آشنایی با مفاهیم و تعاریف قراردادهای بیمه برای پیمانکاران

آشنایی با مفاهیم و تعاریف قراردادهای بیمه برای پیمانکاران

مصطفی خانزادی

گرشاسب مظاهری

منبع: کتاب بیمه در قراردادهای عمرانی

تأمین پوشش‌های بیمه‌ای و بهره‌برداری درست از آنها نیازمند شناخت صحیح مفاهیم و تعاریف قراردادهای بیمه می‌باشد. داشتن درک کاملی از تعاریف و ارکان بیمه‌ها شرط لازم برای شناخت حدود مسؤولیت‌ها و در مقابل خدمات مورد انتظار تأمین کننده بیمه می‌باشد. عدم شناخت نسبت به این مفاهیم یکی از علل اصلی رویگردانی مجریان پروژه‌ها از بیمه و عدم بهره‌مندی از مزایای بیمه‌ها در پروژه‌های عمرانی است.

ارکان قراردادهای بیمه

ارکان بیمه، اجزای اصلی و تعیین کننده هستند که بدون وجود آنها یا در صورت وجود هرگونه نقص در آن‌ها، قرارداد بیمه بی‌اعتبار می‌گردد. ارکان بیمه در زیر معرفی گردیده‌اند:

الف) بیمه‌گر

شرکت‌های بیمه که طبق قانون بیمه‌گری مصوب سال ۱۳۱۶ و قانون تأسیس بیمه مرکزی ایران و بیمه‌گری مصوب سال ۱۳۵۰ تأسیس شده و تحت نظارت بیمه مرکزی ایران فعالیت داشته و مشخصات آنها در بیمه‌نامه قید می‌گردد.

ب) بیمه‌گذار

منظور از بیمه‌گذار، شخصی حقیقی یا حقوقی است که وجهی را به بیمه‌گر می‌پردازد. تا پوششی را خریداری نماید. در طرح‌های عمرانی، معمولاً بیمه‌گذاران عبارتند از: کارفرما، مشاور، پیمانکار اصلی و پیمانکار فرعی، پیمانکار تخصصی، پیمانکار تدارک کننده مصالح و تجهیزات، پیمانکار حمل و نقل.

پ) موضوع بیمه

به صورت متعارف موضوع بیمه خطرهای محتمل‌الوقوعی است که در طول اعتبارمدت بیمه‌نامه، تحت پوشش قرار می‌گیرد. در قراردادهای پیمانکاری، موضوع بیمه، تمام خطرهایی است که احتمال وقوع دارد، به جز استثناها. این خطر‌‌‌ها شامل حوادث ناشی از اجرای عملیات موضوع پیمان، حوادث فورس‌ماژور (طبیعی)، حوادثی مانند سرقت یا آتش‌سوزی، حوادث در حین اجرا، نصب، راه‌اندازی، بهره‌برداری موقت و دایم است.

ت) مورد بیمه

مورد بیمه، اموال، کالا، مسؤولیت، یا هر نفعی است که تحت پوشش قرار می‌گیرد. در قراردادهای پیمانکاری، معمولاً مورد بیمه، عملیات ساختمانی (کارهای موقت و دایم) و تمام تجهیزات مربوط، کارکنان، حمل و نقل، تأسیسات مجاور را که به‌طور امانت در اختیار پیمانکار قرار گرفته است، شامل می‌شود. همچنین، تجهیزات یا مصالحی که توسط کارفرما تهیه می‌گردد، مصالح و تجهیزات پای کار و نیز ماشین‌آلات ساختمانی را در برمی‌گیرد.

ث) مدت بیمه

مدت بیمه، عبارت است از تاریخ آغاز بیمه تا تاریخ انقضای بیمه که برحسب نوع پوشش‌های مورد درخواست بیمه‌گذار تعیین‌ می‌شود. در قراردادهای پیمانکاری، مدت بیمه از شروع پیمان آغاز شده و با تکمیل و تحویل کار‌‌ها و برحسب نوع پوشش، خاتمه می‌یابد. معمولاً، تاریخ آغاز و خاتمه مسؤولیت بیمه‌گر، منطبق با برنامه زمانی پروژه است، مگر این که به گونه دیگری توافق شود.

با توجه به ادامه مسؤولیت کارفرما و پیمانکار در دوره تضمین، معمولاً پوشش‌های مورد نیاز، در قالب بیمه‌ اصلی یا بیمه‌های تکمیلی ادامه می‌یابد. اگرچه راه‌اندازی آزمایشی و بهره‌برداری موقت در مرحله نخست متوجه بیمه ساخت و نصب است، با این حال پوشش‌های یاد شده، برحسب مورد، تحت عنوان نگهداری ساده و نگهداری گسترده ادامه می‌یابد.

ج) مبلغ بیمه

مبلغ بیمه، حداکثر مبلغی است که بیمه‌گر در صورت تحقق خطر، ممکن است به بیمه‌گذار بپردازد. مبلغ بیمه، باید برابر با ارزش بیمه‌ای اموال بیمه شده باشد. ارزش بیمه‌ای اموال بیمه شده، ارزشی است که این اموال در لحظه آغاز قرارداد دارند، ارزش اموال بیمه شده، در لحظه وقوع خسارت، ارزش جایگزینی نامیده می‌شود.

در قراردادهای پیمانکاری، معمولاً ارزش مورد بیمه برای هر جزء از مورد بیمه، مانند کارهای ساختمانی، ماشین‌آلات، مصالح و… در بیمه‌نامه مشخص می‌شود. در بیمه‌های مسؤولیت، مبلغ بیمه به صورت حداکثر غرامت مورد درخواست، تعیین می‌گردد.

چ) حق بیمه

حق بیمه، مبلغی است که بیمه‌گذار برای خرید پوشش بیمه‌ای، به صورت یک‌جا یا اقساط پرداخت می‌کند. میزان حق بیمه، به حدود پوشش، مدت آن، ارزیابی بیمه‌گر از عوامل ریسک در ارتباط با پوشش‌ بیمه‌نامه، بستگی دارد. مبنای محاسبه حق بیمه در ایران، تعرفه‌های مصوب شورای عالی بیمه است، که مبنای محاسبه حق بیمه در ایران است.

حق بیمه از حاصل ضرب ضریب احتمال خطر(نرخ بیمه) در مبلغ بیمه، حاصل گردد. البته تغییرهای غیرمعمول در مدت بیمه، در نوع و ارزش اموال مورد بیمه و همچنین نوع کارهایی که در پیوند با اجرای قرارداد پیمانکار انجام می‌گیرد، نیز اهمیت دارد. حق بیمه، معمولاً به صورت مقطوع یا در هزار، مبلغ بیمه ارایه می‌شود و در صورتی که به صورت اقساطی پرداخت گردد، تابع شرایطی است که توسط شرکت‌های بیمه اعلام شده و مورد توافق بیمه‌گذار قرار می‌گیرد.

ح) فرانشیز

درصد یا مبلغی از هر خسارت است، که به منظور رعایت اصل نفع بیمه‌ای و جلوگیری از بی‌مبالاتی بیمه‌گذار در رعایت نکات ایمنی و انجام اقدام‌های پیشگیرانه، بر عهده بیمه‌گذار است و میزان آن، براساس توافق بیمه‌گذار و بیمه‌گر تعیین می‌شود.

خ) بیمه‌نامه

بیمه‌نامه، همان قرارداد بیمه است که بین بیمه‌گذار و بیمه‌گر، با رعایت قوانین، ضوابط و مقررات مربوط، مبادله می‌گردد. در بیمه‌نامه، تمامی عواملی که به عنوان به ارکان بیمه معرفی گردید، به وضوح درج شود.

معمولاً بیمه‌نامه، با پرداخت اولین حق بیمه (به صورت یک‌جا یا اقساطی)، ‌اعتبار می‌یابد. به روال متعارف، بیمه‌نامه سندی است که به موجب آن و براساس پیشنهاد کتبی بیمه‌گذار و نیز به استناد پاسخ‌های درج شده در پرسشنامه‌ای که از طرف بیمه‌گذار تکمیل شده و سایر اظهارات کتبی وی که به منظور درج بیمه‌نامه صورت می‌گیرد، تنظیم می‌شود. بیمه‌گر خسارت وارده به مورد بیمه و متوجه بیمه‌گذار را در صورتی که حق بیمه را در زمان مقرر پرداخت کرده باشد، با رعایت استثنا‌‌‌ها و شرایط درج شده در آن یا درج شده در الحاقیه‌های مربوط، تا میزان پیش‌بینی شده، جبران خواهد کرد.

د) اصل جانشینی

به موجب این اصل، درصورت پرداخت خسارت به زیان دیده، تعقیب عامل زیان (مقصر به جز بیمه‌گذار) تا میزان خسارتی که به ذی‌نفع پرداخت شده است و حقوق زیان دیده، به بیمه‌گر منتقل می‌شود

ذ) اصل نفع بیمه‌ای

یکی از اصول اساسی بیمه «نفع بیمه‌پذیر» است، که به موجب آن بیمه‌گذار باید در موضوع بیمه، که برای آن حق بیمه می‌دهد، دارای منافع مالی باشد. در صورتی که بیمه‌گذار در موضوع بیمه منافعی نداشته باشد، لذا تعهدی برای حفاظت و جلوگیری از وقوع خسارت را نداشته و می‌تواند بدون داشتن هرگونه ریسکی که منافع او را به خطر بیندازد از غرامت پرداختی بهره‌گیری کند. در صورت نبود اصل نفع بیمه‌ای در بیمه‌نامه، بیمه باطل است و آثار آن نافذ نخواهد بود.

ر) غرامت

غرامت مفهوم عملی بیمه و علت وجودی قراردادهای بیمه است و به مفهوم قراردادن بیمه‌گذار در شرایط قبل از تحقق از نظر مالی است. غرامت اصولاً به شکل پرداخت به بیمه‌گذار می‌باشد که در صورت وقوع خطر و ایراد خسارت براساس شرایط بیمه‌نامه پرداخت می‌گردد.

مفاهیم و اصطلاحات مدیریت ریسک و مخاطرات

ریسک، ناشی از عدم اطمینان‌های موجود در پروژه بوده که منجر به خسارت می‌گردد. خسارت میزان زیان وارده، در اثر وقوع خطرهای بیمه‌ شده است. هدف مدیریت ریسک کنترل و کاهش اثرات ناشی از وقوع آن می‌باشد. طی فرایند مدیریت ریسک، تکنیک‌های مناسب برای برخورد با ریسک‌های خاص انتخاب می‌گردد. یکی از این تکنیک‌ها، بیمه می‌باشد. مدیریت ریسک شامل شناسایی، ارزیابی، کنترل و تأمین مالی ریسک، اجرا و مراقبت از آن است. خطر‌‌‌ها طیف گوناگونی از وقایع را از حوادث ناشی از اجرای عملیات تا حوادث قهری، که کنترل آنها در اختیار مجریان پروژه نیست، شامل می‌شوند. حوادث قهری بلایای طبیعی شامل سیل، زلزله، طغیان آب، انفجار، صاعقه و… هستند که برحسب تعاریف شرایط عمومی بیمه‌نامه‌ها مشخص می‌شوند..

در هنگام انعقاد قرارداد بیمه، بیمه‌گر پرسشنامه ارزیابی خطر را در اختیار بیمه‌گذار قرار می‌دهد، این پرسشنامه فرمی برای ارزیابی خطرهاست که براساس آن بیمه‌گر تصمیم به بیمه کردن یک سری از خطر‌‌‌ها کرده و حق بیمه را تعیین می‌نماید. گروهی از خطر‌‌‌ها عموماً بیمه‌پذیر نیستند، خطرهای بیمه‌ناپذیر وقایعی هستند که از نظر فنی و قانونی نمی‌توان آنها بیمه کرد و یا وقوع آنها اجتناب‌ناپذیر است مانند جنایت، خسارت عمدی و جریمه‌ها.

خطرهایی که به صورت پوشش‌های اصلی یا الحاقی، تأمین می‌شوند، خطرهای مشمول بیمه خوانده می‌شوند. در مقابل خطرهایی که خسارت ناشی از وقوع آنها تحت پوشش بیمه نیست، استثنا می‌گویند. در حالتی‌که بیمه بعضی از خطر‌‌‌ها را به تنهایی پوشش ندهد، می‌توان براساس نیاز بیمه‌گذار، آن‌ خطر‌‌‌ها را به عنوان خدمات تکمیلی در بیمه‌نامه، تحت پوشش قرارداد، به این موارد پوشش تکمیلی (تبعی) گفته می‌شود. بسط حدود پوشش پوشش‌های جدیدی است که برحسب نیازها‌ی اجرایی قرارداد و براساس نظر کارفرما، به بیمه‌نامه‌ها اضافه می‌شود. در صورتی که به دلایلی احتمال خطر افزایش یابد، بیمه‌گر محق به دریافت حق بیمه اضافی خواهد بود به این حق بیمه اضافی که به علت پر مخاطره بودن ریسک یا تشدید خطر تحت پوشش، مازاد بر حق بیمه معمول، دریافت می‌شود، تشدید خطر می‌گویند.

مفاهیم و اصطلاحات مربوط به خسارات در بیمه

خسارت ضرر و زیانی است که در صورت وقوع وارد می‌گردد. خسارت قابل پرداخت میزانی از این ضرر و زیان است که در اثر وقوع خطر برای بیمه شده، توسط بیمه‌گر جبران می‌شود. در مقابل زیان‌های استثنا شده زیان‌هایی هستند که به موجب قرارداد بیمه، از شمول تعهدهای بیمه‌گر خارج است. درمورد خساراتی که منجر به آسیب جسمی به افراد گردد، در بیمه‌های کشور جبران هزینه‌های پزشکی، برابربا تعرفه‌های خدمات بیمه بهداشت و درمان است. برای نقص عضو و فوت، غرامت فوت و نقص عضو نیز طبق تعرفه معمول در بیمه بهداشت و درمان، پرداخت می‌شود.

پس از وقوع خسارت مورد انتظار بیمه‌گذار است، که در چارچوب قرارداد بیمه، می‌بایست پرداخت گردد. غرامت مورد درخواست تا سقف حداکثر خسارت محتملی است که در اثر وقوع بزرگ‌‌‌ترین خطر بیمه شده به بار آمده باشد. بیمه‌گر براساس این محاسبات سقفی را برای پرداخت پیشنهاد و توافق می‌کند که حد خوانده می‌شود، حداکثری میزانی است که از سوی بیمه‌گر برای تحت پوشش قراردادن خطر، تعهد شده است.

پس از وقوع خطر و ایراد خسارت، بیمه‌گر با توجه به زیان ایجاد شده و ارزش باقی‌مانده مورد بیمه، خسارت را پرداخت می‌نماید. میزان خسارتی که توسط بیمه‌گر پس از کسر ارزش باقی‌مانده مورد بیمه (با توجه به شرایط اولیه) برای به حال برگرداندن مورد بیمه، به بیمه‌گذار پرداخت می‌کند، ‌خسارت تعمیر می‌نامند.

در بیمه‌نامه‌ها گه‌گاه بیمه‌گر درصدی از مسؤولیت‌های خود را در پرداخت غرامت، به بیمه‌گذار واگذار می‌نماید. این موارد که فقط برای خسارت‌هایی با مبالغی تا سقف مشخص شد در بیمه‌نامه می‌باشند، با عنوان کسورات در قرارداد ذکر می‌گردند. در این واگذاری بیمه‌گذاری از جانب بیمه‌گر وکیل است که خود خسارت‌ها را ترمیم کرده و به حساب بیمه‌گر منظور کند. کسورات بیان‌کننده حسن‌نیت کامل بیمه‌گر می‌باشد لذا این واگذاری، فقط برای بیمه‌گذاران معتبر امکان‌پذیر است و معمولاً‌ از ۱۰ درصد مبلغ بیمه تجاوز نمی‌کند.

بیمه‌گر شرط کسورات یا موافقت بیمه‌گذار را درمورد تقبل بخشی از خسارت، با عنوان تعدیل کسورات حق بیمه در بیمه‌نامه می‌گنجاند. کسورات به منظور ترغیب و تشویق بیمه‌گذار به انجام کارهای احتیاطی که نتیجه آن پیشگیری از بروز خسارت خواهد بود. در قرارداد‌‌‌ها قرار می‌گیرند. نتیجه این توافق، ‌آن است که بیمه‌گر درگیر خسارت‌های کوچک و پر تعداد نمی‌شوند. معمولاً خسارت‌های جزیی بار‌‌‌ها در طول عملیات اجرایی اتفاق می‌افتد که هزینه اداری بررسی آنها از بار مالی خسارت نیز بیش‌تر می‌گردد.

در پروژه‌ها همیشه می‌بایست تا سقف ارزش بیمه، مبلغی که برای اعاده کار‌‌‌ها به حالت اولیه مورد نیاز است، کار‌‌‌ها را بیمه نمود. در صورتی که مبلغ بیمه به کم‌تر از ارزش واقعی کار‌‌‌ها باشد مشمول قاعده نسبی مبلغ بیمه می‌گردد و خسارات پرداختی به تناسب ارزش واقعی کاهش می‌یابد. شرط اعمال قاعده نسبی مبلغ بیمه بیان می‌دارد که در صورتی که مالی کم‌تر از قیمت واقعی بیمه شود، خسارت نسبت به مبلغ بیمه‌شده به مبلغ واقعی کاهش می‌یابد.

یکی از مهم‌ترین شروطی که در قراردادهای بیمه، مورد اختلاف بین بیمه‌گران و بیمه‌گذار است، عدم توجه به مفاد شرط اعمال قاعده نسبی است. این شرط بیانگر بند ۱۰ قانون بیمه است که متذکر می‌شود در صورتی که مالی به کم‌تر از قیمت واقعی بیمه شده باشد، بیمه‌گر فقط به تناسب مبلغی که بیمه کرده است، به قیمت واقعی مال، مسؤول خسارت خواهد بود. به دلیل اهمیت این موضوع، این بند در اکثر بیمه‌نامه‌های جاری به صورت تذکر مهم، ‌یادآوری می‌شود. لذا توصیه شده است در مواردی که تعیین قیمت نهایی پروژه غیرممکن است، برای جلوگیری از عدم دریافت خسارت واقعی، بیمه‌نامه شناور تأمین گردد.

اصطلاحات قراردادی بیمه

درمتن هر قرارداد بیمه (بیمه‌نامه)، به عنوان یک سند قراردادی اصطلاحات خاص بیمه‌ای وجود دارد که تشکیل دهنده بیمه‌نامه هستند. این اصطلاحات که عموماً اجزا و ملاحظات قراردادی می‌باشند. به دلیل تعهدات و مسؤولیت‌هایی که می‌تواند برای مجریان پروژه‌ها ایجاد نماید، می‌بایست در تنظیم بیمه‌نامه‌ها و اجرای آنها مورد توجه قرار گیرند.

الف)ذی‌نفع

هر شخص حقیقی یا حقوقی است که بیمه‌نامه به نفع او صادر شده باشد و در تمام یا قسمتی از مورد بیمه، نفع داشته باشد.

ب) شرایط بیمه‌نامه

شرایطی است که منطق با مواد ۲ و ۳ قانون بیمه در ایران تنظیم می‌شود. این شرایط شامل شرایط عمومی و خصوصی است. شرایط عمومی، غیرقابل تغییر است و شرایط خصوصی، به تناسب ویژگی پروژه، تنظیم شده و پیوست بیمه‌نامه می‌گردد.

پ) مسؤولیت قراردادی

نوعی از مسؤولیت‌های قابل بیمه‌ای است که به موجب قانون جاری نگردیده، بلکه به دلیل توافق قراردادی بین دو طرف قرارداد، جاری شده است.

ت)رعایت اصل حسن نیت بیمه‌گر

بیمه‌گر، متعهد می‌شود که در کمال حسن نیت مواردی را که موجب اسقاط حقوق بیمه‌گذار از دریافت خسارت می‌گردد، به‌طور شفاف در بیمه‌نامه بگنجاند.

د) تعهدها

از اصول اساسی بیمه‌نامه‌ای است که در صورت تخلف یکی از دوطرف، به طرف دیگر اجازه می‌دهد که قرارداد را فسخ کند.

ذ) اظهارنامه

اظهاراتی است که بیمه‌گذار در زمان خرید بیمه، ‌به صورت کتبی یا شفاهی بیان داشته، از طریق آن اطلاعات لازم در اختیار بیمه‌گر قرارگرفته و براساس آن بیمه‌نامه صادر می‌شود.