ناصر بهزادفر- بسیاری از ما در شهرها زندگی می‌کنیم، ولی هنگامی که با کمی دقت به اطراف خود نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم شهرها تبدیل به موزه‌هایی شده‌اند که نازیبایی‌ها را به نمایش گذاشته‌اند. به هنگام طلوع آفتاب، کوچه‌ها و خیابان‌ها با دستان زحمتکش و پرکار نیروهای خدماتی شهرداری از آلودگی‌ها پاک می‌شوند و در انتهای […]
ناصر بهزادفر- بسیاری از ما در شهرها زندگی می‌کنیم، ولی هنگامی که با کمی دقت به اطراف خود نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم شهرها تبدیل به موزه‌هایی شده‌اند که نازیبایی‌ها را به نمایش گذاشته‌اند. به هنگام طلوع آفتاب، کوچه‌ها و خیابان‌ها با دستان زحمتکش و پرکار نیروهای خدماتی شهرداری از آلودگی‌ها پاک می‌شوند و در انتهای روز، تمامی سطح کوچه و خیابان‌ها پر از زباله می‌شود.
به گزارش مناقصه مزایده، در حال حاضر شواهد حاکی است که جهان را یک بحران زیست‌محیطی تهدید می‌کند. تغییر آب و هوا، از دست رفتن تنوع زیستی و تخریب لایه ازن همه ناشی از فعالیت‌های صنعتی ما در دو قرن اخیر است. کوشش‌های جهانی بر روی ایجاد محیط طبیعی و حفظ محیط‌زیست در اکوسیستم‌های بزرگ متمرکز شده که شهرها نیز یکی از این اکوسیستم‌های بزرگ هستند و باید به سمت ایجاد توسعه پایدار شهری سوق داده شوند. پایداری شهرها اساساً بر اجزای ساخته شده محیط شهری استوار است که توجه بیش‌تر به اجزای طبیعی و فضاهای سبز شهری را می‌طلبد.
تعاریف فضای سبز شهری
جامع‌‌ترین تعریف: فضای سبز شهری بخشی از فضاهای باز شهری است که در عرصه‌های طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان، گل‌ها، چمن‌ها و سایر گیاهان است که بر اساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص‌های مرتبط با آن برای بهبود شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیرروستایی، حفظ، نگهداری یا بنا می‌شود.
که به‌طور کلی می‌تواند به‌صورت‌های زیر باشد:
– فضای نسبتاً بزرگ، متشکل از گیاهان با ساختی جنگلی و برخوردار از بازدهی زیست‌محیطی و اکولوژیک معین و درخور شرایط زیست‌محیطی حاکم بر شهر.
– بخشی از مناطقی که دارای گیاهان یا هر گونه سبزینگی اعم از درختان، درختچه‌ها، گل‌ها و چمن‌هاست.
– بخشی از استخوان‌بندی شهری، به بیان دیگر فضای سبز در کنار اسکلت فیزیکی شهر.
– اراضی اماکن مسکونی، تجاری و صنعتی، محل‌های کسب و پیشه و خدماتی، که دارای پوشش گیاهی چند ساله اعم از درخت، درختچه، نهال و گیاهان پوششی است و به منظور استفاده‌های سودمندانه یا زیبایی طبیعی و تلطیف هوا در محدوده و حریم شهری احداث شده یا به‌طور طبیعی به وجود آمده باشد.
ضرورت و اهمیت وجود فضای سبز
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز مؤثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست. شهرها به عنوان کانون‌های تمرکز، فعالیت و زندگی انسان‌ها برای این‌که بتوانند پایداری خود را تضمین کنند چاره‌ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستم‌های طبیعی ندارند. در این میان فضای سبز به عنوان جزء ضروری و لاینفک پیکره شهرها در متابولیسم آن‌ها نقش اساسی دارند که کمبود آن‌ها می‌تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد.
فضای سبز و پارک بخشی از چهره مطلوب شهر را می‌سازد و یکی از نیازهای ضروری و پدیده‌های مطلوب زندگی شهرنشینی محسوب می‌شود. کیفیت و کمیت فضای سبز و پارک در بهبود شرایط محیط‌زیست نقش مؤثری دارد. رشد و توسعه روزافزون شهرها، عوارض مدرنیسم و زندگی شهرنشینی، محدودیت امکانات تفریحی، آلودگی هوا و صدا، فشارهای حاصل از کار روزانه و مشکلات تأمین هزینه زندگی، آثار نامطلوبی در حیات سالم و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و رفاهی شهرنشینان باقی می‌گذارد که با توسعه سریع فضاهای سبز دگرگونی‌های این عوامل نامطلوب انکارناپذیر می‌شود و احتیاجات مردم را در بهره‌برداری از امتیازات مفید این گونه مکان‌ها روزافزون می‌سازد. احداث فضای سبز به ویژه در شهرهایی که آب و هوای خشک دارند و از سرسبزی و هوای سالم برخوردار نیستند و آلودگی هوای تنفسی و صوتی سلامت شهرنشینان را تهدید می‌کند از اقدامات غیرقابل انکار مسؤولین است در طراحی فضای سبز نه تنها باید اصول زیباشناسی و ویژگی‌های بومی مورد توجه قرار گیرد بلکه پیوندی از محیط طبیعی به محیط‌زیست بوده و سبب نزدیکی و ارتباط انسان با طبیعت باشد یکی از اصول مهم در ایجاد فضای سبز استفاده از درختان و درختچه‌های مناسب می‌باشد که علاوه بر پدیده تصفیه هوا در زیبایی هر چه بیش‌تر مناطق نقش به سزایی دارد.
مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها، کارکردهای زیست‌محیطی آن‌هاست که شهرها را به عنوان محیط زیست جامعه انسانی معنی دار کرده و با مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست تکنولوژی از یک سو و بالا بودن سطح زیبایی از سوی دیگر، باعث افزایش کیفیت زیستی شهرها می‌شوند. مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نقش نسبی دارند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آن‌ها را در شهرها اجتناب‌ناپذیر می‌کند به‌طوری که بدون وجود آن‌ها ممکن نیست شهرها پایدار باقی بمانند.
اثرات زیست‌محیطی فضای سبز
آلودگی هوا: فضای سبز به ویژه در شکل پیره درختی در کاهش آلودگی‌های شیمیایی هوا بسیار مؤثر می‌باشد. درختان در کاهش میزان سرب به ویژه در حاشیه جاد‌ها و شاهراه‌ها نقش مؤثری دارند. مقایسه تطبیقی درختان با سایر اشکال گیاهی علفی و گیاهان زراعی نشان می‌دهد که درختان ۱۰ تا ۲۰ برابر گیاهان علفی و دو برابر گیاهان زراعی (در مقایسه با سطح معیار که مناطق فاقد جاده هستند) می‌توانند توان رسوب‌گیری داشته باشند. در مناطق پرترافیک، شهرهای انبوه و شاهراه‌ها اهمیت درختان (شاخ و برگ‌ها و حتی تنه درختان) در جذب میزان سرب هوا که از اگزوز ماشین‌ها پراکنده می‌شود بسیار دارای اهمیت است.
آلودگی صدا: فضای سبز مناسب به ویژه درختان در صورت برخورداری از گونه‌های مناسب و کاشت اصولی تا ۴ دسی‌بل صدا را کاهش می‌دهند.
تولید اکسیژن و جذب دی‌اکسیدکربن: اگر چه در مقیاس کلان شهری از نظر ایجاد توازن اکسیژنی نقش درختان نمی‌تواند قابل ملاحظه باشد ولی در مقیاس خرد شهری قابل چشم‌پوشی نیست. هر درخت راش با دیرزیستی متوسط، به اندازه ۳ برابر حجم دو اتاق یک نفره می‌تواند دی‌اکسیدکربن از هوا پاکسازی کند در حالی که ۳۰ تا ۴۰ متر مربع از درختان می‌توانند اکسیژن مورد نیاز یک نفر را تأمین کنند.
کنترل تشعشعات و بازتاب نور: فضای سبز در شهرها ضمن کنترل تشعشعات خورشید از بازتاب نورهای مزاحم و خیره‌کننده می‌توانند جلوگیری کنند.
کنترل باد: فضای سبز و به ویژه کاشت درختان – درصورت کاشت مناسب و هدفمند – می‌توانند در هدایت باد و تغییر جهت آن مؤثر باشند.
ذخیره انرژی: کاشت صحیح درختان می‌تواند بر روی مصرف انرژی در ساختمان‌ها تأثیر قابل ملاحظه‌ای داشته باشد. هزینه گرم کردن یا خنک کردن ساختمان‌ها درصورت کاربرد درست درختان کاهش می‌یابد. درختان باعث جذب ۹ درصد انرژی خورشیدی در تابستان شده و گرمای داخلی ساختمان‌ها را می‌توانند کاهش دهند. در اماکن مسکونی که در مناطق بادگیر قرار دارند، کاشت درختان به صورت بادشکن می‌تواند هزینه گرم کردن ساختمان‌ها را برحسب درجه بادگیری و تراکم بادشکن ۴ تا ۲۲ درصد کاهش دهد.
تاج‌بری یا برگاب: درختان با جذب برگاب می‌توانند حرکت و جریان آب را در سطح غیرقابل نفوذ شهر کند کرده و راه افتادن آب در سطح شهر را به تاخیر بیندازند. سوزنی‌برگان تا ۴۰ درصد و پهن‌برگان تا ۲۰ درصد توانایی دارند که آب باران را گرفته و دوباره از طریق تبخیر به فضا برگردانند.
کاهش دما و افزایش رطوبت نسبی: فضای سبز در شکل چیره درختی به علت گسترش سطح برگی قابل توجه خود نسبت به سایر اشکال گیاهی می‌تواند از طریق تعریق سبب افزایش رطوبت نسبی، کاهش دما و تلطیف هوا شود. یک درخت به تنهایی به اندازه ۱۰ کولر هوا را مطبوع و خنک می‌کند. درختان دما را کاهش داده، هوا را به حرکت و جریان وا می‌دارند و از خشکی هوا جلوگیری می‌کنند.
درخت‌زاری از گونه راش به مساحت یک هکتار در شش ماه می‌تواند ۳ هزار تن آب را به صورت بخار آب در هوا پخش کند. عمل تعریق درختان با جذب کالری همراه است و به همین جهت سبب کاهش دما می‌شود. بدین سان نواری از گیاهان به پهنای ۵۰ تا ۱۰۰ متر گرما را ۳ تا ۴ درجه نسبت به مرکز شهر کاهش می‌دهد و در عین حال ۵۰درصد بر رطوبت هوا می‌افزاید. تفاوت دمایی که از این راه حاصل می‌شود موجب کاهش اندکی در فشار هوا می‌شود که خود ثمره صعود هوای گرم بر بالای مناطق ساختمانی و مسکونی شهر است. کاهش در فشار هوا، بادهایی به سرعت ۱۲ کیلومتر در ساعت را پدید می‌آورد و همین باد‌ها کافی است تا هوای یک شهربزرگ را در عرض یک ساعت کاملاً تجدید کرده، خنک و تلطیف کنند. این پدیده بسیار مهم است. زیرا معمولاً بالای نقاط مرکزی شهرهای خیلی گرم، قشری از هوای آلوده به شکل گنبد تشکیل می‌شود و جریان هوای خنکی که از مناطق سرسبز شهر برمی‌خیزد با این گنبد هوای آلوده به رویارویی می‌پردازد. افزون بر این جریان هوای خنک که تمایل به فرود آمدن دارد، بر سر راه خود، گرد و غبار معلق در هوا را نیز به سوی خاک می‌راند. مقدار این گرد و غبار در بعضی از شهرها بسیار نگران‌کننده است. به‌طوری که در مرکز توکیو ۵۰ تن، در لندن ۱۰۰ تن و در نیویورک ۳۰۰ تن گرد و غبار در هر کیلومتر مربع در سال برآورده شده است.
عملکرد اجتماعی، اقتصادی فضای سبز
استقرار درختان در شهرها، باعث برآورده ساختن بخشی از نیازهای اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی شهروندان می‌شود درختان نقش اجتماعی مهمی را در کاهش تنش‌ها و نیز بهبود سلامت افراد بازی می‌کنند ثابت شده است که فضای سبز شهری باعث بروز آثار مثبت رفتاری زیر می‌شود.
۱- ماندن افراد در وضعیت فیزیکی روحی مناسب.
۲- اجتماعی شدن افراد در نتیجه برقراری رابطه دوستی و نیز احساس و درک بهتر از موقعیت و شرایط اجتماعی.
۳- کسب و شناخت برخی از شاخص‌های اجتماعی برای افزایش و بالا بردن ارزش‌های فرد.
۴- افزایش احساس خویشاوندی و یا وحدت منافع و مسؤولیت‌های اجتماعی.
تأثیر فضای سبز در تأمین آرامش، آسایش، امنیت روحی، ایجاد انگیزه و الهامات فکری و هنری، چنان‌چه اصول زیبا شناختی و طراحی منظر در طراحی لحاظ شده باشد چندین برابر افزایش می‌یابد. طراحی فضاهای شفابخش در محوطه بیمارستان‌ها و احداث باغ‌های شفا بخش خود گواه بر این عملکرد قوی گیاهان است.
عملکرد زیبا شناختی فضای سبز
طبیعت شایسته‌‌ترین پدیده‌ای است که حس زیبایی‌شناسی را در انسان بیدار می‌کند در حالی که کلیه مصنوعات بشری در ارضای این ارتباط بصری ناتوانند. چرا که تصویری هنرمندانه از طبیعت انسان را به رضایت معنوی می‌رساند. به همین دلیل همواره اصل زیباسازی و اصول زیباشناسی در فضای سبز مطرح است چرا که گیاهان صرف‌نظر از زیبایی ذاتی، از نظر شکل، رنگ، ابعاد و اندازه، زمان گلدهی و میوه و بذر تنوع زیادی دارند که تلفیق مجموعه‌های گیاهی باعث می‌شود که گیاهان در بهبود کیفی مناظر فضاهای شهری نقش به‌سزایی داشته باشند چرا که امروزه غالب فضاهای موجود در شهرها به صورت مصنوعی و انسان ساخت همراه با سطوح سخت می‌باشند که خیابان‌های باریک و کم عرض و ایجاد ترافیک‌های شدید سیمای شهرها را به علت عدم وجود فضای سبز کافی به سمت زشتی پیش برده است زیبایی یک شهر به نوع طراحی فضای آن و وفور درختان در آن وابسته می‌باشد. با افزایش و توسعه باغ‌های شهری، احداث پارک‌ها و کاشت درختان در همسایگی مناطق مسکونی، اداری، تجاری و در حاشیه خیابان‌ها می‌توان ارزش زیباشناختی یک شهر را بالا برد.
استفاده از گیاه در منظره‌‌سازی شهری گام مؤثری در جهت رفع معایب و نواقص زیر در شهرهاست:
پوشاندن نماهای یکنواخت: در شهرها به‌ویژه آن‌جا که خط آسمان به واسطه ارتفاع ناهمگون ساختمان‌ها دچار اغتشاش می‌شود همیشه بدنه‌ها و گوشه‌های کناری ساختمان‌های بلند به صورت منظره‌ای زشت و یکنواخت نمود می‌یابند. استفاده از گیاهان رونده و چسبنده مانند موچسب و اقسام دیگر در رفع این معضل مفید است.
تعدیل ارتفاع ساختمان‌ها: در جایی که ساختاری مرتفع در یک فضای باز و یا در کنار ساختمان‌های کم ارتفاع شکل می‌گیرد استفاده از درختان بلند قامت و باتاج گسترده باعث تعدیل ارتفاع ساختمان و متناسب‌سازی آن با بنا‌ها و فضاهای اطراف می‌شود.
پوشاندن مناظر زشت و عیوب معماری: استفاده از گیاهان برای پوشاندن مناظری که دارای چشم اندازی زشت ناهمگون هستند باعث بهبود کیفیت منظر می‌شود (مثلا کاشت یک پیچ اناری، پیچ امین‌الدوله در کنار تیر برق و یا استفاده از یک توده گیاهی بوته‌ای، درختچه‌ای در جلوی کنج تیز ساختمان)
تعدیل بافت خشن مصالح ساختمانی: فضای سبز، جایگزین مناسبی برای سایر مصالح مورد استفاده در معماری جهت تقسیم فضای ایجاد حفاظت، خلوتگاه، فضای خصوصی و… به شمار می‌روند. علاوه بر این به عنوان کاتالیزور عامل مهمی در ایجاد پیوند و ارتباط منطقی بین ساختمان‌ها به شمار می‌رود.
کنترل ترافیک: آرایش فضای سبز در محورهای درون شهری عاملی مؤثر در کنترل ترافیک به شمار می‌رود.
با توجه به رشد ناموزون شهرها و تخریب فضای سبز و زمین‌های حاصلخیز لازم است که قوانینی اتخاذ شود که از قدرت اجرایی برخوردار باشد و هرگونه ساخت و ساز را مشروط بر اختصاص زمینی برای فضای سبز گرداند. در کشور ما با توجه به اقلیم آن و مخصوص مناطق کویری که از فضای سبز طبیعی محروم می‌باشند لازم است به فضای سبز اهمیتی ویژه دهند. با نگاهی گذرا در پارک‌ها می‌توان به قدمت آن پی برد که بیش‌تر در چند دهه اخیر بوده است ولی با این وجود حد سرانه فضای سبز با رشد جمعیت کاهش یافته و جوابگوی این جمعیت انبوه نبوده است. در مرحله اول نیاز است که تمام نیروی کاری سازمان تخصص لازم را داشته باشند. زمانی که طراحان غیرمتخصص باشند، از مردم ما انتظار نمی‌رود که در قبال فضای سبز شهر خود مسؤول باشند. عدم توجه به فرهنگ شهر موردنظر باعث گردیده است در بعضی از شهرها فضای سبز پناهگاهی برای افراد ولگرد و معتاد گردد که این امر محیط فضای سبز را برای مردم عادی، ناامن و غیر قابل استفاده کرده است. عدم توجه به گونه‌ها بومی در طراحی و کاشت و جایگزین کردن گونه‌های غیربومی و وارداتی باعث گردیده علاوه بر این‌که هزینه‌ها را چند برابر کرده درصد موفقیت طرح بسیار پایین و دوام چندانی نداشته باشد.
تهران و فضای سبز
یکی از شاخص‌های مهم برای نشان دادن عملکرد مجموعه مدیریت شهری، به ویژه شهرداری در نوک پیکان اجرای مصوبات، سرانه فضای سبز است که به گفته شهردار تهران تاکنون ۱۰ درصد بیش از آن‌چه در طرح جامع شهر دیده بود، محقق شده و عدد آن به گفته مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران، در محدوده شهر تهران به بیش از ۱۵ متر مربع به ازای هر شهروند رسیده و در خارج از شهر، بیش از ۲۳ متر مربع است. با این که رشد فضای سبز تهران چشمگیر و مشخص است، اما این آمار به شکلی عجیب باور ناپذیر به نظر می‌رسند.
کافی است، جمعیت تهران را نه میلیون فرض کنیم (براساس سرشماری سال ۹۰، جمعیت تهران حدود ۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن محاسبه شده است) و بعد برای هر نفر، ۱۵ متر فضای سبز محاسبه کنیم تا به عدد ۱۳۵ میلیون متر مربع فضای سبز در پایتخت برسیم؛ یعنی ۱۳۵ کیلومتر مربع از وسعت ۷۳۰ کیلومتر مربعی تهران را فضای سبز در بر گرفته است.
اگر این اعداد را تناسب ببندیم، درخواهیم یافت بر پایه این سرانه اعلام شده، باید تقریباً یک پنجم تهران فضای سبز باشد؛ فضاهایی که اگر کنار هم جمعشان کنیم، به محدوده‌ای با عرض ۹ کیلومتر در طول ۱۵ کیلومتر نیاز خواهیم داشت که چهارده برابر کل مساحت پارک چیتگر خواهد بود.
بررسی بسیاری از بوستان‌های شهری و فضای سبز کنار خیابان‌ها و بزرگراه‌ها نشان‌دهنده عدم توجه به طراحی و همچنین
رسیدگی مناسب برای نگهداری آن‌ها است. از مهم‌ترین کارکردهای فضای سبز همان گونه که در سطور بالا به آن اشاره شد، ایجاد نظم در فضای شهری همراه با ایجاد احساس خوشایند تماشای زیبایی‌های طبیعت است. اما این نظم در کاشت و پیرایش فضای سبز در بسیاری از موارد دیده نمی‌شود.
مهم‌ترین نکته‌ای که هم اکنون در موضوع فضای سبز تهران وجود دارد، گسترش آن است. تهران نیازمند فضای بیش‌تری برای ایجاد فضای سبز است.
منابع
پورتال سازمان پارک‌ها و فضای سبز ارومیه(عبدالرضا نیک منش)
این مطلب بدون برچسب می باشد.
دیدگاه بسته شده است.