حرا جنگلی در میان آب

 

ناصر بهزادفر-گونه حرا که نام علمی آن به حکیم و فیلسوف ایرانی ابو علی سینا (Avicennia Marina) نسبت داده می‌شود، درختانی در اندازه‌های ۳ تا ۶ متر با شاخ و برگ سبز روشن هستند.

به گزارش مناقصه مزایده، حرا درختی است آب شورزی که هنگام مد آب دریا تا گلوگاه در آب فرو می‌رود. با خاصیت تصفیه‌ای که در پوست این درخت وجود دارد، بخش شیرین آب دریا را جذب و نمک آن را دفع می‌کند. درخت حرا در حقیقت یک کارخانه آب شیرین کن طبیعی و خدادادی است.

در تنگه خوران، بین جزیره قشم و بخشی از استان هرمزگان (فاصله بین شمال جزیره قشم و بندر خمیر) جنگل دریایی حرا در گستره‌ای معادل ۲۰۰ کیلومتر مربع پدید آمده که از تنوع زیستی بالایی برخوردار است. جنگل حرا به دلیل مساعد بودن شرایط اکولوژی، زیستگاهی امن برای پرندگان مهاجر از مناطق گرمسیری است. پرندگانی همچون حواصیل بزرگ، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، حواصیل هندی، کفچه نوک تیز، سلیم خاکستری، گیلانشاه، کاکایی و….

جوامع جنگلی مانگرو (حرا) در طول میلیون‌ها سال موفق شده‌اند تا سازگاری اعجاب‌انگیزی با آب شور دریا و سواحل جزر و مدی پیدا کنند. اصولاً این گیاهان قادر نیستند دمای کم‌تر از ۵ درجه سانتی‌گراد را تحمل کنند. ضمن این‌که شوری بین ۲۰ تا ۳۲ در هزار برای رشد آن‌ها مناسب است. مانگرو یکی از مقاوم‌ترین گونه‌ها محسوب می‌شود که با حداقل نیازهای خاص گیاهان مانگرو، در سواحل و امتداد کوه‌ها توسعه می‌یابد. یکی از ویژگی‌های درختچه حرا، ریشه آن است. ریشه‌های اصلی حرا کوتاه و کم عمق‌اند و از آن‌ها ریشه‌های فرعی و باریک و عمودی اسفنجی به سمت بالا منشعب شده و به‌طور متوسط تا ۳۰ سانتی متر از سطح زمین بالاتر می‌روند. این ریشه‌های هوایی به تدریج دور درخت را پوشش می‌دهند و تبدیل به یک شبکه می‌شوند و به این ترتیب امکان زیستگاه در چنین محیط باتلاقی فراهم می‌کنند. این ریشه‌ها از شوری اطراف نیز می‌کاهند تا امکان تغذیه گیاه از آب بسیار شور دریا میسر شود. جنگل‌های دریایی حرا در شبانه روز دو بار در آب دریا آبتنی می‌کنند. هنگام مد ماهیان زیادی به طرف جنگل حرکت می‌کنند و صیادان محلی نیز به خوبی این را می‌دانند.

ناحیه جزر و مدی حرا زیستگاه مناسبی برای نرم‌تنان، سخت پوستان و ماهیان پدید آورده است که منبع غذایی مهمی برای ماهیان و پرندگان وحشی هستند. ارتباط میان تولید اولیه بوم سازگان (اکوسیسم) حرا و تولید ماهیان ارزشمند و صدف در دیگر نواحی حاره به خوبی مشخص شده است.

بستر مرطوب حرا، محل مناسبی برای پرورش مرغان ماهی‌خوار دریایی و به‌طور مشخص ماهی خوار دریایی سفید (اگرات آلبا) به وجود آورده و از میان دیگر گونه‌ها، مرغ باران یا آبچلیک (کارادریده) در هنگام مهاجرت از میان این منطقه عبور می‌کنند. این سرزمین در زمستان زیستگاه مناسبی برای تغذیه آبچلیک‌ها و پلوه‌ها است. تعداد قابل توجهی از گونه‌های پرندگان اروپا –آسیایی (حدود ۴۳ گونه ماهی‌خوارند) که به آفریقا مهاجرت می‌کنند. یکی از مسیرهای مهاجرت از جنوب ایران و از میان خلیج‌فارس در نقطه باریک تنگه هرمز میان جزیره قشم و جزیره ابوموسی عبور می‌کند. مناطق جزر و مدی حفاظت شده حرا به مثابه سرزمین استراحت و تغذیه پرندگان ماهی‌خوار و گونه‌های دیگری از پرندگان مهاجر است.

در هنگام مد تنها تاج درختان بالاتر از آب شور دریا دیده می‌شود. و بقیه اندام‌های درختان در زیر آب از دید پنهان است فقط به هنگام جزر می‌توان قسمت‌های زیر تاج، ساقه و ریشه‌های تنفسی درختان را دید. جنگل‌های مانگرو به خوبی قادرند در آب شور رشد کنند. مانگرو‌ها گیاهان گلدار خشکی‌زی هستند که به علت عدم توانایی در رقابت با سایر گیاهان در خشکی دوباره به سوی دریا روی آورده‌اند و با تحمل شرایط دشوار زیستی حدفاصل دریا و خشکی بلامنازع در این منطقه چیره شده‌اند. در گستره تحت اشتغال این جنگل‌ها کم‌تر گیاهی قادر به رقابت با آن است.

صفات مشترک جنگل حرا

همگی در نواحی گرمسیری زندگی می‌کنند. – دارای شاخ و برگ ضخیم هستند.- فرم ریشه آن‌ها دارای حالت خاص خود می‌باشد. – در مقابل شوری خاک و نوسان‌های درجه حرارت مقاوم هستند. این گیاه در اراضی مردابی با خاک شور در جزر و مد دریا، منصب رودخانه‌ها مستقر بوده و در برخی نقاط به صورت جوامعی انبوه دیده می‌شود. درخت حرا در خرداد ماه به شکوفه و گل می‌نشیند و گل‌های زرد کوچک آن در زمینه سبز شاخ و برگ درخت بسیار زیباست. گل حرا عطر ملایم و شامه‌نوازی دارد هوای گرم و نمناک اوایل تابستان، سرشار از عطر سنگین گل حرا، چنان چتر سحرانگیزی بر سراسر فضای جنگل و دریا می‌گستراند که به راستی نفس گیر است. از مشخصات این گیاه آن است که دانه آن قبل از پراکنده شدن، قسمتی از رشد خود را در داخل میوه انجام می‌دهد و زمانی که آن تخم گیاه در آب دریا قرار گیرد، پوست آن باد کرده و شکاف باز می‌کند و در نتیجه گیاهچه در لجن مرداب شروع به رشد می‌نماید و این سیر طبیعی ادامه می‌یابد.

در مشاهدات عینی، جانوران دوزیستی به نام گل خورک مستمر در حال فعالیت و حرکت بوده و با ایجاد خلل و فرج تهویه را در سطوح فوقانی گل و لای میسر می‌سازند و از خرچنگ‌های کوچک دریایی تغذیه می‌کنند.

در اثر فعل و انفعالات در لایه‌های گل و لای، گازی ایجاد می‌شود که در اثر فشار یا قدم زدن بر روی آن بوی گاز به سهولت قابل استشمام است. شدت برخورد امواج در محدوده جنگل‌های حرا ملایم بوده و عمل جزر و مد به آسانی صورت می‌پذیرد به صورتی که در زمان «جزر»، ریشه‌های این درخت به حالت میخی شکل در آمده و به هنگام «مد» دریا در نواحی عمیق تر آن تاج درخت در زیر آب غوطه‌ور می‌ماند. جزر و مد دریا عمل نمک‌شویی طبقات گل و لای اطراف ریشه‌های درخت را انجام می‌دهد و از تجمع نمک در مجاورت ریشه‌های گیاه جلوگیری می‌کند. بدین لحاظ مناسب‌‌ترین محدوده قابل کشت در سواحل برای این گیاه را می‌توان حد فاصل بین بالا‌ترین خط مد و پایین‌‌ترین حد جذر انتخاب نمود.

این گیاه ازگونه‌های نادر و با ارزش نواحی خلیج‌فارس و دریای عمان است که سطوح قابل توجهی از اراضی ساحلی را در حدود ۲۰ الی ۲۵ هزار هکتار به صورت توده‌های پراکنده تحت پوشش قرارداده است.

گیاه حرا با ویژگی‌های خاص خودجنگل‌های انبوهی را در مناطق استوایی تشکیل داده و به دلیل نادر بودن این گونه، جنگل‌های حرا از جذابیت‌های فوق‌العاده گردشگری به شمار می‌رود. دنیای حرا برای بازدیدکنندگان خود ۳ اکوسیستم منحصر به فرد و شگفت‌انگیزی چون جنگل‌های بارانی، آبسنگ‌های مرجانی و جنگل‌های مانگرو را می‌تواند عرضه کند که نه تنها از نظر فایده‌مندی یا کارکردهای اکولوژیکی بی‌همتا است بلکه از نظر زیبایی خیره کننده بوده و از نظر اهمیت برای تنوع زیستی، کانون‌های حیاتی تلقی می‌شوند.

 اهمیت جنگل حرا

۱- چوب

سوخت: متأسفانه مهم‌ترین استفاده مانگرو‌ها به عنوان سوخت سلولزی می‌باشد، چرا که در اراضی ساحلی تنها مانگرو‌ها هستند که شرایط سخت محیط را تحمل کرده و مستقر شده‌اند.

ارزش حرارتی چوب مانگرو‌ها ۴۰۰۰ تا ۴۳۰۰ کیلو کالری در هر کیلوگرم برآورد گردیده است.

تغذیه دام: در حوزه رویش جنگل‌های حرا در استان هرمزگان هرس سرشاخه‌ها جهت تعلیف دام به خصوص شتر متداول می‌باشد.

مصالح ساختمانی: از چوب این درختان در مصالح ساختمانی نیز استفاده می‌شود چون با استحکام بوده و در برابر حمله موریانه مقاوم می‌باشد.

نقوش و نگار: چوب این گیاه خوش نقش است و خاصیت جلاپذیری خوبی دارد و برای ساخت میز، صندلی مبلی و پارکت استفاده می‌شود.

پوست و برگ: از پوست و برگ بعضی از گونه‌های مانگرو تانن به دست می‌آید. تانن ماده‌ای است که در صنعت کاربرد دارد. برگ و سرشاخه‌های مانگرو دارای مواد غذایی سرشار برای تغذیه دام است.

 ۲- حفاظت از سواحل دریا

از ارزش‌های این گونه گیاهی این است که با کا شت آن در اراضی ساحلی و خور‌ها می‌توان در برابر طغیان دریا نوعی حفاظ طبیعی به وجود آورد. این جنگل‌ها ضمن کاهش خسارات ناشی از امواج و طوفان‌های سخت موجب استقرار خاک محیط اطراف نیز می‌گردد. از دیگر ویژگی‌های درختان حرا شیرین کردن آب دریا و مصرف آن و ترشح نمک از طریق برگ‌ها است. نمک ترشح شده از گیاه را به خوبی می‌توان به صورت برآمدگی‌هایی در پشت برگ‌ها مشاهده کرد سرشاخه و برگ درختان حرا علاوه بر خوش خوراک بودن، دارای ارزش غذایی معادل یونجه و جو برای حیوانات استاز این درخت همچنین می‌توان خمیر کاغذ تهیه کرد. در بعضی از کشور‌ها از چوب درخت حرا تسبیح و گردن بند درست می‌کنند جنگل‌های حرا گرچه توده خالص و یک دستی هستند که هیچ گونه تنوع گیاهی در آن‌ها دیده نمی‌شود ولی از تنوع جانوری بسیاری برخوردارند. این تنوع مدیون موقعیت گذرگاهی این جنگل‌ها است. علاوه بر آن، کفه‌های گلی و باتلاق‌ها نیز هر یک سهمی در این تنوع دارند جنگل‌های حرا در یک محیط‌زیستی دینامیک واقع شده‌اند که سطح آب در آن‌ها به شدت نوسان دارد. در واقع این جنگل‌ها تالاب‌هایی هستند که پیوسته در برابر تغییرات جریان آب شور و شیرین قرار دارند موقعیت گذرگاهی اگرچه سبب می‌شود که جنگل‌های حرا از غنای هر دو اکوسیستم آب شور و شیرین و خشکی و دریا بهره‌مند شوند ولی همین موقعیت نقطه آسیب‌پذیر این جنگل‌ها نیز به حساب می‌آید. زیرا از هر دو سو می‌توانند مورد آسیب قرار گیرند. این ویژگی سبب شده است که جنگل‌های مانگرو نیز به عنوان زیستگاه حساس شناخته شوند.

دامداران سنتى جزیره قشم از برگ این درخت براى تغذیه دام و چهارپایان خود استفاده مى‌کنند. وسعت این جنگل نسبت به گذشته یک روند کاهش را نشان مى‌دهد. براى حفظ تعادل اکوسیستم و به منظور جلوگیرى از انهدام این جنگل‌هاى نادر جهان، در سال ۱۳۵۱ منطقه‌ مزبور حفاظت شده اعلام شده است.

 

در مناطق تحت پوشش حرا که در اصطلاح خور نامیده مى‌شود، عمق آب از ۳ متر تجاوز نمى‌کند و جنس خاک نیز بسیار شور است و بافت سنگین و قلیایى دارد. املاح موجود در خاک نیز عمدتاً از کلرید سدیم و کلرورهاى سدیم و منیزیم تشکیل شده‌اند. با توجه به کیفیت و جنس خاک تصور مى‌رود که درختان مزبور فقط در چنین شرایطى مى‌توانند رشد و نمو کنند.