عدم کفایت تجربه پیمانکار از مهم‌ترین علل تأخیر پروژه

عدم کفایت تجربه پیمانکار از مهم‌ترین علل تأخیر پروژه

حمیدرضا احدی

عبدا… سپاهی

خلاصه مقاله

در این مقاله عوامل مؤثر در بروز تأخیر در اجرای پروژه‌های ریلی شناسایی شده و با استفاده از روش‌های اقتصاد مهندسی خسارات ناشی از این تأخیرات محاسبه، ارزیابی و تحلیل می‌شود. موفقیت یک پروژه عمرانی از طریق بررسی میزان تحقیق اهداف مورد نظر در محدوده زمان و هزینه پیش‌بینی شده منجر به کاهش شدید مطلوبیت و منافع پروژه می‌شود. نگاهی به سوابق موجود در مورد پروژه‌های عمرانی ملی و از جمله پروژه‌های ریلی حاکی از آن است که در موارد متعددی این پروژه‌ها در موعد پیش‌بینی شده به اتمام نمی‌رسد و بعضاً در چندین نوبت زمان اجرای آن تمدید می‌شود. افزایش زمان اجرای پروژه‌ها غالباً همراه با افزایش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم اجرای پروژه است و چنین وضعیتی معمولاً منجر به غیراقتصادی شده پروژه و اتلاف گسترده منابع ملی می‌شود. عوامل تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی متعدد است، در عین حال میزان تأثیر این عوامل نیز یکسان نیست و برخی از این عوامل اثرات بسیار شدیدتری بر روی زمان اجرای پروژه و به تبع آن هزینه اجرای پروژه دارند. در این مقاله به منظور افزایش احتمال موفقیت پروژه‌های عمرانی این عوامل شناسایی، بررسی و تحلیل شده و مدلی به منظور برآورد خسارت اقتصادی تأخیر در اجرای این پروژه‌ها ارایه شده است.

۱- مقدمه

آنچه در پروژه‌های عمرانی به عنوان تأخر از آن یاد می‌شود، افزایش زمان تحویل پروژه نسبت به زمان مورد توافق در قرارداد است.

تأخیر به عنوان یکی از مسأله‌های مشترک در تمام پروژه‌های عمرانی برای تمام ذی‌نفعان پروژه ناخوشایند است. کارفرما به دلیل سود از دست رفته ناشی از تأخیر در بهره‌برداری، پیمانکار به دلیل افزایش قیمت‌ها و افزایش اشغال منابع، مردم به دلیل عدم استفاده از منفعت اجتماعی پروژه و… از این موضوع متضرر می‌شوند. در کشور ایران که پروژه‌های عمرانی (ازجمله پروژه‌های عمرانی ریلی) در حجم بالایی در دست اجرا است، متأسفانه تأخیر در اجرای این پروژه‌ها گاهی به قدری طولانی می‌شود که علاوه بر اتلاف منابع ملی و خسارات اجتماعی، ممکن است در نهایت پروژه را از نظر اقتصادی غیرقابل توجیه کند. تاجایی که خسارت مستقیم و غیرمستقیم ناشی از تأخیر گاهی چند برابر ارزش واقعی پروژه است.

در زمینه علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی تحقیقات گسترده‌ای صورت گرفته است، اما آنچه در مقاله پیش رو به آن می‌پردازیم شناسایی و طبقه‌بندی این علل در پروژه‌های عمرانی ریلی است. ضمناً نوع طبقه‌بندی این علل هم با تحقیقات پیشین متفاوت بوده تا بتوان راهکارهای مؤثرتری برای کاهش آن ارایه کرد. سپس مدلی برای ارزیابی خسارت ناشی از تأخیر در پروژه‌های عمرانی معرفی شده است.

۲- روش تحقیق

در اغلب پروژه‌های مشابه علل تأخیر به صورت کلی شناسایی شده و با استفاده از پرسشنامه اولویت و میزان تأثیر این علل در ایجاد تأخیر سنجیده می‌شود. در این پروژه نیز ابتدا مطالعات گسترده‌ای بر روی علل تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه صورت گرفته است. پس از جمع‌بندی این علل، به تدوین پرسشنامه‌ای پرداخته شد که طی آن میزان تأثیر هرکدام از علل در تأخر پروژه‌های ریلی با ۵ گزینه «خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد» از صاحب‌نظران مربوطه مورد پرسش قرار گرفت. این پرسشنامه بین تعدادی از کارفرمایان، پیمانکاران و مشاوران حمل و نقل ریلی توزیع شد و براساس میانگین ساده، علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی ریلی اولویت‌بندی شد.

براساس اطلاعات به دست آمده از مطالعه ادبیات و پس از جمع‌بندی اولیه، ۴۹ عامل به عنوان علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی شناسایی شد و بر این اساس پرسشنامه اولیه‌ای تدوین شد که طی آن میزان تأثیر هریک از این عوامل در تأخیر پروژه‌های عمرانی ریلی با ۵ «خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد» (امتیاز یک برای کم‌ترین و امتیاز ۵ برای بیش ترین) مشخص شد. این پرسشنامه سپس بین کارفرمایان، پیمانکاران و مشاوران حمل و نقل ریلی توزیع شد و براساس نتایج حاصله و میانگین امتیازات اعلام شده، علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی ریلی اولویت بندی و درنهایت ۲۵ عامل در پرسشنامه نهایی منظور شد. این ۲۵ عامل در یکی از ۵ طبقه اشاره شده در جدول ۱ قرار می‌گیرند.

 

جدول ۱: طبقه‌بندی علل تأخیر در پروژه‌های حمل و نقل ریلی

پرسشنامه نهایی شامل ۲۵ علت اصلی تأخیر در پروژه‌های عمرانی طراحی شد و در بین ۶۰ نفر از صاحب‌نظران حوزه حمل و نقل ریلی توزیع شد که ۳۷ پرسش نامه تکمیل و مورد استفاده قرار گرفت. ضریب هم‌‌‌‌بستگی اسپیرمن بین نظرات گروه کارفرما، پیمانکار و مشاور به کمک نرم‌افزار SPSS محاسبه شد که بالاتر بودن آن از مقدار بحرانی در سطح خطای ۵درصد نشان داد که توافق نظر نسبی بین نظرات این ۳ گروه وجود دارد و به همین دلیل نتایج قابل اتکا است.

در ادامه یک مدل برای ارزیابی خسارات ناشی از تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی ریلی ارایه شده است. این مدل با تکیه بر تکنیک‌های اقتصاد مهندسی ارایه شده و در یک مطالعه موردی، توسط نرم‌افزار COMFAR به‌کار برده شده است.

۳- بررسی علل تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی در برخی از کشورهای در حال توسعه

در ادبیات موضوع علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی، تاکنون مطالعات زیادی انجام شده است. در جدول زیر خلاصه‌ای از این مطالعات در چند کشور بیان شده است.

جدول۲: علل تأخیر در چند کشور در حال توسعه

جدول۲: علل تأخیر در چند کشور در حال توسعه

۴- مطالعه صورت گرفته در زمینه تأخیر در پروژه‌های عمرانی در ایران

موضوع تأخیر در پروژه‌های عمرانی در ایران نیز به‌طور گسترده‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. اکثر این پژوهش‌ها دلایل تأخیر را براساس دلایل مربوط به‌کارفرما، پیمانکار، مشاور، عوامل خارجی و… دسته‌بندی کرده‌اند.

شاکریس و همکاران (۱۳۹۱) در بررسی آماری این عوامل در ایران و تدوین پرسشنامه‌ای جامع، به اولویت‌بندی زیر دست یافته‌اند:

۱- تأخیر در صورت‌وضعیت‌ها و تعدیل‌‌‌ها ۲- ضعف مدیریت کارگاه ۳-تعلل در نقشه‌های اجرایی ۴- عدم شناخت مناسب از منطقه پروژه ۵- عدم کفایت تجربه پیمانکار ۶- تخصص و مهارت ناکافی نیروی انسانی ۷- برآورد ناقص هزینه اجرای پروژه

آن چه نوری و همکاران (۱۳۸۸) درمورد علل تأخیر به آن اشاره کرده‌اند عبارتند از: ۱- استملاک اراضی ۲- تورم ۳- مشکلات مالی ۴- مشکلات کارفرما ۵- نواقص مطالعه و طراحی ۶- مشکلات و ضعف‌های پیمانکار ۷- ساختار و قوانین. به همین دلیل آنها ساخت مدل برهم کنش عوامل تأخیر با اصلاح ساختار و قوانین پروژه‌ها و استفاده از شیوه‌های تأمین مالی مانند BOT و EPCF را جهت کاهش تأخیر پیشنهاد کرده‌اند. مطالعات فتحی و نجفی (۱۳۸۸) در بررسی علل تأخیر پروژه‌های عمرانی استان کرمانشاه ضمن تأیید مطالعات دیگر کمبود مصالح را نیز در شمار علل تأخیر در پروژه‌ها عمرانی ایران ذکر کرده‌اند.

در زمینه پروژه‌های عمرانی شهری نیز این دلایل را جزو اصلی‌‌‌ترین تأخیر در پروژه‌های ریلی دانسته‌اند:

۱-         عدم تأمین بودجه کافی در زمان مناسب ۲- عدم رفع متعارضین (ملکی، ترافیکی، تأسیساتی و…) در زمان مناسب ۳- قیمت‌دهی نامناسب پیمانکاران جهت برنده شدن در مناقصه ۴- وجود پیمانکاران دولتی و خصوصی و حمایت از آنها در زمان مناقصه و اجرای پروژه ۵- ضعف در منابع مالی پیمانکار ۶- ضعف در مدیریت اجرایی پیمانکار ۷- ضعف قوانین و مقررات در ارجاع کار به پیمانکار ۸-نبود فهرست بهای پایه برای فعالیت‌های درون شهری ۹-دقت پایین در برآورد احجام ۱۰- نداشتن دید اجرایی و کارگاهی طراحان ۱۱-تأخیر در تهیه نقشه‌ها در حین کار ۱۲-تأخیر در تصمیم‌گیری‌های حساس در حین پروژه.

در مطالعه موردی پروژه‌های سازمان نوسازی و مدارس، ضعف سیستم برنامه‌ریزی و اجرایی کشور نیز در ایجاد تأخیر مؤثر دانسته شده و بر از هم گسیختگی عوامل برنامه‌ریزی، طرح‌ریزی و بودجه‌ریزی یا به تعبیری عدم ارتباط برنامه‌های کلان بخشی و منطقه‌ای و ارزیابی طرح‌ها تأکید گشته است.

در پژوهشی که به منظور بررسی مشکلات فراروی پیمانکاران انجام شده، بخشنامه‌های صادره غیرشفاف عنوان شده است. ازجمله مشکلات پیمانکاران که تأثیر به‌سزایی در ایجاد تأخیر دارد واقعی نبودن ضرایب تعدیل و شرایط عمومی پیمان است.

مطالعات اولیه ناقص یا اشتباه و اشکالات نقشه‌ها از سوی طراحان و یا کارفرما زمان و هزینه پروژه‌ها را به شدت افزایش داده و بعضاً باعث توقف پروژه می‌شود.

روال نامناسب تخصیص بودجه در طرح‌های عمرانی و قوانین برگشت اعتبار در پروژه‌های سیلو بیش از سایر عوامل باعث تأخیر می‌شود. واگذاری پروژه‌ها از طریق برگزاری مناقصاتی که به قیمت حداقل، بیشترین توجه می‌شود، گاهی پیمانکاران را به اعلام قیمت پایین‌تر از قیمت واقعی تشویق می‌کند و این خود منجر به بروز مشکلات بعدی می‌شود.

در پژوهشی که در زمینه پروژه‌های سدسازی انجام شده است از این علل یاد شده است: ۱-جابه‌جایی مدیران و تصمیم‌گیرندگان در سطوح مختلف کارفرما که باعث کندی کار‌‌ها و عدم آشنایی با توافقات و مسایل قبلی می‌گردد.۲-همزمانی طراحی و اجرا در طرح‌های سدسازی که سبب مشخص نبودن محدوده کار‌‌ها و عدم آشنایی با توافقات و مسایل قبل می‌شود.۲-همزمانی طراحی و اجرا در طرح‌های سدسازی که سبب مشخص نبودن محدوده کار شده و تغییرات مداوم پروژه را به دنبال دارد.۳- عدم حضور مستمر و با برنامه طراحان در کارگاه.

نارضایتی نیروی کار در پروژه‌های بزرگ آب از موضوعاتی است که نتیجه‌اش کند پیش رفتن پروژه و ایجاد تأخیر است.

۵- علل تأخیر در اجرای پروژه‌های حمل و نقل ریلی

نتایج پرسشنامه علل تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی ریلی در این جدول آمده است: 

جدول شماره۴: علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی ریلی

 

باتوجه به میانگین نظرات اعلام شده و رتبه‌بندی دلایل تأخیر براساس این امتیازات، می‌توان ادعا کرد که به ترتیب عوامل مالی، مدیریتی، قوانین و مقررات و عوامل فنی و اجرایی مهم‌ترین عوامل مؤثر در ایجاد تأخیر در اجرای پروژه‌های صنعت ریلی است.

نگاهی به سوابق موجود درمورد پروژه‌های عمرانی ملی و از جمله پروژه‌های ریلی حاکی از آن است که در موارد متعددی این پروژه‌ها در موعد پیش‌بینی شده به اتمام نمی‌رسد و بعضاً در چندین نوبت زمان اجرای آن تمدید می‌شود. افزایش زمان اجرای پروژه‌ها غالباً همراه با افزایش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم اجرای پروژه است و چنین وضعیتی معمولاً منجر به غیراقتصادی شده پروژه و اتلاف گسترده منابع ملی می‌شود. در این مقاله عوامل مؤثر در بروز تأخیر در اجرای پروژه‌های ریلی شناسایی شده و با استفاده از روش‌های اقتصاد مهندسی خسارات ناشی از این تأخیرات محاسبه، ارزیابی و تحلیل می‌شود. در شماره قبل با علل تأخیر در چند کشور در حال توسعه و مطالعه صورت گرفته در زمینه تأخیر در پروژه‌های عمرانی در ایران آشنا شدید. ادامه مقاله را بخوانید:

در زمینه پروژه‌های عمرانی شهری نیز این دلایل را جزو اصلی‌‌‌ترین تأخیر در پروژه‌های ریلی دانسته‌اند:

۲-عدم تأمین بودجه کافی در زمان مناسب ۲- عدم رفع متعارضین (ملکی، ترافیکی، تأسیساتی و…) در زمان مناسب ۳- قیمت‌دهی نامناسب پیمانکاران جهت برنده شدن در مناقصه ۴- وجود پیمانکاران دولتی و خصوصی و حمایت از آنها در زمان مناقصه و اجرای پروژه ۵- ضعف در منابع مالی پیمانکار ۶- ضعف در مدیریت اجرایی پیمانکار ۷- ضعف قوانین و مقررات در ارجاع کار به پیمانکار ۸-نبود فهرست بهای پایه برای فعالیت‌های درون شهری ۹-دقت پایین در برآورد احجام ۱۰- نداشتن دید اجرایی و کارگاهی طراحان ۱۱-تأخیر در تهیه نقشه‌ها در حین کار ۱۲-تأخیر در تصمیم‌گیری‌های حساس در حین پروژه.

در مطالعه موردی پروژه‌های سازمان نوسازی و مدارس، ضعف سیستم برنامه‌ریزی و اجرایی کشور نیز در ایجاد تأخیر مؤثر دانسته شده و بر از هم گسیختگی عوامل برنامه‌‌ریزی، طرح ریزی و بودجه‌ریزی یا به تعبیری عدم ارتباط برنامه‌های کلان بخشی و منطقه‌ای و ارزیابی طرح‌ها تأکید گشته است.

در پژوهشی که به منظور بررسی مشکلات فراروی پیمانکاران انجام شده، بخشنامه‌های صادره غیرشفاف عنوان شده است. ازجمله مشکلات پیمانکاران که تأثیر به‌سزایی در ایجاد تأخیر دارد واقعی نبودن ضرایب تعدیل و شرایط عمومی پیمان است.

مطالعات اولیه ناقص یا اشتباه و اشکالات نقشه‌ها از سوی طراحان و یا کارفرما زمان و هزینه پروژه‌ها را به شدت افزایش داده و بعضاً باعث توقف پروژه می‌شود.

روال نامناسب تخصیص بودجه در طرح‌های عمرانی و قوانین برگشت اعتبار در پروژه‌های سیلو بیش از سایر عوامل باعث تأخیر می‌شود. واگذاری پروژه‌ها از طریق برگزاری مناقصاتی که به قیمت حداقل، بیشترین توجه می‌شود، گاهی پیمانکاران را به اعلام قیمت پایین‌تر از قیمت واقعی تشویق می‌کند و این خود منجر به بروز مشکلات بعدی می‌شود.

در پژوهشی که در زمینه پروژه‌های سدسازی انجام شده است از این علل یاد شده است: ۱-جابه‌جایی مدیران و تصمیم‌گیرندگان در سطوح مختلف کارفرما که باعث کندی کار‌‌ها و عدم آشنایی با توافقات و مسایل قبلی می‌گردد.۲-همزمانی طراحی و اجرا در طرح‌های سدسازی که سبب مشخص نبودن محدوده کار‌‌ها و عدم آشنایی با توافقات و مسایل قبل می‌شود.۲-همزمانی طراحی و اجرا در طرح‌های سدسازی که سبب مشخص نبودن محدوده کار شده و تغییرات مداوم پروژه را به دنبال دارد.۳- عدم حضور مستمر و با برنامه طراحان در کارگاه.

نارضایتی نیروی کار در پروژه‌های بزرگ آب از موضوعاتی است که نتیجه‌اش کند پیش رفتن پروژه و ایجاد تأخیر است.

۶- توصیه‌هایی برای کاهش میزان تأخیرات در اجرای پروژه‌های عمرانی ریلی

باتوجه به نتایج به دست آمده از جدول شماره ۴ توصیه‌های زیر به منظور کاهش تأخیرات در هر گروه از عوامل اشاره شده پیشنهاد می‌گردد.

۶-۱ توصیه‌های مالی

•           فراهم کردن امکان گشایش اعتبار ریالی و کاهش درگیری مالی کارفرما و مجری به دلیل تأخیر در تسویه حساب‌های مالی.

•           تصویب و شروع عملیات اجرایی پروژه‌های جدید صرفاً در محدوده منابع مالی موجود.

•           فراهم کردن امکان استفاده از منابع مالی و بین‌المللی.

۶- ۲توصیه‌های مدیریتی

•           استفاده از استانداردهای مدیریت پروژه از جمله PMBOK جهت مدیریت صحیح و همه‌جانبه پروژه

•           الزام کارفرما به استفاده از تکنیک Portfolio (مدیریت سبد پروژه) جهت تخصیص صحیح منابع

•           تهیه برنامه یکپارچه به نحوی که برنامه زمنیه تدارکات، برنامه زمانی سفارش، زمان سفارش تدارکات، انبارداری و منترل موجودی‌‌‌ها به همراه برنامه‌ریزی برای سایر فرایندهای پروژه به صورت یکپارچه صورت پذیرد.

•           مدیریت صحیح ریسک تدارکات پروژه (تأخیر در دریافت مصالح مورد نیاز و یا کیفیت پایین) که این موارد باید پیش‌بینی و راهکار مقابله یا کاهش آن در نظر گرفته شود.

•           استقرار واحد مستقل کنترل پروژه در شرکت‌های عمرانی ریلی

•           حل کامل موانع تملک اراضی و رفع معارضات قبل از آغاز پروژه‌های ریلی و پیش‌بینی و تأمین به موقع اعتبار لازم جهت پرداخت غرامت معارضین.

۶ -۳راهکارهای مربوط به قوانین و مقررات

•           اصلاح روش انتخاب پیمانکار به گونه‌ای که به سوابق پیمانکار به‌خصوص در زمینه رعایت زمان، هزینه و کیفیت اجرای پروژه‌های ریلی قبلی پیمانکار توجه بیشتری شود.

•           به‌روز رسانی و تکمیل فهرست بهای پروژه‌های ریلی براساس اقلام و قیمت‌های واقعی بازار

•           اصلاح ضرایب تعدیل به گونه‌ای که با سازوکار مشخص بتوان نظرات معقول نمایندگان اصناف و پیمانکاران را در آن دخیل کرد.

•           اصلاح شرایط پیمان به‌خصوص در زمینه در نظر گرفتن هزینه خسارت به نفع پیمانکار در مواقعی که تأخیر مستقیماً ناشی از قصور کارفرما است.

•           استفاده از فلسفه ساخت و ساز ناب (lean construction) جهت اصلاح سیستم‌های کلان برنامه‌ریزی کشور و وزارت راهع و شهرسازی و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران.

•           بررسی آنالیز دقیق قیمت در هنگام برگزاری مناقصه

۶-۴ راهکار فنی و اجرایی

اجرای پروژه‌های ریلی به صورت کلید در دست (طراحی، اجرا، تحویل، تضمین کیفیت) باعث می‌شود که علاوه بر کاهش کشمکش‌های بین ناظر و پیمانکار، طراحی به صورت کاملاً عملیاتی و معقول انجام پذیرد. درصورت هرگونه تغییر در پروژه، مراحل تهیه نقشه، ابلاغ و اجرای آن بسیار سریع‌تر انجام خواهد شد. تضمین کیفیت تا زمان طولانی پس از بهره‌برداری، پیمانکار را ملزم به دقت بیشتر در برآورده کردن کیفیت پروژه خواهد کرد و در صورت بروز هرگونه اشکال یا تأخیر در پروژه، مسؤولیت حقوقی آن بر عهده پیمانکار است.

آموزش و ارزیابی مهارت فنی نماینده رسمی کارفرما، طراحان و ناظران در زمینه صنعت حمل و نقل ریلی.

ایجاد بانک‌های اطلاعاتی برای نگهداری اطلاعات مربوط به برآورد احجام و هزینه واقعی پروژه‌های ریلی انجام شده تا مشاوران و طراحان ضمن دسترسی به آن بتوانند احجام پروژه‌های آینده را به صورت واقعی برآورد کنند.

تلاش برای کوتاه کردن فرایند واردات، پرداخت حق گمرک و تعرفه‌های مربوط به ریل، ماشین‌آلات و مصالح مورد نیاز برای پروژه‌های ریلی درون شهری و برون شهری.

استفاده از فناوری‌ها نوین جهت پیش‌بینی شرایط نامساعد جوی و برنامه‌ریزی برای کاهش تأثیر آن در ایجاد تأخیر

۷- خسارت ناشی از ایجاد تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی ریلی

درصورت تأخیر در بهره‌برداری از پروژه‌های ریلی، خسارات اقتصادی زیر به بار خواهد آمد:

هزینه تأخیر در بهره‌برداری و منافع از دست رفته

هزینه ناشی از تورم (افزایش هزینه‌های مصالح و اجرا)

افزایش هزینه نیروی کار و ماشین‌آلات

افزایش هزینه تمدید مجوز‌‌ها و پیمان‌ها

افزایش هزینه بهره‌برداری صرف شده

زیان از دست دادن بازار رقابت

افزایش هزینه ناشی از کاهش درآمد ریلی دولت و رفاه اجتماعی مردم

افزایش هزینه ناشی از تلفات انسانی و اقتصادی پروژه‌های جایگزین

۸- مدل ارزیابی خسارات ناشی از تأخیر در پروژه‌های حمل و نقل ریلی به تورم و نرخ بهره بانکی توجه می‌شود.

نرخ تورم هم به همین صورت در محاسبات تأثیرگذار است و باعث متورم شدن ارزش سرمایه می‌شود. درصورتی که در یک پروژه در طی سال‌های مختلف هزینه و درآمد داشته باشیم نرخ بهره سرمایه و نرخ تورم را در آن تأثیر داده. ارزش فعلی خالص سرمایه یا (Net Present Value) را محاسبه می‌کنیم. NPV کل نیز از جمع جبری NPV هزینه‌ها و درآمد‌‌ها به دست می‌آید. در ارزیابی اقتصادی پروژه‌ها چنان‌چه NPV کل مثبت باشد این پروژه با نرخ بهره به‌کار گرفته شده اقتصادی است. درحالی که منفی بودن NPV حاکی از این است که از نظر اقتصادی این پروژه توجیه ناپذیر است.

اکنون فرض کنید پروژه احداث یک خط ریلی مورد نظر است. چنان‌چه این پروژه دقیقاً براساس برنامه پیش برود ارزش فعلی کل آن را NPV0 می‌نامیم.

با افزایش زمان اجرای پروژه احداث خط ریلی تغییرات مالی زیر در پروژه به وجود می‌آید:

۱-         افزایش هزینه مصالح و تأسیسات براثر تورم

۲-         افزایش هزینه‌های جاری پروژه (حقوق نیروی کار، اجاره ماشین‌آلات و یا مکان‌ها، انرژی، تمدید قرارداد و پیمان، بیمه) مثلاً پروژه‌ای که به جای ۵ سال در ۱۰ سال اجرا می‌شود باید به جای ۶۰ ماه حقوق، ۱۲۰ ماه حقوق به نیروی کار خود بدهد. خود این حقوق هم هر سال در اثر تورم افزایش می‌یابد.

۳-         به تعویق افتادن درآمد پروژه

خسارت اقتصادی ناشی از تأخیر (Delay Economic Damage) DED در اجرای یک پروژه ریلی با در نظر گرفتن ۳ بند بالا بدین صورت است:

DED = NPVd – NPV0

NPVd همان ارزش فعلی کل پروژه با تأخیر در اجرا است.

۹- بررسی کمی مدل DED

احداث یک خط ریلی بین دو شهر را تحت شرایط زیر در نظر بگیرید:

–           طول زمان اجرای پروژه ۵ سال (۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹) و طول دوره بهره‌برداری ۳۰ سال (۱۳۹۰ تا ۱۴۱۹)

–           ارزش فعلی (NPV) هزینه ریل‌گذار (کلیه هزینه‌های مصالح و ریل مورد نیاز) معادل ۵۰۰۰میلیارد ریال

–           نرخ تورم سالیانه ۲۰ درصد و نرخ بهره سرمایه ۲۵ درصد

–           هزینه‌های بهره‌برداری سالیانه از پروژه به میزان ۵۰۰ میلیارد ریال و افزایش سالیانه آن با نرخ تورم

–           درآمد حاصل از حمل بار و مسافر در این خط در اولین سال بهره‌برداری (۱۳۹۰) معادل ۲۰۰۰ میلیارد ریال و افزایش سالیانه آن با نرخ تورم درصورتی که اجرای این پروژه به جای ۵ سال، ۱۰ سال به طول بینجامد، با استفاده از مدل DED میزان خسارت اقتصادی ناشی از این ۵ سال تأخیر قابل محاسبه است.

با استفاده از نرم‌افزار ارزیابی مالی و اقتصادی پروژه‌ها (COMFAR) اطلاعات این دو پروژه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت که خلاصه‌ای از خروجی آن به شرح ذیل است:

همان‌طور که مشاهده می‌شود احداث این خط در ۵ سال کاملاً اقتصادی است. اما درصورتی که احداث این خط در ۱۰ سال به طول به طول بینجامد، نه تنها پروژه اقتصادی نخواهد بود بلکه خسارتی به میزان ۳۰۳۸ میلیارد ریال به بار می‌آورد.

بزرگی این خسارت زمانی مشخص می‌شود که توجه کنیم این خسارت ۱٫۷ برابر ارزش فعلی سود پروژه است.

۱۰- جمع بندی و نتیجه‌گیری

در بررسی علل تأخیر در پروژه‌های عمرانی ریلی، مهم‌ترین علت عدم تأمین مالی از سوی کارفرما است. در این مقاله علل تأخیر در پروژه‌های ریلی به ترتیب عبارتند از: عوامل مالی، عوامل مدیریتی، عوامل مربوط به قوانین و مقررات، عوامل فنی و اجرایی. در ادامه راهکارهای متناسب با آن ذکر شده است.

با استفاده از مدلی که تحت عنوان DED ارایه شده است، می‌توان به محاسبه خسارت اقتصادی ناشی از تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی ریلی پرداخت و به عنوان یک مقایسه مهم نسبت این خسارت را به ارزش خالص فعلی کلی پروژه به دست آورد.

منبع: ارایه شده در سومین کنفرانس بین‌المللی پیشرفت‌های اخیر در مهندسی راه‌آهن