال ریسک به بیمه‌گر می‌پردازد. به بیان دیگر، همه آن‌هایی که بیمه‌ای را می‌خرند، با مشارکت در سرمایه‌ای که متعلق به همه خریداران بیمه است، در جبران خسارت‌ها و زیان‌های هر یک از افراد زیان دیده، ‌شریک و سهیم می‌شوند.

بیمه‌گران خطرهای احتمالی را، براساس تجربیات و دید تخصصی خود، به خوبی می‌شناسند و احتمال وقوع آنها را می‌توانند برآورد کنند. لذا می‌توانند میزان حق بیمه‌ای را که هر متخصص باید بپردازد به نحوی محاسبه کنند که مبلغ جمع‌آوری شده، برای جبران خسارت‌هایی که پیش خواهد آمد، کافی باشد. هرچه جمعیت بیمه‌گذاران زیادتر باشد، بر اساس قانون اعداد بزرگ، پیش‌بینی‌های بیمه‌گر به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود. در نتیجه حق بیمه‌های جمع‌آوری شده، پاسخگوی تعهدات او خواهد بود.

با آن‌که آشنایی با بیمه‌ها و استفاده از پوشش‌های بیمه‌ای در قراردادهای بین‌المللی، به صورت عرف جا افتاده و شناخته شده‌ای تبدیل شده است، ‌ولی هنوز برای جامعه مهندسی کشور ما، شناخته شده نیست. عدم شناسایی و برآورد ریسک‌های پروژه‌ها و محاسبه هزینه‌های ناشی از تحقق این ریسک‌ها برای پیمانکار، کارفرمایان و از سوی دیگر عدم حضور جدی شرکت‌های بیمه در صنعت ساخت و طرح‌های عمرانی و عدم تمایل به ارایه پوشش‌های متنوع و ضعف این مؤسسات در قراردادهای مهندسی نفوذ چندانی نداشته باشند.

آسیب‌شناسی این مسأله مجال دیگری می‌خواهدولی در این قسمت با بیان منافع و مزایای کاربرد بیمه در قراردادهای مهندسی، تلاش شده است تا انگیزه بیش‌تری را برای جامعه مهندسی در تأمین پوشش‌های بیمه‌ای ایجاد نماید.

االف- تأمین‌کننده امنیت مالی

وقوع غالب ریسک‌های پروژه، ‌خسارات و زیان‌های مالی قابل ملاحظه‌ را ایجاد می‌نماید که جبران آن نیازمند هزینه‌های بالایی است. بیمه با جبران این خسارت، ‌امنیت مالی را برای پیمانکاران طرح‌های عمرانی ایجاد می‌نماید. پیمانکار/کارفرما تنها مبلغ اندکی را، به نسبت حجم خسارت‌های محتمل، می‌پردازد و خیال آسوده‌ای را در برابر تهدیدات مالی و مسؤولیتی خطرات به دست می‌آورد.

وظیفه بیمه‌گر حذف آثار زیان‌بار ناشی از تحقق ریسکی است که بیمه شده است. لذا بیمه‌گذار دیگر نیازمند نیست. مقداری از سرمایه خود را برای جبران خسارات و زیان‌های مالی ناشی از تحقق انواع خطر، راکد بگذارد یا درصورت وقوع حادثه، سردرگم و بی‌علاج گردد.

ب- کاهش هزینه‌های قرارداد

پذیرش ریسک از سوی پیشنهاد‌دهنده مناقصه به معنای افزایش قیمت قرارداد و هزینه‌های کارفرما است. یک اصل اولیه در مدیریت ریسک آن است که توزیع سود متناسب با میزان پذیرش ریسک‌ها است. هنگامی که ریسکی که در نزد یکی از طرفین قرارداد باقی می‌ماند. به تبع انتظار سود بیش‌تری خواهد داشت که این امر موجب افزایش هزینه‌های پروژه می‌گردد. انتقال ریسک‌ها به بیمه، موجب کاهش انتظار سود غیرمعقول و کاهش هزینه تمام شده پروژه‌ها می‌گردد.

پ-افزایش قدرت ریسک پذیری پیمانکار

با انتقال سهمی از ریسک‌های پروژه به مؤسسات بیمه‌ای، حجم ریسک‌های درگیر شرکت کاهش می‌یابد. لذا دیگر نیاز نیست که پیمانکار بخشی از ذخایر و سرمایه خود را برای احتیاط بلوکه کند یا از حضور در کارهای جدید و پذیرش ریسک‌ها بیش‌تر پرهیز کند. این مسأله موجب افزایش آزادی عمل و ریسک پذیری یک بنگاه و در نتیجه قدرت رقابت آن می‌گردد.

ت- افزایش اعتبار شرکت

بیمه نقش یک تضمین را برای بیمه‌گذار ایفا می‌نماید. بیمه با کاهش میزان ریسک‌های درگیر یک شرکت و تضمین موضوع بیمه، بیمه، عملاً موجب افزایش اعتبار شرکت می‌گردد. در صورت نبود بیمه، ‌وقوع حادثه، ماشین‌آلات، تجهیزات، تأسیسات … کلاً موضوع بیمه از بین رفته از ارزش آن کاسته می‌گردد، در نتیجه دیگر مؤسسه اعتبار‌دهنده و وام‌دهنده تضمینی برای بازپرداخت اعتبارات داده شده به آن شرکت را نخواهد داشت. به همین دلیل است که در تمامی قراردادهای تأمین مالی، مؤسسات بیمه حضوری پررنگ و بیمه کردن پروژه (با ماشین‌آلات، تأسیسات یا …) از شروط الزامی است.

ث- افزایش سرمایه در گردش شرکت

لازمه پذیرش هر ریسک توسط خود مجری، تأمین تمهیداتی است که در صورت وقوع حادثه، زیان را جبران و شرایط پروژه را به حالت اولیه خویش بازگرداند. شرکت‌ها برای این کار مقداری از سرمایه خود را در قالب ذخایر فنی، نگهداری کرده تا در شرایط احتمالی وقوع خطر به‌کار برند. تأمین پوشش بیمه‌ای موجب می‌شود که دیگر نیازی به بلوکه کردن درصدی از سرمایه شرکت و پروژه نباشد و عملاً موجب افزایش سرمایه در گردش شرکت می‌گردد.

تقسیم انواع بیمه

نظام بیمه در کشور ما، برای جبران پیامد وقایعی که ممکن است باعث ایجاد خسارت، تحمیل هزینه یا از دست دادن درآمد شود و روال زندگی مردم را تحمل کندو از دو نظام بیمه‌ای استفاده می‌شود.

گسترده‌‌ترین و اولین روش، نظام بیمه‌های حمایتی است. در این روش، دولت بر طبق قانون موظف می‌شود که با ایجاد نهاد‌ها و سازمان‌های ویژه‌ای، پیامد حوادث احتمالی مانند بیماری، تصادم، از کارافتادگی و حوادث حین کار و یا وقایع حتمی، فوت و بازنشستگی را که شامل زندگی و فعالیت عادی اکثر افراد جامعه است، جبران کند. این پرداخت‌ها را به‌طور مشترک کارفرما، چه دولتی و چه خصوصی و افراد تحت پوشش تأمین می‌کنند اما بیش‌تر آن را کارفرما می‌پردازد.

سازمان تأمین اجتماعی، سازمان خدمات درمانی و صندوق بازنشستگی از جمله سازمان‌های مجری نظام بیمه اجتماعی هستند. این سازمان‌ها، حداقل پوشش‌های لازم را برای حفظ تداوم سطح مناسبی از زندگی در مقابل حوادث وقایعی که جان و معیشت افراد تحت پوشش را تهدید می‌کند، ارایه می‌نماید.

ویژگی بیمه‌های حمایتی این است که اولاً شخصی دیگری غیراستفاده‌کننده از بیمه (کارفرما) پرداخت قسمت اعظمی از حق بیمه را عهده دار است و درصد کمتری را بیمه شده می‌پردازد و دوم، آن را برخلاف بیمه‌های تجارتی که حق بیمه متناسب با ریسک تعیین می‌شود، در بیمه‌های حمایتی حق بیمه درصدی از حقوق و دستمزد بیمه شده است و ارتباطی با ریسک ندارد.

ولی رایج‌‌ترین روش، نظام بیمه‌های تجاری است که به صنعت بیمه مشهور است و شرکت‌های بیمه (بیمه‌گر) را دربرمی‌گیرد. فعالیت صنعت بیمه بر این استوار است که اشخاص برحسب نوع فعالیت تجاری و میزان دارایی‌های خود، نگران وقایع و حوادث گوناگونی هستند که خسارت یا هزینه آنها بسیار بیش‌تر از توانایی مالی آنان و خیلی گسترده‌تر از پوشش‌های محدود نظام بیمه‌های حمایتی است.

شرکت‌های بیمه این ریسک‌ها را پوشش داده و با شبکه‌ای از نمایندگان و کارگزاران بیمه به عرضه خدمات بیمه‌ای می‌پردازند. صنعت بیمه در کشور ما با حضور ۵ شرکت دولتی بیمه ایران، آسیا، البرز، صادرات، سرمایه‌گذاری و چندین شرکت خصوصی تحت نظارت بیمه مرکزی ایران فعالیت می‌کند.

در بیمه‌های تجاری، بیمه‌گذار و بیمه‌گر در مقابل هم متعهد هستند، بیمه‌گر در مقابل هم متعهد هستند، بیمه‌گر در مقابل دریافت حق بیمه‌گذار، تأمین بیمه‌ای در اختیار او قرار می‌دهد. بیمه‌های تجاری را می‌توان به بیمه‌های اشیا، مسؤولیت، زیان پولی اشخاص تقسیم بندی کرد. رشته‌های بیمه موضوع قراردادهای عمرانی، عموماً در بیمه اشیا، اعتباری (زیان پول) و مسؤولیت قرار می‌گیرد.

در بیمه‌های اشیا، موضع تعهد بیمه‌گر، شی است. یعنی قابل تقویم وجه نقد است. لذا بیمه، قراردادی برای جبران زیان وارده و پرداخت غرامت است. بیمه‌های مهندسی، بیمه‌های آتش‌سوزی و خطرهای جانی، بیمه‌های حمل و نقل و… در این دسته قرار دارند. مهم‌ترین ویژگی بیمه‌های اشیا، خسارت وارده تعیین می‌گردد.

بیمه‌های مسؤولیت، مسؤولیت مدنی بیمه‌گذار را در قبال اشخاص ثالث بیمه می‌کند در حالی که در بیمه‌های اعتباری (زیان پول)، موضوع بیمه میزان معینی پول است که بیمه‌گر به دلیل عدم ایفای تعهد بیمه‌گذار می‌پردازد. بیمه‌ها، تضمین و عدم نفع از این دسته بیمه‌ها هستند.

به دلیل این‌که تنظیم یک قرارداد متضمن توجه و لحاظ هر دو نوع بیمه‌های حمایتی و بازرگانی است، در این کتاب، بیمه‌ها در شکل کلی خود و مسائل هر دو نظام بیمه‌ای بیان شده است. ملاحظات هر یک در حد مجال بیان گردیده است. به دلیل عدم شناخت کافی از بیمه‌ها اختصاص پیدا کرده است. بیمه‌های حمایتی در کنار بحث از بیمه‌های تجاری طرح و ملاحظات قراردادی آن بحث گردیده است. لذا هرجا صحبت از بیمه و بیمه‌گری می‌شود، منظور بیمه‌های تجاری است و درصورتی که هدف طرح بیمه‌های حمایتی باشد، این مفهوم تصریح می‌گردد.

تعریف بیمه‌گری

بیمه یا بیمه‌گری عملیاتی است که با دریافت حق بیمه از بیمه‌گذاران، پرداخت خسارت به بیمه‌گذاران زیان دیده انجام می‌گردد. در نتیجه بیمه متضمن آن است که افرادی به عنوان بیمه‌گذار، مبالغی را در قالب حق بیمه بپردازند تا از محل وجوه جمع‌آوری شده درصورتی که به هریک از این افراد بر اثر بروز یا وقوع حادثه مورد بیمه زیانی وارد شود، این زیان جبران گردد. لذا می‌بایست وجوه جمع‌آوری شده کانون جبران زیان احتمالی افراد بر اثر بروز حادثه بنماید.

مؤسسات بیمه، با توجه به احتمال بروز حادثه و میزان خسارت وارده برآورد خطر را کرده و حق بیمه را متناسب با خطر تعیین می‌نمایند. این خطرات که برای بیمه‌گذار (فرد در معرض خطر احتمالی) میزان بالایی (احتمال اثر و خسارت بالایی) دارد را بیمه‌گر با استفاده از قانون اعداد بزرگ و جمع‌آوری حق بیمه از بیمه‌گذاران متعدد، قابل کنترل و متحمل می‌سازد.

بیمه‌گر براساس قانون اعداد بزرگ، تعداد زیادی از هر طبقه ریسک رشته‌های مختلف بیمه‌ای که در عین پراکندگی و متفرق بودن، همشکل و مشابه باشند و به تواتر بروز نمایند را در پرتفیلو خود جمع‌آوری می‌کند. با این عمل، احتمال بروز خطر را در یک زمان واحد کاهش داده و خسارت یک حادثه را با جمع‌آوری حق بیمه از افراد مختلف سرشکن و قابل تحمل می‌نماید.

ولی عموم مجریان پروژه‌ها و تنظیم‌کنندگان قراردادها، به اصول و شرایط قراردادهای بیمه آشنایی کافی را ندارند، اصلاحات فنی و پیچیدگی‌های حقوقی قراردادها، بیمه می‌تواند به موجب سردرگمی و زبان آنان گردد. از سوی دیگر مؤسسات بیمه در اجرای اصل حسن نیت و بیان تمامی مواردی که بر تعهدات بیمه‌گر مؤثر باشند، آنچنان که از اصول بیمه است به دلیل عدم آشنایی اکثر بیمه‌گذاران با امور بیمه، با مشکل مواجه هستند و این اثر می‌تواند مشکلات زیادی را در امور حقوقی بیمه ایجاد کرده، ‌با نارضایتی‌‌ها و ادعاهای فراوانی باعث گردد. لذا بیمه مرکزی با هدف برطرف‌سازی این مشکلات و تعمیم بیمه در بین افراد اقدامات زیر را در دستور کار خود قرار داده است:

۱- تنظیم بیمه‌نامه‌های همشکل با درج شرایط عمومی در آن با سهل‌‌ترین بیان ممکن.

۲- تنظیم تعرفه نرخ بیمه برای خطرهای یکسان.

لذا بیمه‌گذاران می‌توانند بر حسب نیاز خویش، نوع پروژه و خطرات درگیر در آن، نوع خاصی از بیمه را انتخاب کرده و با مراجعه به‌کارگزاران یکی از مؤسسات بیمه‌ای، براساس فرمت آماده و حق تعرفه‌های مشخصی اقدام به بیمه مخاطرات خود نمایند. در این کتاب ضمن اشاره به تعهدات و الزامات مجریان به استفاده از پوشش مناسب بیمه‌ای در قراردادهای عمرانی را ارایه می‌دهد. این راهنما به نحوی است که مجریان را به منافع و نکات لازم در تأمین یک بیمه‌نامه آشنا می‌نماید تا امکان حمایت و حفاظت ازمنافع خویش را در تنظیم یک قرارداد ممکن سازد.