مفهوم ریسک در بیمه

گردآورندگان: کیوان شمس، محمود اسدی، ابوالفضل برناکی، علی شاکری

منبع: http: //hasanilaw.blogfa.com               

مقدمه

 در دنیای گوناگون و پیچیده امروزی با گسترش تعاملات و مبادلات مابین اشخاص مختلف اعم از حقیقی یا حقوقی، داخلی یا بین‌المللی و… با توجه به نیازهای بسیار گسترده ایشان در حوزه‌های مربوطه، تقاضا جهت تغییر ساختار‌ها بسیار محسوس است و علی‌الخصوص نیازمندی اشخاص به نرم‌افزار‌ها و یا سخت‌افزارهای مناسب در حوزه‌های اقتصادی بسیار مورد توجه است.

 از جمله مباحث حایز اهمیت، بحث تأمین امنیت و یا به عبارتی خاطر جمع بودن فعالان اقتصادی از نحوه عملکرد خویش است که این موضوع به‌صورت بارز و مفهوم اعم در بحث بیمه بروز و ظهور پیدا می‌کند.

 آنجایی که فعالان اقتصادی و یا سرمایه‌گذاری به جهت تأمین امنیت سرمایه خویش و یا کاهش اثرات ناشی از خطرات بالقوه به دنبال راهکار مناسب می‌گردند، شرکت‌های بیمه می‌تواند بسیار راه‌گشا باشند.

بدواً دولت‌ها به نقش بیمه در تأمین امنیت و با رشد سرمایه‌گذاری و رونق اقتصادی واقف و به مرور زمان با توجه به دیدگاه‌‌ها و سیاست‌های حاکم برنظام‌های اقتصادی خویش در توسعه و بسط نهادهای بیمه‌ای کوشش داشته و دارند.

شرکت‌های بیمه‌ای می‌توانند با ایفای نقش خویش در هر سیستم اقتصادی به رشد و اعتلای آن کمک شایان توجهی نمایند و یا حتی باعث سقوط و تضرر نیز گردند.

بنابراین نمی‌توان امروزه نقش بیمه را در دنیای اقتصاد نادیده گرفت.

همچنین هر زمانی که موضوع بیمه و یا مفهوم آن مطرح می‌شود عبارت ریسک، حق بیمه، خسارت، جبران خسارت، بیمه‌گر، بیمه‌گذار، حق بیمه و… جزو اولین واژگانی است که به اذهان خطور می‌نماید.

و صد البته هر کدام از این واژه‌‌ها در جایگاه خویش دارای مفاهیم بسیاری است که بعضاً با آنچه در ذهن عوام می‌گذرد متفاوت و یا حتی متضاد است.

اشراف به مفاهیم، علی‌الخصوص از ابعاد حقوقی و یا نقش کارکردی هر واژه در جایگاه خویش جزو ضروریاتی است که همگان و علی‌الخصوص فعالان اقتصادی و حوزه کسب و کارو یا مرتبطین با بیمه می‌بایست بداند.

در این مقاله سعی بر آن است که مفهوم ریسک Risk از مناظر مختلف مورد بررسی اجمالی قرار و در کنار آن نقش و جایگاه بیمه مورد تحلیل قرار گیرد.

تعریف بیمه

برابر قانون و به معنای اعم بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت بروز حادثه، خسارت وارده بر او را جبران نموده و یا وجهی بپردازد.

تعریف ریسک (Risk)

ریسک یک واژه فرانسوی است و فرهنگستان زبان فارسی در راستای حمایت و صیانت از زبان و گفتار فارسی اقدام به واژه گزینی و تعیین معادل برای عبارات و لغات و یا مفاهیم و اسامی لاتین می‌نماید و برای کلمه Risk مفهوم عام خطر را انتخاب نموده است.

تعریف دیگر از ریسک  

ریسک ناشی از احتمال وقوع بیش از یک نتیجه و عدم مشخص بودن نتیجه نهایی است.

ریسک را می‌توان تغییرپذیری یا بی‌ثباتی نتایج غیرمنتظره تعریف نمود. ریسک را معمولاً از طریق اندازه‌گیری انحراف معیار نتایج تاریخی محاسبه می‌نمایند، اگرچه تمام کسب و کار‌ها با ریسک همراه هستند، ولی به نظر می‌رسد در بیمه ریسک معنای خاصی دارد و همچنین مفهوم واژه Risk در موضوع بیمه با واژه خطر گاهی تفاوت اساسی خواهد داشت.

مفهوم ریسک در بیمه

تلاش برای یافتن راهکارهایی به منظور کاهش و یا جلوگیری از خطر و خسارت ناشی از حوادث از جمله موضوعات بسیار دغدغه آمیز انسان در طول تاریخ بوده است. این امر در دنیای پیچیده امروزی بسیار با اهمیت‌تر جلوه می‌نماید. و بیمه یکی از کارآمد‌ترین صنایع و یا روش‌هایی است که می‌تواند در کاهش آثار زیانبار خطر به آنان کمک می‌نماید. بنابراین می‌توان گفت: خطر Risk دلیل وجود بیمه است.

 و چنانچه در جامعه‌ای خطری وجود نداشته باشد نگرانی و ترس از وقوع آن نیز بی‌مورد است!!

حرفه بیمه و یا صنعت بیمه با پذیرش خطر و آثار احتمالی از وقوع آن با رعایت ملاحظات و بر مبنای علم ریاضی و آمار و همچنین دانش احتمالات استوار است.

گفته می‌شود بیمه و خطر لازم و ملزوم یکدیگرند و با بودن خطر، بیمه معنا پیدا می‌کند.

تعریف چند واژه و توضیح چند مفهوم:

خطرPeril: عبارت است از احتمال به وقوع پیوستن واقعه‌ای که می‌تواند موجب خسارت شود. در صنعت بیمه خطر به حادثه‌ای گفته می‌شود که اتفاقی و غیرمنتظره بوده و به اراده طرفین بستگی نداشته باشد.

(لکن در عمل به نوعی بین طرفین بیمه وقوع پیش‌بینی شده است)

مخاطره Hazard: عبارت است از عواملی که حادثه تلقی نمی‌شوند اما زمینه احتمال وقوع حوادث و بروز خسارت را آماده می‌کنند و یا شرایطی هستند که دارای پتانسیل صدمه رساندن می‌باشند.

ریسک Risk: هر نوع فعالیتی با یک یا چند مخاطره مواجه پیدا می‌کند که موجب می‌شود نتیجه مورد انتظار به دست نیامده، بنابراین هر عاملی که بتواند راه حصول نتیجه مورد نظر را سد کند ریسک نامیده می‌شود

به بیان دیگر، ریسک عبارت است از عدم اطمینان از پیامدهای حادثه‌ای که ممکن است احتمال وقوع داشته باشد.

بنابراین آنچه تحت پوشش بیمه در حوزه‌های مختلف قرار می‌گیرد عبارت است از ریسک یا مجموعه خطر به اضافه مخاطرات (که می‌تواند احتمال و زمینه بروز حادثه را فراهم نماید) به عنوان مثال بیمه‌نامه اتومبیل خسارات ناشی از حادثه تصادفی که تحت شرایط عادی اتفاق افتاده باشد قابل جبران است، چنان‌چه عواملی مانند سرعت موجب بروز تصادف گردد در خسارات حاصله از نظر بیمه‌گر قابل تأمین است.

معنا و مفهوم ریسک از نظر بیمه‌گران

خطر به معنای حادثه

که بد و نامطلوب بوده و در صورت وقوع، زیان مالی و جانی وارد می‌سازد. مثل خطر آتش‌سوزی، خطر فوت و…

خطر به معنای موضوع بیمه

گاهی بیمه‌گران آنچه را که بیمه می‌کنند خطر می‌نامند مثل آن‌که می‌گویند در بیمه آتش‌سوزی ساختمان مسکونی ریسک خوبی است یا آن‌که کارخانه تولید مواد شیمیایی ریسک بدی است.

خطر به معنای تحقق امری در زمان معین

که ممکن است یک واقعه مطلوب و خوشایند باشد مثل آن‌که در بیمه عمر به شرط حیات بیمه‌گر متعهد می‌گردد در پایان مدت و بشرط حیات بیمه شده مبلغ مورد تعهد را پرداخت نماید که این خطر را می‌توان ریسک مطلوب و خوشایند نامید.

تقسیم‌بندی خطر

خطر یا ریسک خالص یا ایستا PURE RISK: خطراتی هستند که نتیجه آن فقط دو حالت زیان و عدم زیان می‌باشد مثل آن‌که در آتش‌سوزی ساختمان، یا ساختمان دچار حریق شده و آسیب می‌بیند و وضعیت مالک آن بدتر از سابق می‌گردد و یا آن که در اثر عدم وقوع آتش‌سوزی تغییری در وضعیت مالک بوجود نمی‌اید. خطر‌های خالص جزو ریسک‌های بیمه‌پذیر می‌باشند.

ریسک سوداگرانه یا پویا Dynamic Risk: در این ریسک شخص انتظار سود از عملیات خود را دارد در این ریسک ۳ حالت سود و عدم سود و زیان ناشی از عملیات فروش متصور می‌باشد مثل امور بازرگانی که فرد کالایی را می‌خردو امیدوار است آن را با سود بفروشد این خطر، ریسک مطلوب بیمه‌ای نمی‌باشد.

ریسک خاص Particular Risk: خطر‌هایی هستند که در صورت وقوع بر روی فرد یا گروه کوچکی از مردم تأثیر می‌گذارد. ریسک‌های خاص خطراتی هستند که جبران خسارت آنها می‌تواند در توان صنعت بیمه قرار گیرد مثل اکثر خطراتی که تحت پوشش بیمه قرار  می‌گیرد.

ریسک عام Fundamental Risk: که در صورت تحقق، اثر نامطلوب بر روی گروه کثیری از مردم می‌گذارد مثل ریسک جنگ و زلزله این خطر جزو ریسک‌های مطلوب بیمه‌ای نیست.

یک تقسیم‌بندی دیگر از ریسک  

– ریسک سیستماتیک: در این تقسیم ریسک سیستماتیک با کل بازار و اقتصاد در ارتباط است، این ریسک قابل تنوع‌سازی نیست مثل رکود اقتصادی، تحریم و…

– ریسک غیرسیستماتیک: مربوط به یک دارایی خاص یا موضوعات خاص است که می‌توان از طریق متنوع‌سازی یا انتقال یا اشتراک کاهش داد.

نوعی دیگر از تقسیم‌بندی ریسک:

– ریسک‌های فاجعه آمیز: رسیک‌های که بندرت اتفاق می‌افتد ولی در صورت وقوع خسارت‌های بالایی به همراه دارند مانند سیل و زلزله

– ریسک‌های زنجیره ای: این نوع از ریسک‌‌ها از تجمع ریسک‌های کوچک به وجود می‌آید و در صورت وقوع حادثه برای یکی از ریسک‌‌ها دامنه خسارت سریعاً به سایر ریسک‌‌ها نیز منتقل می‌شود مانند آتش‌سوزی در بازار

– وجود پتانسیل بالای حادثه‌پذیری: در برخی موارد مانند صنعت پتروشیمی به علت تجمع جریان‌های گرمایشی، حرارتی تبخیری و شیمایی و تولید مواد با قابلیت اشتعال بالا و… بالقوه احتمال وقوع خسارت بالا است.

–  ریسک‌های نادر: ریسک‌هایی که ارزیابی آنان با روش قانون اعداد بزرگ امکان‌پذیر نمی‌باشد، بیمه‌گران از قانون اعداد بزرگ برای پیش‌بینی خسارت در پذیرش ریسک‌هایی با تعداد زیاد و تقریباً همگن (مانند بیمه‌های خودرو) استفاده می‌کنند. اما برای پذیرش ریسک واحدهای بزرگ صنعتی نظیر خودروسازان و پالایشگاه‌ها که در سراسر کره زمین هستند، استفاده از این قانون امکان‌پذیر نیست در این موارد غالباً از روش‌های تحلیلی و آنالیز ریسک استفاده می‌شود که به علت فقدان اطلاعات و ناشناخته بودن ممکن است ریسک به درستی شناسایی نشده و شرکت بیمه با ریسک بزرگی مواجه گردد.

– ریسک‌های بلند مدت: پتانسیل خطرپذیری ریسک با دوره زمانی پوشش ریسک رابطه مستقیم دارد به‌طوری که هر چقدر دوره زمانی پوشش ریسک طولانی‌تر باشد به جهت غیرقابل پیش‌بینی بودن عوامل تأثیرگذار در بلند مدت، ریسک از دامنه خطر بالاتری برخوردار است مانند ریسک‌های بیمه عمر

ویژگی خطر Risk

مسلم نبودن وقوع آن: واقعه‌ای خطر نامیده می‌شود که وقوع آن مسلم نباشد زیرا در این صورت از نظر بیمه خطر به حساب نمی‌آید و قابل بیمه کردن نیست.

غیرممکن نیز نباشد: زیرا در آن صورت نیز خطر به حساب نمی‌آید و یا آنقدر احتمال وقوع آن کم باشد که در حکم امری غیرقابل وقوع تلقی گردد مثل خطر سقوط سنگ‌های آسمانی.

محتمل الوقوع بودن: به منزله تحقق امری در زمان معین خطر باید احتمال وقوع داشته باشد لکن این احتمال وقوع ممکن است مربوط به زمان معین باشد که مشخص برای ما نمی‌باشد مثل آن‌که خطر فوت برای انسان امری مسلم محسوب می گردد ولی چون زمان آن نامعلوم است بنابراین از نظر بیمه‌گر امری نامسلم به حساب آمده و قابلیت بیمه کردن پیدا می‌کند.

غیر ارادی بودن: بیمه‌گر خطری را تحت پوشش قرار می‌دهد که اراده شخص بیمه شده، ذی‌نفع و یا بیمه‌گذار در وقوع آن تأثیر نداشته باشد.

زیان مادی: خطر در بیمه باید امری باشد که خسارت مادی ایجاد کند به عبارت دیگر جبران خسارت باید از طریق پرداخت وجه یا پول توسط بیمه‌گر میسر باشد. مثلاً اگر حادثه فقط ایجاد ترس و وحشت کند خطر محسوب نمی‌شود.

البته مباحثی در خصوص خطرات معنوی مطرح است که در نهایت با جبران مادی ختم خواهد شد.

 

 

کیفیت وقوع خطر

عوامل پیدایش عبارت است از  

الف- عامل طبیعی که به آن بلایا و یا حوادث طیبعی نیز گفته می‌شود مثل خطرات سیل، زلزله، طوفان و…

ب- عامل انسانی که در آن انسان عامل اصلی پدید آمدن حادثه می‌باشد مثل آن‌که حوادث رانندگی اکثراً بر اثر دخالت انسانی به وجود می‌آید.

ج-عامل درون‌زا که عامل ذاتی در بروز حادثه دخیل می‌باشد مثل آن‌که در پدیده خودسوزی ماهیت جسم به اضافه شرایط خاص محیطی موجب بوجود آمدن حادثه می‌گردد.

تشدید خطر

 در اکثر موارد خطر حالت عادی خود را دارد (مثل آن‌که یک منزل مسکونی به‌طور عادی در معرض خطر آتش‌سوزی هست) گاهی اوقات عواملی موجب می‌شود که احتمال وقوع خطر افزایش یابد که این عوامل عبارت است از

۱- فعالیت انسانی: سهل‌انگاری و خطرات ناشی از فعالیت‌های روزانه انسانی بزرگ‌ترین عامل ایجاد خطر می‌باشد. مثل آن‌که فعالیت‌های انسانی در گردشگاه‌های جنگلی عامل بوجود آوردن آتش‌سوزی در این اماکن می‌باشد.

۲- عامل داخلی: این عامل به سازه و شرایط داخلی واحد مورد بحث برمی‌گردد مثل آن‌که ساختمانی که سازه اصلی آن چوب و مصالح خطرناک می‌باشد و یا کارخانه تولید مواد شیمیایی بیش‌تر در معرض خطر می‌باشند.

۳- عامل خارجی: این عامل به یک امر خارج از بیمه برمی‌گردد مثل آن‌که یک واحد مسکونی که در مجاورت یک مکان پرخطر مثل پمپ بنزین قرار دارد بیش‌تر از سایر منازل در معرض خطر است.

تغییر خطر: موقعی اتفاق می‌افتد که بیمه‌گذار پس از مدتی از شروع بیمه کاربرد مورد بیمه را تغییر دهد و یا دخل و تصرف در آن به عمل آورد که منجر به تشدید خطر شود در این‌گونه موارد حسب ماده ۱۶ قانون بیمه باید بی‌درنگ پس از تغییر خطر بیمه‌گر را مطلع سازد.