عدم تمایل پیمانکاران به طرح ارایه دعاوی به محاکم قضایی علیه کارفرما

ریسک و زیان‎های پیمانکاری ناشی از قیمت پایین در مناقصات

عدم تمایل پیمانکاران به طرح ارایه دعاوی به محاکم قضایی علیه کارفرما

اقبال شاکری و همکاران

 

چکیده

اقتصاد هر کشور بر اساس توسعه و اجرای طرح‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری‌های آتی سنجیده می‌شود. در این بین قوانین و دستورالعمل‌های جاری سعی بر آن دارد تا با انتخاب بهترین گروه در مراحل طراحی و اجرا به این تحقق جامعه عمل بپوشاند تا هم از هدر رفتن سرمایه‌های ملی جلوگیری نموده و هم افقی روشن در آینده کشور ترسیم نماید. ارایه پایین‌‌ترین پیشنهاد قیمت از سوی پیمانکاران و پذیرفتن آن از سوی کارفرما بدون توجه به عوامل تأثیرگذار ‌و شرایط آتی همواره مسیر اجرای پروژه را با مشکل مواجه می‌نماید. در این مقاله ضمن شناسایی عوامل مربوطه بر پایه تجربیات شرکت در مناقصات و تحقیقات میدانی در قالب پرسش و پاسخ با مدیران مؤثر در شرکت‌های پیمانکاری به درجه‌بندی آن‎‌ها پرداخته و پس از آن به ارایه راهکار مربوطه جهت شناسایی این‌گونه پیمانکاران می‌پردازد.

کلمات کلیدی: قوانین و دستورالعمل‌ها، ریسک، مناقصه، پیشنهاد قیمت

-۱ مقدمه

براساس پژوهش‌های صورت گرفته یک‌دهم تولید خالص ملی صرف سرمایه‌گذاری در صنعت ساخت و ساز می‌گردد که این مقدار در کشورهای در حال توسعه بیشتر می‌باشد. هر ساله مناقصات بسیاری در کشور جهت توسعه طرح‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری با صرف زمان و هزینه‌های بالا برگزار می‌شود که نتیجه آن یا برنده شدن در مناقصه و یا تجدید آن بر اساس قوانین جاری و موجود خواهد بود. اما برنده شدن در این کارزار‌‌ها پیروزی به معنای واقعی کلمه نمی‌باشد چرا که بعضی از پیمانکاران شرکت کننده با آگاهی، اقدام به کاهش قیمت پیشنهادی خود نموده و ریسک‌های ناشی از آن‌را بر سیستم خود تحمیل کرده و به امید دریافت مبالغ اضافه و ادعاهای آتی شروع به اجرا می‌نمایند. اما آن‌چه که به نتیجه می‌رسد تحمیل ضرر و زیان‎های سنگین به پیمانکار و هزینه‌های مالی فراوان و گزاف به‌کارفرما است. دلایل متعددی برای گرایش پیمانکاران به این استراتژی را می‌توان بر شمرد. ناکافی بودن زمان مناقصه و کمبود جزییات و نقشه‌ها در اسناد مناقصه را می‌توان به‌عنوان یکی از عوامل این رویکرد برشمرد. برخی از پژوهشگران این معضل را یک نوع رفتار غیراخلاقی دانسته که نتایج آن می‌تواند افزایش هزینه‌های طرح، هدر رفتن منابع عمومی، از دست دادن فرصت‌های توسعه و ایجاد یک محیط ناپایدار در عرصه تجارت باشد. اصلی‌‌ترین دلیل اتخاذ این روش توسط پیمانکاران را می‌توان تعادل در هزینه‌های بالاسری و بررسی حاشیه سود اطمینان، عنوان نمود. اما در کل می‌توان گفت که دلیل این امر تابعی از وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و یا سیاسی محل وقوع پروژه می‌باشد. به عبارت دیگر پیمانکاران با بررسی هر یک از عوامل مؤثر، سعی می‌نمایند استراتژی مناسبی جهت شرکت در مناقصه انتخاب کنند. اما با به‌کارگیری استراتژی غلط هم از جانب پیمانکار و هم از جانب کارفرما در زمان پیشنهاد قیمت، چالش‌هایی را پیش روی هر یک از طرفین قرار می‌دهد. پیمانکار با ارایه قیمت پایین و کارفرما با پذیرش پایین‌‌ترین قیمت، آغاز پرچالشی را برای پروژه از ابتدا تا انت‌ها رقم می‌زنند. موضوع استراتژی مناقصه، محققین بسیاری را در آمریکا و اروپا از اواسط دهه ۵۰ میلادی به خود علاقه‌مند کرده است.

شناخت عوامل تأثیرگذار ‌در ارایه قیمت پیشنهادی و رتبه‌بندی آن‎‌ها اولین گام دربررسی قیمت‌های پایین می‌باشد. در این راستا مدل‌های بسیاری در خصوص قیمت پیشنهادی مناقصه‌گران ارایه شده است. مدل ریاضی فریدمن در اواسط دهه ۵۰ ارایه شد. مدل‌های دیگری از جمله تئوری احتمالات، مدل سیستم‌های پشتیبان تصمیم‌گیری و مدل‌های تکنیک‌های هوش مصنوعی به دنبال آن ارایه شد. مدل‌های پیشنهادی به سه طریق اقدام به ارزیابی نمودند. در روش اول قیمت متوسط مناقصه استخراج می‌گردد تا بتوان بر این اساس قیمت مناسب پیشنهادی را انتخاب نمود. روش دوم بررسی تعداد مناقصه‌گران در یک مناقصه می‌باشد که با افزایش تعداد شرکت‌کنندگان در مناقصه، کاهش در قیمت‌های پیشنهادی بیشتر خواهد بود.

روش سوم بررسی کمی و کیفی ریسک‌های پیشنهادی قیمت در مناقصه پرداخته و ارزیابی احتمال موفقیت پروژه‌ها باتوجه به حجم ریالی آن می‌باشد. ارزیابی‌های ۳گانه اولیه از دیگر روش‌های انتخاب پیمانکار اصلح در یک مناقصه می‌باشد .

این روش شامل ۳مرحله است که عبارتند از مرحله داوری در صلاحیت پیمانکار به روش (Multi Attribute Analysis) MAA، ارزیابی مناقصه‌گر به روش MAUT و درنهایت انتخاب نهایی. آن‌چه که در بیشتر مقالات به آن تأکید شده، استفاده از تجربه‌های پیشین پروژه‌ها است. لذا این امر در قالب پرسش و پاسخ از دست‌اندرکاران و خبرگان اجرای طرح‌ها و جمع‌آوری و پردازش این اطلاعات با استفاده از مدل‌های ریاضی و آماری محقق خواهد شد. استفاده از شبکه‌های عصبی از روش‌هایی هست که به پردازش اطلاعات ناشی از پرسش و پاسخ پرداخته و به شناخت عوامل تأثیرگذار ‌در مناقصه می‌پردازد. باتوجه به تغییر شرایط محیطی در کشور عواملی دیگری نیز در قیمت پیشنهادی تأثیر خواهد داشت.

در کشور ما نیز تحقیقات در این زمینه طی دهه اخیر شکل گرفته و راه‌حل‌های مناسبی جهت انتخاب مناسب پیمانکار در مناقصات با استفاده از مدل‌های ریاضی ارایه شده است. در این پژوهش نیز سعی شده بر اساس مطالعات آکادمیک و میدانی متعدد و مصاحبه حضوری با تعدادی از صاحب‌نظران و متخصصان شرکت‌های متعدد پیمانکاری و طرح و توزیع پرسش‌نامه، به شناسایی عوامل این معضل پرداخته و پس از بررسی تأثیر هریک از عوامل و رفتارهای پرخطر پیمانکاری بر روند اجرای طرح به ارایه راه‌حل و درنهایت حذف این‌گونه پیمانکاران قبل از اجرای پروژه نماید. هم‌‎چنین با رتبه‌بندی پیمانکاران و محاسبه شاخص‌های شدت تأثیر و تکرار برای هر یک از عوامل به شناخت و واکاوی آن‎‌ها پرداخته خواهد شد.

-۲ روش شناسایی عوامل اثرگذار

۱-۲) جمع‌آوری اطلاعات اولیه

جهت شناسایی عوامل ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‎ای عوامل اصلی و کلی شناسایی و درنهایت جهت تطبیق و صحت این عوامل با پروژه‌های انجام شده و یا جاری کشور، از دیدگاه صاحب‌نظران و مدیران تعدادی از شرکت‌های پیمانکاری دارای رتبه‌های ۱ تا ۳، این عوامل مورد بررسی مجدد قرار گرفت و سایر عوامل از این طریق شناسایی و استخراج شد. با توجه به عوامل جمع‌آوری و شناسایی شده پرسش‌نامه مجددی طرح و برای صاحب‌نظران ارسال گردید و از این طریق نتایج پراکنده قبلی تدقیق شد. لازم به ذکر است که این عوامل فقط از دیدگاه پیمانکاران مطرح گردیده و سپس در بین پیمانکاران دارای رتبه‌های ۱ تا ۳ توزیع گردید. برای هریک از عوامل دو سؤال مطرح شد: میزان تکرار آن عامل و میزان شدت آن. هر یک از این سؤال‌‌‌ها به ۵ مرحله تقسیم شدند. برای میزان تکرار مراحل نام‌گذاری شده عبارتند از: به هیچ وجه، به ندرت، گاهی اوقات، اغلب مواقع و همیشه، که به صورت عددی از صفر تا ۴ نمره‌دهی شدند. برای میزان شدت، مراحل نام‌گذاری شده عبارتند از: فاقد تأثیر، تأثیر کم، تأثیر متوسط، تأثیر زیاد، تأثیر خیلی زیاد که به صورت عددی به ترتیب از صفر تا ۴ نمره‌دهی شدند.

۲-۲) روش تحلیل

داده‌های جمع‌آوری شده بر اساس تکنیک ذیل تحلیل گردیدند:

شاخص تکرار: فرمولی که برای طبقه‌بندی عوامل به جهت تکرار براساس دیدگاه شرکت‌کنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد و با FI نمایش داده می‌شود.

شاخص شدت: فرمولی که برای طبقه‌بندی عوامل به جهت شدت تأثیر براساس دیدگاه شرکت‌کنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد و با SI نمایش داده می‌شود.

شاخص اهمیت: این شاخص از ضرب SI در FI به دست می‌آید و بر حسب درصد بیان شده و به صورت IMP.I نشان داده می‌شود.

۳-۲) تحلیل داده‌ها

بر اساس پرسش‌نامه‌های جمع‌آوری شده و نمره‌دهی پرسش شوندگان به هریک از عوامل تأثیرگذار، مقادیر شاخص تکرار و شاخص شدت و نیز شاخص اهمیت محاسبه گردید. نتایج این محاسبات در جداول ۱ و ۲ و ۳ که به ترتیب نشان‌دهنده شاخص شدت، شاخص تکرار و شاخص اهمیت می‌باشند، جمع‌آوری شده است.

جدول شماره ۱ نشان‌دهنده شدت عوامل مؤثر به ترتیب نزولی تنظیم شده است. در این جدول عامل عدم دقت در محاسبه ضرایب به‌روز رسانی و تعدیل در پیمان‎های فاقد تعدیل در رتبه اول بوده و عامل ارایه دعاوی حقوقی به محاکم قضایی علیه کارفرما در رتبه آخر قراردارد.

بر اساس بخشنامه‌های ابلاغی از سوی معاونت برنامه‌ریزی در سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۹ کلیه ساختمان‎های با متراژ زیر ۱۰۰۰۰ مترمربع می‌بایستی به صورت مقطوع قیمت‌گذاری شوند. مبنای قیمت‌گذاری در این نوع قرارداد‌‌ها آخرین فهرست‌بهای ابلاغی می‌باشد. در این بین دو عامل در قیمت‌گذاری تأثیر دارد. اول قیمت‌های ردیف‌های فهرست بهای پایه و دوم شاخص‌های اعلامی از سوی معاونت برنامه‌ریزی.

متأسفانه در طی سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۲ قیمت‌های ردیف‌‌‌ها و نیز شاخص‌‌‌ها متناسب با تورم واقعی کشور نبوده و این امر باعث گردیده که قیمت‌های پیشنهادی نیز متناسب با شرایط جاری نباشد. در این بین روند محاسبه ضرایب به روز رسانی نیز از سوی مشاوران و کارفرمایان نیز مورد بررسی دقیق قرار نگرفته و در نهایت باعث کاهش شدید قیمت پایه طرح خواهد شد. حتی اگر پیمانکاران این ضرایب را بر اساس ضوابط به روزرسانی نموده و در قیمت پیشنهادی خود لحاظ نمایند به دلیل تفاوت فاحش در قیمت پایه از گردونه رقابت حذف می‌گردند. لذا پیمانکاران غیرحرفه‌ای بدن توجه به این موارد و با استناد به قیمت پایه، تنها با درج ضریب بالا سری اقدام به پیشنهاد قیمت می‌نمایند.

آنچه که در این جدول قابل تأمل می‌باشد طرح ارایه دعاوی به محاکم قضایی علیه کارفرما می‌باشد که از سوی تمامی پیمانکاران مردود اعلام شده است. این بررسی نشان می‌دهد که هیچ یک از پیمانکاران تمایلی به این کار نشان نداده و سعی بر این داند که از این گونه مناقشات در پروژه جلوگیری نمایند.

جدول شماره ۱- شاخص شدت و طبقه‌بندی عوامل تأثیرگذار در پیشنهاد قیمت

 

از دیگر عوامل تأثیرگذار در روند پیشنهاد قیمت که در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند عبارتند از: عدم دقت در آنالیز ردیف‎های برآورد، حفظ منابع انسانی موجود در شرکت و بازپرداخت وام‌های دریافتی.

جدول شماره ۲ میزان تکرار هریک از عوامل مؤثر بوده که در قیمت پیشنهادی مناقصات لحاظ می‌گردد. بررسی این جدول نشان می‌دهد که افزایش مبلغ پیمان تا سقف ۲۵درصد مبلغ اولیه بیشترین میزان تکرار را در پروژه‌ها به خود اختصاص می‌دهد. بیشتر پیمانکاران اذعان می‌دارند که برآورد در مقادیر و نیز نقشه‌های طرح دارای دقت کافی نمی‌باشد و لذا با آگاهی از این موضوع و پذیرش ریسک آن اقدام به ارایه پیشنهاد قیمت پایین می‌کنند. البته در بعضی از موارد این فرض به واقعیت نزدیک می‌شود و پیمانکار تا حدی به خواسته‌های خود می‌رسد .

در این حالت پیمانکار قیمت بعضی از آیتم‌های تأثیرگذار ‌را بر خلاف واقع و با کم‎‌ترین قیمت لحاظ می‌نماید به امید آن‌که بتواند با ارایه تغییر در مشخصات فنی و تأیید از سوی کارفرما و مشاور به سمت حذف آن و جایگزین نمودن طرح جدید با قیمت توافقی جدید اقدام نماید.

از دیگر موارد تأثیرگذار ‌می‌توان به استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات موجود و نیز افزایش گردش نقدینگی اشاره نمود. بسیاری از پیمانکاران در اجرای پروژه‌های خود اقدام به خرید ماشین‌آلات و تجهیزات متناسب با طرح می‌نمایند و هریک از این تجهیزات و ماشین‌آلات به‌عنوان سرمایه شرکت محسوب شده و می‌بایستی بر مبنای کارکرد نسبت به بازگشت سرمایه اقدام نمایند. باتوجه به آنالیز ردیف‌های فهرستی، میزان تأثیرگذاری ماشین‌آلات در بعضی از ردیف‌‌‌ها زیاد بوده و اگر پیمانکار ماشین‌آلات و تجهیزات مربوط به آن‎‌ها را داشته باشد می‌تواند با درج درصدی از قیمت آن تجهیزات در ردیف مربوطه قیمت پیشنهادی خود را اصلاح نماید.

دیدگاه بعضی از پیمانکاران به سوی ماشین‌آلات و تجهیزات استیجاری می‌باشد و لذا بر این مبنا اقدام به کاهش قیمت می‌نمایند. در صورتی که مدیریت درستی بر روی این قسمت از کار از لحاظ میزان بازده و زمان کارکرد آن‎‌ها در پروژه صورت نپذیرد چه‌بسا باعث ضرر جبران‎‏ناپذیری به پیمانکار و به‌کارفرما وارد گردد.

افزایش گردش نقدینگی و یا حفظ شرایط مالی فعلی از دیگر مواردی است که پیمانکاران دارای رتبه‌های پایین‌تر و یا پیمانکاران باسابقه با آن مواجه هستند. ارتقا در رتبه شرکت، افزایش سقف تسهیلات و اعتبارت بانکی و عبور از مراحل ارزیابی ابتدایی همگی تابعی از این عامل می‌باشند. در صورتی که پیمانکاران سرمایه‌گذاری‌های دیگری به غیر از پروژه‌های در دست اجرا نداشته باشند، در آن صورت ایجاد گردش نقدینگی جز با اخذ پروژه‌های جدید میسر نخواهد شد. این امر به‌خصوص در شرایط رکود اقتصادی بیشتر نمود پیدا می‌کند و لذا پیمانکاران را به این سمت سوق می‌دهد که با ارایه قیمت پیشنهادی پایین نسبت به حفظ و یا افزایش این گردش راغب‌تر شوند.

جدول شماره ۲- شاخص تکرار و طبقه‌بندی عوامل تأثیرگذار در پیشنهاد قیمت

 

 

جدول شماره ۳- شاخص اهمیت و طبقه‌بندی عوامل تأثیرگذار در پیشنهاد قیمت

 

جدول شماره ۳ جمع‌بندی کلی عوامل مؤثر را نشان می‌دهد. طبق این جدول می‌توان کلیه عوامل را از مهم‎‌ترین تا کم‌اهمیت‌‌ترین طبقه‌بندی نمود. آن‌چه که در دو جدول فوق مورد تحلیل قراردادیم در این جدول به گونه‌ای دقیق‌تر مورد رتبه‌بندی قرار می‌گیرد. در این جدول افزایش گردش نقدینگی مهم‎‌ترین عامل بوده و پس از آن عدم دقت در تهیه آنالیزها، استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات موجود، حفظ منابع انسانی و عدم دقت در محاسبه ضرایب به‌روز رسانی و تعدیل در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

-۳ نتیجه گیری

با بررسی دقیق‌تر جداول فوق موارد قابل توجهی را نشان می‌دهد که می‌تواند برای هر یک از طرفین قرارداد قابل تعمق باشد. بر اساس جدول شماره ۳ افزایش و یا حفظ گردش نقدینگی از مهم‎‌ترین عوامل در قیمت پیشنهادی می‌باشد. یکی از دلایلی که پیمانکاران تمایل به افزایش گردش نقدینگی دارند تا حفظ آن، کاهش ارزش پولی جاری به دلیل تورم‌های غیرمنطقی سالیانه می‌باشد. در صورتی‎که بتوان با استفاده از یک سیستم اقتصادی سالم و پویا به مهار تورم و حفظ ارزش پولی اقدام نمود، شاهد این گونه تفاوت فاحش قیمت در مناقصات نخواهیم بود.

از دیگر موارد استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات می‌باشد. اکثر پیمانکاران این عامل را بیشتر در جهت کاهش قیمت می‌بینند و به بازگشت سرمایه و جلوگیری از استهلاک آن کم‎تر توجه می‌کنند. این نوع نگرش از آن‌جا ناشی می‌شود که به دلیل کاهش ارزش پولی و افزایش روزافزون قیمت‌ها، فرمولی را که در بیشتر کشورهای توسعه یافته بابت ماشین‌آلات و استهلاک آن در نظر می‌گیرند، در شرایط جاری کشور غیرقابل استفاده می‌باشد. زیرا پیمانکار می‌داند که به دلیل عدم ثبات اقتصادی شاهد افزایش سرمایه در آتی خواهد بود و دیدگاه بازگشت سرمایه منطقی به نظر نمی‌رسد.

نکته قابل تعمق دیگر افزایش مبلغ پیمان تا سقف ۲۵درصد می‌باشد. اکثریت پیمانکاران اعتقاد دارند که این نوع افزایش باعث افزایش سود و جلوگیری از ضرر و زیان خواهد شد. با بررسی سایر عوامل مشخص می‌گردد که در واقع پیمانکاران چنین نتیجه‌ای را کسب نمی‌کنند و بیشتر به دنبال کسب زمان بیشتر هستند. عاملی که خود باعث افزایش هزینه‌های بالاسری و ضرر وزیان می‌گردد. با توجه به طبقه‌بندی صورت گرفته عوامل ارایه قیمت‌های جدید و یا ستاره‌دار و نیز حذف فعالیت‌های زیان‌ده در رتبه‌های ۱۲ و ۱۳ قراردارد که خود گواهی بر این امر می‌باشد.

از دیگر نتایج این پژوهش این است که هیچ یک از پیمانکاران تمایلی به ارایه دعاوی حقوقی به محاکم قضایی علیه کارفرما ندارند و این نشان از این می‌دهد که به روند تطویل زمان رسیدگی به دعاوی از سوی سیستم قضایی آگاهی داشته و به این امر واقف هستند که این نوع تطویل زمان باعث افزایش هزینه‌های آت، بلوکه شدن مقداری از سرمایه شرکت و نیز درج عدم کفایت در سابقه شرکت خواهد شد. هم‌‎چنین به این موضوع آگاهی دارند که استفاده از روش برون‎سپاری یا ارایه کل بسته پروژه به دلیل مشکلات حقوقی و نیز عدم وجود گروه‌های کاری با کفایت و با کیفیت مقرون به صرفه نبوده و عواقب سنگینی هم از لحاظ مدیریتی و هم از لحاظ اقتصادی برای هر یک از طرفین قرارداد به همراه خواهد داشت.

آن‎چه که در این پژوهش مدنظر قرار گرفته، شناسایی عوامل تأثیرگذار ‌در پیشنهاد قیمت ازدیدگاه پیمانکاران پروژه‌ها و طرح‌های عمرانی و غیرعمرانی کشور است. می‌توان این عوامل را از دیدگاه مشاوران و کارفرمایان نیز مورد بررسی قرارداد و به نتایج و طبقه‌بند‌ی‌های دیگری در این زمینه دست یافت و در نهایت به یک جمع‌بندی در خصوص بهترین و بهینه‌‌ترین پیشنهاد قیمت در مناقصه‌های آتی دست یافت.

 

اولین کنگره ملی مهندسی ساخت و ارزیابی پروژه‌های عمرانی- ۱۳۹۳