گیاهان وارداتی مهمانان ناخوانده طبیعت ایران

گیاهان وارداتی مهمانان ناخوانده طبیعت ایران

ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تنوع گیاهی در نیمکره شمالی، بیش از دو هزار گونه بومی و ۷ هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی خودرو دارد اما گونه‌های غیربومی سال‌هاست که مهمانان ناخوانده طبیعت ایران شده‌اند.

به گزارش ایرنا، گیاهان و درختان نقش مهمی در زندگی انسان دارند که تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از موادغذایی مورد نیاز انسان اندکی از فواید آنها است. از زمانی ‌که امکانات سفر بین کشور‌ها و قاره‌ها فراهم شد، خیلی‌ها اقدام به نقل و انتقال گیاهان کردند؛ در حالی‌که گیاهان غیربومی بعد از ورود به کشور میزبان به گونه‌های مهاجم تبدیل می‌شوند و تهدیدی جدی برای محیط‌زیست منطقه به شمار می‌روند.

یکی از این گیاهان غیربومی که چند سالی است از ورود آن به ایران خبرهایی شنیده می‌شود «پالونیا» گیاه بومی چین است. گونه‌های مختلف آن بومی شمال آمریکا، چین، لائوس و ویتنام و مناطق دیگر شرق آسیا، به ویژه ژاپن و کره است، پالونیا‌ها درختان برگ‌ریزی هستند که برگ قلبی شکل و شکوفه‌هایی شبیه به گل انگشتانه دارند.

کارشناسان و گیاه‌شناسان می‌گویند، واردات گیاهان غیربومی بدون توجه به میزان آب مصرفی و پیامدهای درازمدت آنها، پس از مدتی به گونه‌های مهاجم تبدیل می‌شوند که تهدیدی جدی برای محیط‌زیست منطقه بوده و در طولانی‌مدت خسار‌ت‌های بزرگ و گاه جبران‌ناپذیر وارد می‌کنند.

دست‌اندرکاران محیط‌زیست حتی معتقدند هجوم سفید بالک‌ها هنگام فصل تابستان که در برخی کلان‌شهر‌ها مانند تهران شاهد آنها هستیم نتیجه ورود گونه‌های گیاهی غیربومی است.

وجود قوانین سفت و سخت برای ورود گیاهان غیربومی

عضو هیأت علمی دانشکده زیست‌‌شناسی پردیس علوم دانشگاه تهران ضمن انتقاد از عملکرد دستگاه‌های مسؤول مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست و جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری گفت: از همکاران محقق و دانشگاهی هم تعجب می‌کنم که چرا تا به حال اجازه داده‌اند تا این حد غیرقابل کنترل، گیاهان بسیار خطرناک وارد کشور شود.

حسین آخانی با اشاره به این‌که ایران عضو کنوانسیون «تنوع زیستی» است، افزود: یکی از مهم‌ترین کمیته‌های این کنوانسیون مبارزه با گونه‌های مهاجم است؛ پس طبیعتاً وظیفه داریم برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی بومی کشور مانع ورود این گونه‌ها به کشور شویم.

این گیاه‌شناس اظهارداشت: اما در عمل آن چیزی که می‌بینیم برخلاف این کنوانسیون است و تعدادی از خطرناک‌‌ترین گونه‌های مهاجم که تقریباً تمام منابع علمی و سازمان‌های بین‌المللی بر خطرناک بودن آنها متفق القول هستند وارد کشور شده‌اند، در حالی‌که نه تنها باید از ورود آنها به کشور جلوگیری شود بلکه باید گونه‌هایی که در گذشته هم وارد شده‌اند هر چه سریع‌تر نابود شوند.

آخانی اضافه‌کرد: این گیاهان توسط برخی دستگاه‌های دولتی کاشته می‌شوند و حتی مورد حمایت قرار می‌گیرند، برای نمونه می‌توان به گیاه «کهور» آمریکایی اشاره کرد؛ این گیاه توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی به عنوان یکی از ۲۶ گونه گیاهی خطرناک‌‌ جهان معرفی شده است، در حالی‌که ما در کشورمان این گیاه را با صرف بودجه‌های فراوان برای مبارزه با گرد و غبار در جنوب کشور و استان خوزستان می‌کاریم.

وی ادامه داد: دومین گیاه غیربومی «پالونیا» است که چندی است صحبت ورود و کاشت آن در کشور مطرح شده است؛ متأسفانه هیچ گونه سؤالی هم از اکولوژیست‌ها و گیاه‌شناسان در این زمینه نشده و ورود آن به کشور در حال افزایش است.

پالونیا تهدید منابع آبی

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در شرایطی که کشور با بحران آب مواجه است، ورود گیاه مهاجم و پرمصرفی مانند پالونیا نه تنها تنوع گیاهی بومی کشور را تهدید می‌کند بلکه منابع آبی را هم به خطر می‌اندازد، علاوه بر این گونه‌های خارجی ناقل بیماری‌های مختلف نیز هستند بنابراین باید مانع ورود آنها به کشور شویم.

ایران مهم‌ترین مرکز تنوع گیاهی در نیمکره شمالی

این محقق و پژوهشگر محیط‌زیست با بیان این‌که ایران یکی از مهم‌ترین مراکز تنوع گیاهان در نیمکره‌شمالی است، تأکید کرد: ما با داشتن بیش از دوهزار گونه بومی در محدوده جغرافیایی خود که با شرایط خیلی سخت، سازش پیدا کرده‌اند و بیش از ۷ هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی خودرو دیگر نیازی به ورود هیچ گونه خارجی نداریم و ادامه این روش، ورود یک دشمن خارجی برای جنگ با تنوع زیستی بومی کشور است.

آخانی اظهارداشت: اکنون وظیفه دستگاه‌های مسؤول، حمایت از مراکز پژوهشی است تا استفاده از گونه‌های بومی را ترویج دهند؛ به عنوان مثال در محدوده تهران هزار و ۶۰۰ گونه گیاهی بومی وجود دارد؛ وقتی چنین تنوع بالایی داریم نیازی به واردات نیست، متأسفانه می‌آییم زیستگاه این گونه‌ها را از بین می‌بریم، پارک‌های مصنوعی می‌سازیم، چمن می‌کاریم، ساختمان می‌سازیم و بعد گونه‌های زینتی خارجی وارد می‌کنیم.

شهرداری رویکرد خود را تغییر دهد

این گیاه‌شناس گفت: لازم است سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری‌ها به ویژه شهرداری تهران رویکرد خود را نسبت به استفاده از نوع گیاهان تغییر و گونه‌های بومی و کم آب بر را در برنامه فضای سبز خود قرار دهد.

وی اظهارداشت: تفکر واردات گونه‌های غیربومی یک نوع فساد است و متأسفانه توسط تعدادی از بازنشستگان برخی سازمان‌ها که برای خود شرکت تولید نهال ایجاد کرده‌اند، وارد می‌شود.

*** هجوم سفید بالک‌ها نتیجه ورود گونه‌های غیربومی

آخانی گفت: شهر تهران دیگر تحمل گونه‌های مهاجم را ندارد، سفید بالک‌ها که چند سالی است به مشکلی در تهران تبدیل شده‌اند یک گونه خارجی است که توسط گونه‌های گیاهی خارجی وارد شده است؛ آفت بسیاری از مزارع ما توسط گونه‌های خارجی وارد می‌شود.

وی افزود: آمریکا سالانه ۱۲۰ میلیارد دلار فقط خسارت گونه‌های مهاجم را می‌دهد، برای همین در آمریکا، استرالیا، اتحادیه اروپا و بسیاری از کشور‌ها ورود گونه‌های خارجی اکیداً ممنوع شده است ولی در کشور ما این‌طور نیست و گونه‌های غیربومی به راحتی وارد می‌شوند.

*** سازمان محیط‌زیست مخالف ورود گونه‌های غیربومی به کشور

همچنین طاهره افتخاری، مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: ایران از لحاظ تنوع زیستی گیاهی بسیار غنی است، به‌طوری که تنوع گیاهی ایران ۸۰ درصد کشورهای اروپایی است.

وی افزود: اما متأسفانه از حدود ۲۰۰ سال پیش شاهد ورود گونه‌های غیربومی با اهداف مختلف کشاورزی، دارویی، زینتی و به‌طور کلی مقاصد اقتصادی به کشور هستیم که امروزه تبعات منفی آنها را بر محیط‌زیست کشور می‌بینیم.

افتخاری تأکیدکرد: وقتی گونه‌های گیاهی غیربومی وارد کشور می‌شوند از نظر محیط‌زیست باید مرجع قانونی را طی کنند تا بتوانند اجازه ورود داشته باشند، یعنی سازمان محیط‌زیست، مجوزهای وزارت جهاد کشاورزی را از لحاظ قرنطینه و سایر موارد مورد بررسی قرار می‌دهد.

وی ادامه‌داد: در این صورت اگر گونه غیربومی باشد و چون اینها با اهداف کشاورزی، توسعه صنایع مختلف و همچنین دیدگاه‌های زینتی همراه است را مشروط به اخذ مجوزهای لازم از جهاد کشاورزی می‌کنیم مبنی بر این‌که این گونه، در هیچ شرایطی وارد عرصه‌های طبیعی نشود.

مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط‌زیست تأکید‌کرد: یعنی مجری طرح باید تعهد دهد که این گونه گیاهی به هیچ عنوان از داخل مزارع و محیط‌های کاملاً محصور بدون اجازه و مجوز خارج و وارد محیط طبیعی نشود که تعهد بسیار سنگینی است زیرا اگر هر گونه تخریبی متوجه محیط‌زیست آن منطقه شود به وارد کننده و مجری آن برمی‌گردد.

افتخاری گفت: سازمان محیط‌زیست در چند سال اخیر، نظام بیش‌تری به ورود گونه‌های غیربومی بخشیده است اما گیاهانی مانند کهور آمریکایی درست است که یک گونه غیربومی است اما سال‌های زیادی است که در جنوب کشور کاشته و وارد عرصه‌های طبیعی هم شده است.

*** سازمان محیط‌زیست مخالف واردات گیاه پالونیا

وی به گیاه پالونیا که اخیراً صحبت از واردات آن به کشور است، اشاره کرد و افزود: سازمان محیط‌زیست با ورود این گیاه کاملاً مخالفت کرده است و قرار شد در محیط‌های کاملاً محصور آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار گیرد.

وی تأکید کرد: سازمان حفاظت محیط‌زیست در مورد تمام گونه‌های غیربومی چه گیاهی و چه جانوری کاملاً با تأمل و درایت جلو می‌برد، چون گونه‌های غیربومی می‌تواند آسیب‌های زیادی به محیط‌زیست طبیعی وارد کند، بسیاری از متقاضیان نیز از ما شاکی هستند که چرا مانع فعالیت آنها می‌شویم در حالی که در سال‌های گذشته چنین فشاری نبوده است.

*** لزوم یکسان‌سازی رفتار نهادهای مختلف در مورد گونه‌های غیربومی

مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: کشور مبادی مختلفی برای واردات دارد، به عنوان مثال بار‌ها اتفاق افتاده که یک متقاضی با مراجعه به سازمان محیط‌زیست گفته که مثلاً گمرک غرب استعلامی از وی خواسته در حالی که برای همان موضوع مثلاً گمرک جنوب چنین استعلامی را درخواست نکرده است؛ بنابراین باید تمام اینها ساماندهی شوند تا نهاد‌ها رفتار یکسانی در مقابل چنین درخواست‌هایی داشته باشند.

به گفته وی اطلاع‌رسانی به تمام نهاد‌ها باید به حدی قوی باشد که تمام آنها با صدمات جبران‌ناپذیر ورود گونه‌های غیربومی بر محیط‌زیست کشور آگاه شوند.

افتخاری تأکیدکرد: البته ممکن است این صدمات بلافاصله بروز نکند و آشکار شدن آن سالیان زیادی طول بکشد برای همین محیط‌زیست با احتیاط این مسأله را در پیش می‌گیرد و هر درخواست را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهد.

*** سازمان محیط‌زیست مخالف ورود گیاه آزولا

وی گفت: تأمل درباره ورود گیاهان غیربومی جزو وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست است، قبل از این‌که ما به کنوانسیون تنوع زیستی ملحق شویم محیط‌زیست به این مسأله مهم توجه داشته است، مثلاً درباره گیاه آزولا در شمال (گونه‌ای مهاجم در تالاب‌های شمال به ویژه تالاب انزلی)، زمانی که ایران عضو کنوانسیون تنوع زیستی نبود اما محیط‌زیست با ورود این گونه غیربومی به کشور مخالفت می‌کرد زیرا نگران راه یافتن آن به عرصه‌های طبیعی بود که این اتفاق هم افتاد.

وی افزود: این گیاه که یک نوع سرخس آبزی است جزو فلور بومی ایران نیست و در کشورهای آسیای جنوب شرقی رشد می‌کند اما با هدف توسعه کشاورزی و افزایش توان باروری شالیزار‌ها و یا هر دلیلی که جهاد کشاورزی داشته در دهه ۶۰ وارد کشور شد و به تدریج از طریق زهاب‌های کشاورزی وارد تالاب‌ها به ویژه تالاب‌های شمال کشور شده و عرصه را برای رشد سایر گونه‌های بومی تنگ کرده است.

افتخاری ادامه داد: ورود گیاه غیربومی دو حالت دارد؛ یا در محیط طبیعی حذف می‌شود و یا می‌تواند طوری شرایط را به نفع خود پیش ببرد که گیاهان و سایر موجودات بومی را حذف کند که در حالت دوم به گیاه غیربومی که جایگزین عناصر بومی می‌شود، گونه غیربومی مهاجم یا مهاجم بیگانه گفته می‌شود.

وی تأکیدکرد: گونه‌های غیربومی مهاجم برای تنوع زیستی به‌طور جدی تهدید هستند، یعنی هم حیات گونه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند و هم سلامت محیط‌زیست را به‌طورکلی به هم می‌زنند، به عنوان مثال آزولا فقط گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه را تحت تأثیر قرار نداده بلکه تمام فلور منطقه را متحول کرده است، موجب کدورت آب، کاهش اکسیژن و افزایش مواد سمی شده و بر روی ماهیگیری منطقه نیز تأثیر گذاشته است.

افتخاری گفت: به‌طورکلی می‌توان گفت گونه‌های گیاهی غیربومی که مهاجم می‌شوند می‌توانند تمام عرصه را مستقیم یا غیرمستقیم تغییر دهند، سلامت محیط‌زیست، سلامت انسان و تنوع زیستی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و چون در محیط، شکارگر طبیعی ندارند به راحتی نیز از بین نمی‌روند.

وی ادامه داد: از این رو برای از بین بردن آنها باید هزینه گزافی پرداخت شود و سازمان محیط‌زیست نیز معمولاً حذف مکانیکی را چه در مورد آزولا و چه سایر گیاهان توصیه می‌کند چون با حذف شیمیایی مخالف هستیم.

فعالیت شرکت‌های افراد بازنشسته برای ورود گونه‌های غیربومی صحت ندارد

مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان محیط‌زیست درباره این‌که گفته می‌شود افراد بازنشسته از نهادهای مرتبط با احداث شرکت‌های تولید گل و گیاه و استفاده از آشنایان خود در نهادهای مربوطه اقدام به واردات گیاهان غیربومی می‌کنند، گفت: چنین چیزی صحت ندارد و شایعه است زیرا فردی که مثلاً یک عمر در سازمان محیط زیست کار کرده هیچ وقت علیه آن قدم بر نمی‌دارد.

وی تأکید کرد: فردی که با الفبای محیط‌زیست آشنا باشد می‌داند این کار آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کشور وارد می‌کند و چنین درخواستی نمی‌کند اگر هم فردی پیدا شود و چنین درخواستی کند افرادی که مسؤول بررسی این درخواست هستند قبول نمی‌کنند.

افتخاری گفت: دفتر محیط طبیعی سازمان محیط‌زیست تمامی درخواست‌ها را یکسان می‌بیند، این‌که این فرد حقیقی یا حقوقی است تغییری در بررسی درخواست‌ها ایجاد نمی‌کند، تمامی درخواست‌ها نیز در سامانه ثبت و تمام موارد حقوقی و قانونی رعایت می‌شود.

*** سازمان محیط‌زیست تا حد امکان از ورود گونه‌های غیربومی جلوگیری می‌کند

وی گفت: نگاه محیط‌زیست به ورود گونه‌های غیربومی موافق نیست و تا حد امکان مانع ورود آنها به کشور می‌شویم البته نمی‌توانیم بگوییم کامل باید در‌ها را ببندیم چون گیاهانی که اکنون در فضای سبز شهری حتی شهر تهران می‌بینم خیلی‌ها غیربومی هستند.

افتخاری افزود: البته باید شهرداری‌ها از گیاهان بومی همان منطقه برای فضای سبز استفاده کنند به ویژه که اکنون در شرایط کم آبی و خشکسالی هستیم بنابراین اگر گونه درختی، درختچه و یا علفی در منطقه‌ای وجود دارد که نسبت به کم آبی مقاوم است، بهتر است از آن استفاده کنند.

وی تأکیدکرد: نباید همه چیز را فقط در زیبایی ببینیم و به جای استفاده از یک گونه بومی فقط به گل و یا زیبایی یک گونه غیربومی توجه کنیم که این زیبایی در درازمدت به ضرر محیط‌زیست منطقه خواهد بود.

افتخاری تأکیدکرد: اگر این روند را پیش می‌گرفتیم و مدیریت درستی داشتیم اکنون با بسیاری از مشکلات مواجه نبودیم، به عنوان مثال چند سال است که در تهران با سفید بالک‌ها مواجه هستیم این یک گونه غیربومی است، تغییراتی که ما انسان‌ها در طبیعت ایجاد کرده‌ایم موجب بروز این آفت شده است در واقع به تدریج شاهد عواقب عملکرد خود در طبیعت هستیم.