نخبه‌پروری یا فقط ادعای حضور؟!

دانشگاه آزاد در خارج از مرز‌ها به دنبال چیست؟!

نخبه‌پروری یا فقط ادعای حضور؟!

پس از تأخیر زیاد، سنگ بنای اول دانشگاه «المصطفی‌الامین» توسط دانشگاه آزاد اسلامی ایران تابستان امسال در عراق گذاشته شد. تأسیس این دانشگاه یک پیروزی روشن برای دانشگاه آزاد اسلامی و آرمان‌های قدرت نرم ایران در منطقه است.

به گزارش ایسنا و به نقل از المانیتور، در سال ۲۰۰۳ پس از حمله آمریکا به عراق، نظام آموزشی این کشور کاملاً از هم پاشید. نرخ بی‌سوادی به طرز وحشتناکی زیاد شده و دانشگاه‌ها به میدان جنگ فرقه‌ای تبدیل شده‌اند.

خشونت سازمان‌یافته از جمله ضرب و شتم، تجاوز و تهدید به مرگ، دانشجویان و اعضای هیأت علمی را از دانشگاه‌ها دور کرده است. در حالی‌که خدمات دولتی آموزش عالی کاهش یافته است، خیرین مؤسسات خصوصی را جایگزین دانشگاه‌ها راه‌اندازی کرده‌اند که اغلب با پیچیدگی‌های فرقه‌ای و مذهبی دست و پنجه نرم می‌کنند.

برخی خارجی‌‌ها نیز برای پر کردن این خلأ تلاش کرده‌اند. پیش از حمله ایالات متحده آمریکا، شاخص‌های آموزش و پرورش در کشور غنی از نفت و کنترل شده توسط رژیم بعثی، همانند سایر کشورهای با درآمد متوسط، پیشرفت داشت.

تأسیس اولین دانشگاه عراق در سال ۱۹۵۷

اولین دانشگاه این کشور، دانشگاه بغداد، در سال ۱۹۵۷ تأسیس شد. در سال ۱۹۶۸، دولت آموزش و پرورش را در همه سطوح رایگان و اجباری کرد.

در سال ۱۹۷۷، بی‌سوادی ریشه‌کن شد و ظاهراً کشور رو به رشد بود. اما راه انداختن جنگ ۸ ساله با ایران در دهه ۱۹۸۰ توسط صدام‌حسین و تحریم‌های غرب به‌دلیل حمله به کویت در دهه ۱۹۹۰، این دستاورد‌ها را کاهش داد.

تا سال ۲۰۰۰ نرخ باسوادی جوانان ۱۵-۲۴ ساله به ۸۴٫۸ درصد تنزل کرد که کمی بالاتر از مصر همسایه منطقه‌ای عراق بود. شکاف جنسیتی نیز محدود شد. نرخ سواد زنان در سال ۲۰۰۰ به میزان ۸۰٫۵ درصد بود، رقمی که مصر در سال ۲۰۰۶ به آن رسید. در عین حال، سرمایه‌گذاری کم در آموزش و پرورش توسط دولت منجر به زیرساخت‌های پیر و شکننده شد.

سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ و جایگزینی آن با دولت منتخب ایالت متحده آمریکا نظام آموزشی عراق را ویران کرد. بی‌تجربگی مأموران آمریکایی که موفق به درک پیچیدگی‌‌ها و اهمیت حفظ صلح بین فرقه‌ها نبودند، مسأله بزرگ آموزش عالی بود.

قانون بعث‌زدایی

قانون «بعث‌زدایی» در سال ۲۰۰۳ منجر به اخراج هزاران معلم و استاد دانشگاه شد که اعضای حزب بعث بودند. قتل رییس دانشگاه بغداد فقط چند روز پس از تصویب این قانون اتفاق افتاد.

در سال‌های بعد، قانون «ضد بعثی‌سازی» موجب رقابت شبه‌نظامیان محلی و جناح‌های سیاسی به منظور کنترل شدید آموزش عالی قرار گرفت.

در سال ۲۰۱۴، با پیشروی سریع داعش، وضعیت بدتر شد. چندین دانشگاه بزرگ دولتی، از جمله دانشگاه موصل که دومین دانشگاه بزرگ کشور است، اشغال و هزاران کتاب به آتش کشیده شد. کلاس‌‌ها لغو و ساختمان‌ها تخریب شدند.

گرچه آمار دقیقی وجود ندارد، اما تخمین زده می‌شود که صد‌ها تن از کارکنان و اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های عراق طی دهه گذشته ترور شده‌اند.

در حالی‌که چند آمار قابل اطمینان برای آموزش عالی عراق وجود دارد یکی از آنها که فاجعه آموزشی عراق را نمایان می‌کند، نرخ سوادآموزی است.

طبق داده‌های یونسکو، حدود ۳٫۲ میلیون نفر از جمعیت جوانان ۱۵-۲۴ ساله در سال ۲۰۱۳ بی‌سواد بوده‌اند که افزایش تقریباً ۲٫۴ میلیون نفری را از سال ۲۰۰۰ نشان می‌دهد. تنها نیمی از جوانان عراق امروز توانایی خواندن و نوشتن دارند.

کم‌کاری دولت در آموزش و پرورش منجر به گسترش صنعت دانشگاه‌های خصوصی شده است.

دانشگاه‌های خصوصی شیعیان

بخشی از سیاست جدید آموزش و پرورش، رونق ساخت دانشگاه‌های خصوصی شیعیان است، مانند دانشگاه «اهل البیت» در نجف، که نوعی علوم اسلامی و فقه را که قبلاً توسط رژیم بعث ممنوع شده بود، تدریس می‌کند.

این دانشگاه‌های مذهبی تنها توسط ایران تأمین نمی‌شوند، بلکه توسط شیعیان که اغلب در عراق و همچنین در کویت، لبنان و بریتانیا مستقر هستند، حمایت می‌شوند.

در اواخر در دهه اول قرن ۲۱ دانشگاه‌های خصوصی دیگری تأسیس شدند که متمرکز بر علوم سخت، مانند مهندسی و پزشکی بودند. این دانشگاه‌ها به طبقه متوسط جامعه نگاه دارند که مشتاق آن هستند تا از خشونت و تنفر فرقه‌ای جلوگیری کنند.

در کنار این کارآفرینان داخلی، قدرت‌های خارجی نیز در این مسیر قدم گذاشته‌اند. ایالات متحده آمریکا اولین قدرت خارجی بود که با افتتاح «دانشگاه آمریکایی عراق» (AUI) در سال ۲۰۰۷ نقش مهمی در تأمین آموزش و پرورش این کشور داشت.

دانشگاه آمریکایی عراق در حال حاضر ۱۶۰۰ دانشجو از سراسر عراق را در موضوعات مختلف در زمینه کسب و کار، اجتماعی و علوم سخت ثبت‌نام می‌کند و شعار آن «یادگیری امروز، رهبری فردا» است.

این دانشگاه طوری طراحی شده است تا نخبگان آینده کشور را براساس مدل دانشگاه‌های آمریکا در قاهره و بیروت تربیت کند.

دانشگاه آمریکایی عراق در بغداد ساخته نشد، بلکه در حومه سلیمانیه، یک شهر امن و نسبتاً موفق در منطقه کردستان تأسیس شد. به این ترتیب، AUI منافع واشنگتن را با گروهی از کردهای نخبه و غرب‌گرا متصل می‌کند.

در حالی‌که ایالات متحده آمریکا روی کردستان عراق تمرکز کرده، ایران مدت زیادی است که نگاه به کل عراق دارد.

کلنگ‌زنی اولین شعبه دانشگاه المصطفی الامین

 پس از تأخیر زیاد، کلنگ اولین شعبه دانشگاه المصطفی‌الامین که سرمایه‌گذاری آن توسط دانشگاه آزاد اسلامی ایران تأمین می‌شود در ۱۴ اوت ۲۰۱۷ زده شد.

انتظار می‌رود که این دانشگاه ۳ دانشکده متمرکز بر علوم اسلامی، از جمله حقوق، ادبیات و الهیات داشته باشد. دانشگاه با هدف ثبت‌نام ۴۵۰ دانشجو در اولین سال تحصیلی، شروع به‌کار می‌کند. هدف بعدی این دانشگاه جذب ۱۳۵۰ دانشجو است.

همین‌طور به‌طور جداگانه، در ۲۷ ژوییه امسال، دانشگاه علوم پزشکی تهران برای ساخت اولین دانشگاه پزشکی خارجی عراق به توافق رسید.

دانشگاه المصطفی‌الامین یک پیروزی آشکار برای دانشگاه آزاد اسلامی و آرمان‌های قدرت نرم ایران در منطقه است. با وجود همسایگان و امضای بیش از ۵۰ تفاهمنامه همکاری علمی و آکادمیک با دولت بغداد، حدود ۳۰۰۰ دانشجوی عراقی در دانشگاه‌های ایران ثبت نام کرده‌اند.

در واقع برنامه ایران برای توسعه تحصیلی در خارج از کشور تاکنون تا حد زیادی تحت کنترل بوده است. دانشگاه آزاد اسلامی چندین شعبه خارجی دارد که بنیانگذار آن اکبرهاشمی‌رفسنجانی، رییس‌جمهور وقت ایران بین سال‌های ۱۹۸۹-۱۹۹۷ بود. در سال ۱۹۹۰ اولین دانشگاه آزاد اسلامی در بیروت افتتاح شد و پس از آن در سال ۱۹۹۵ در دبی نیز یک شعبه تأسیس شد.

پس از آن‌که در سال ۱۹۹۷ مدت ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی به پایان رسید، دانشگاه آزاد اسلامی گسترش قابل توجهی در خارج از کشور پیدا کرد. این دانشگاه در سال ۲۰۰۴ یک مرکز در آکسفورد تأسیس کرد و در سال ۲۰۱۰ توانست دولت افغانستان را برای تأسیس شعبه‌ای در کابل متقاعد کند.

دانشگاه آزاد اسلامی هنوز امیدوار است که به روسیه و اتریش گسترش یابد و در این کشور‌ها نیز شعبه داشته باشد.

نتیجه‌گیری

به جز لبنان، که دانشگاه آزاد اسلامی در چندین شهر آن فعالیت دارد، بقیه شعبات خارجی این دانشگاه کوچک هستند. مهم‌تر از همه، هیچ یک از شعبه‌های دانشگاه آزاد اسلامی در خارج از کشور هنوز قادر به جذب استعدادهای ناب و نخبگان محلی نیستند و اعتبار لازم را هنوز کسب نکرده‌اند.

در شرایطی که برخی تحلیلگران مدعی دخالت ایران در عراق با استدلال احتمال افزایش تنش‌های فرقه‌ای هستند، دیگران، به ویژه ایرانی‌‌ها معتقدند که به‌دنبال بازسازی آموزش عالی در عراق و همکاری مبنایی برای تبادل دانش و ایده‌ها هستند.

 

با این حال، بعید است بدون توانایی دولت عراق برای ایجاد مؤسسات معتبر و با کیفیت، عوامل خارجی و بنیانگذاران مؤسسات خصوصی بتوانند بحران آموزشی عراق را اصلاح کنند و با این روند، دانشجویان نخبه عراقی به امید آینده‌ای بهتر از کشور خارج خواهند شد.