سهم ایران در تولید علم به ۱٫۸ درصد رسید

نگاهی به بزرگترین دستاوردهای علمی کشور در جهان

سهم ایران در تولید علم به ۱٫۸ درصد رسید

گروه دانش

کارنامه ۴۰ ساله علم و فناوری ایران پس از انقلاب اسلامی بسیار پربار است و نشان از رشد بی‌وقفه‌ای دارد که در بیش‌تر عرصه‌ها حتی با وجود نوظهور بودن سعی دارد قله‌های بلندتری را فتح کند.

از روزهایی که دانشگاه‌ها یکی از پایه‌های اصلی حضور دانشجویان پرشور بود، می‌گذرد؛ مرزهایی را که دیگران تصور می‌کردند تنها در انحصار آنهاست، درنوردیدند.

حوزه‌های علمی و آموزشی، تولید علم و مقالات، برتری در فناوری‌های جدید هوا و فضا، نانو و پزشکی، رشد ایران در فناوری و نوآوری بخشی از حوزه‌هایی هستند که در این گزارش مروری هر چند گذرا به‌ کارنامه علم و فناوری ایران در قاب انقلاب اسلامی داشته‌ایم.

تربیت دانشمند

از روزهایی که نام تنها یک نویسنده بین‌المللی در مقالات علمی وجود داشت سال‌ها گذشته و امروز بیش از ۲۰۰ استاد بین‌المللی و دانشمند برجسته مقاله‌هایشان در میان جهان دانش دست‌به‌دست می‌شود.

ایران در سال ۱۳۵۷ توانست ۴۴۰ مقاله را در مجامع بین‌المللی به ثبت برساند اما اکنون کمیت تولید علم کشور در پایگاه اسکوپوس ۴۸ هزار و ۳۴۵ مدرک و براساس وب‌آوساینس (آی.اس.آی) به ۴۰ هزار و ۳۳ مدرک رسیده است.

سهم ۱٫۸ درصدی در تولید علم جهان!

سهم ایران در تولید علم جهانی از یک‌صدم درصد در سال ۱۳۵۷ به ۱٫۸۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. براساس آمارهای منتشر شده، رتبه علمی ایران در جهان در پایگاه اسکوپوس و ISI اکنون شانزدهم دنیاست درحالی که تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه‌بندی این پایگاه‌های استنادی بین‌المللی هیچ جایگاهی نداشت.

افزایش ۱۸۰ برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد ۵۵ برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی ۳۸ سال گذشته نشان از رشد این درخت تناور دارد.

درحالی‌که تا ابتدای انقلاب، نام هیچ یک از دانشگاه‌های ایرانی در فهرست دانشگاه‌های برتر دنیا نبود اکنون دانشگاه‌های کشور در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی حضور دارند و تنها در یک نظام رتبه‌بندی تایمز ۸ دانشگاه ایرانی قرار دارند و همچنین ۱۴ دانشگاه جامع، ۱۰ دانشگاه و مؤسسه تحقیقاتی علوم پزشکی، ۸ دانشگاه صنعتی، دو دانشگاه غیرمتمرکز و یک پژوهشگاه از جمهوری اسلامی ایران در جمع مؤثر‌‌ترین دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقات جهان قرار دارند.

رتبه ایران در تولید علم؟

بررسی بخشی از آمارهای علمی ایران نشان می‌دهد که ایران در سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی در رتبه‌بندی‌های جهانی حضور نداشت اما اکنون رتبه علمی ایران در دنیا در پایگاه اسکوپوس شانزدهم و در پایگاه ISI در پله نوزدهم دنیا ایستاده است.

رشد ۵۲ برابری نشریات علمی پژوهشی

نشریات علمی‌-‌پژوهشی کشور که نمادی از توسعه علمی کشور هستند نیز با رشد ۵۲ برابری مواجه شده‌اند و از ۲۰ عنوان در ابتدای انقلاب اسلامی به یک‌هزار و ۴۷ عنوان نشریه در سال ۹۵ رسیده است.

دانش‌بنیان‌ها؛ جرقه تولید ثروت از علم

پس از تثبیت دانشگاه‌ها و حرکت آنها به سوی علم در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی، قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال ۱۳۸۹ مصوب شد. حال دانشگاه‌ها با موجی از نوآوری‌ها مواجه بودند که به فضایی برای به ثمر رساندن آن نیاز داشتند.

ظهور شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی این فضا را در اختیار دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها قرارداد. ضمن این‌که در سال‌های اخیر توجه به تولید ثروت از علم، توانسته است موجی از بهره‌مندی از علم و فناوری‌های جدید در میان دانشگاهیان برانگیزد.

پس از تصویب قوانین مورد نیاز و جهت دهی به موضوع شرکت‌های دانش‌بنیان، شاهد هستیم که تاکنون ۳۰ هزار اشتغال مستقیم در پارک‌های علم و فناوری مراکز رشد کشور ایجاد شده است و میزان صادرات دانش‌بنیان توسط پارک‌ها و مراکز رشد در این مدت، ۴ میلیارد و ۲۹۳ میلیون دلار رسیده است.

در حال حاضر دو هزار و ۴۵۳ شرکت دانش‌بنیان ثبت شده که اهمیت آن مشارکت اساتید، دانش‌آموختگان و دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی برای تولید محصول است.

تاکنون ۳ هزار و ۸۱۱ هزار میلیارد ریال قرارداد میان بخش‌های صنعتی و دانشگاهی، پژوهشگاهی و فناوری در رویدادهای فن بازار و نمایشگاهی منعقد شده و پارک‌ها و مراکز رشد علم و فناوری کشور نیز هزار و ۵۲ فناوری مهم خلق کرده‌اند که ۵۷ مورد از آنها به خارج کشور صادر شده است.

۷۵۰ ایده نیز در این مراکز به ثبت رسیده‌اند که ۵۵۰ ایده به محصول تجاری، تبدیل شده‌اند. ۶۹ واحد فناور موفق به خروج از پارک‌ها و مراکز رشد شده‌اند و ۱۴۸ اختراع نیز در این مراکز به ثبت رسیده است.

فناوری نانو

فناوری نانو شاید از معدود فناوری‌هایی باشد که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا نیز مطرح نبود اما نکته مورد توجه این است که از زمان بروز این فناوری در دنیا به عنوان یک فناوری نوظهور جمهوری اسلامی ایران نیز به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروزه به درجه‌ای از پیشرفت رسیده که در رتبه ششم دنیا ایستاده است.

فناوری نانو تأثیر شگرفی در زندگی انسان دارد و به دلیل این‌که منحصر به یک رشته خاص نیست توانسته است کاربردهایی متفاوت از جمله الکترونیکی، پزشکی، زیستی و… داشته باشد. در حال حاضر ایران رتبه ۶ دنیا از منظر تولید علم، ترویج و توسعه فناوری نانو را دارد. در حال حاضر ۳۳۰ قلم و محصول در حوزه فناوری نانو ایران تولید شده است که این محصولات به ۱۵ کشور صادر می‌شود.

هوا و فضا

فناوری فضایی، با وجود این‌که با جهان فاصله داشتیم به سرعت مورد توجه قرار گرفت و ساخت ماهواره در ایران از سال ۷۵ در ایران آغاز شد. ابتدا مدل آزمایشگاهی ماهواره مصباح و پس از آن مدل فضایی آن به دست محققان کشور طراحی و ساخته شد. ساخت ماهواره هواشناسی سینای (۱) و پرتاب ماهواره امید به فضا و همچنین پرتاب کاوشگر ۳ به فضا در سال ۸۷ از جمله گام‌های اولیه جمهوری اسلامی ایران در این حوزه بودند.

سال ۸۹ ماهواره‌های ملی طلوع، مصباح۲ و نوید علوم و صنعت رونمایی شدند و ایران در سال ۹۰ موفق شد با پرتاب موفق ماهواه رصد و سومین ماهواره ایرانی با عنوان نوید، گام‌های محکم‌تری در حوزه این فناوری نو‌ بردارد.

با ورود ایران به باشگاه سازندگان موتور ماهواره بر همچنین ارسال موجود زنده به فضا، محققان ایرانی در سال ۹۲ از طریق کاوشگر پیشگام، دومین موجود زنده را با نام «فرگام» به فضا فرستاد.

رونمایی از نخستین مرکز فضایی ایران، طراحی و ساخت ماهواره برهای سیمرغ و امید و پرتاب کاوشگر به فضا و پرتاب ماهواره‌های رصد و امید و فجر، رونمایی از ماهواره سنجشی دوستی، ساخت آزمایشگاه سنجش از دور سازمان فضایی ایران و مرکز تجمیع و تست ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران از دیگر فعالیت‌های این حوزه بوده است.

رونمایی از ماهواره‌های ناهید١، پیام امیرکبیر و سامانه انتقال مداری سامان ١ از جدید‌‌ترین افتخارات و فعالیت‌های مهم ایران در حوزه فناوری هوا و فضا است. به گونه‌ای که ماهواره ناهید ١ اولین ماهواره مخابراتی در کشور است که در پژوهشکده سامانه‌های ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران طراحی و ساخته شده است و سامانه انتقال‌مداری (سامان١) برای انتقال ماهواره‌ها از مدارهای پایینی زمین به مدارهای بالاتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پزشکی

زیست فناوری به عنوان یکی از حوزه‌های مهم فناوری در یک دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با ورود آن به دانشگاه‌ها، محققان ایرانی با وجود جدید بودن آن توانستند در مدت کوتاهی به دستاوردهای خوبی برسند.

کسب رتبه نخست تولید واکسن و سرم در خاورمیانه از طریق تولید بیش از ۳ میلیارد دز واکسن انسانی و دامی در ۶۵ نوع مختلف بخشی از دستاوردهای محققان در زیست فناوری است. ضمن آن‌که در بخش زیست‌فناوری کشاورزی ۱۲ اختراع و معرفی حداقل دو گیاه تراریخته (پنبه) و (ذرت) شده‌ایم. تنها در سال ۲۰۱۰، ۱۰۰ محصول زیست فناوری در کشور تولید شده است که براساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته این میزان به ۵۰۰ محصول افزایش می‌یابد.

پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزه سلول‌های بنیادی و طب بازساختی با وجود نوظهور بودن این حوزه نشان‌دهنده توانایی بالای محققان ایرانی در این حوزه است که با توجه به توانمندی دانش‌آموختگان رشته‌های زیست فناوری و پزشکی و به‌کارگیری این دانش توانسته‌اند در زمینه فناوری و تحقیقات سلول‌های بنیادی در زمره ۱۰ کشور برتر جهان قرار گیرند.

محققان ایرانی توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیده قلب استفاده کنند و همچنین شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی را به انجام برسانند. استفاده از سلول‌های بنیادی در پیوند قرینه چشم، تزریقPRP، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به‎ ‎منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب و عصب و سلول‌های استخوانی، ترمیم ضایعات‎ ‎نخاعی، شبیه‌سازی و تولید سلول‌های بنیادی جنین از جمله دستاوردهای بزرگ کشور در‎ ‎عرصه این فناوری‌ها است.

تولد رویانا نخستین گوسفند شبیه‌سازی‌ شده در ایران در سال ۱۳۸۵، نخستین گام موفقیت‌آمیز کشور در راه شبیه‌سازی‌ بود و بعد از آن تولد نخستین بزغاله شبیه‌سازی‌ شده با نام حنا که در تولید آن تکنیک‌‌‌ها و تکنولوژی‌های نوین به‌کار رفته در رویانا، بهینه شده بود و دومین گام موفقیت‌آمیز پژوهشگران ایرانی در عرصه شبیه‌سازی‌ بود.

تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی (iPS۱۳۸۷)، استفاده از سلول‌درمانی برای بهبود و درمان بیماران ویتیلیگو برای نخستین بار در کشور (۱۳۸۷)، تأسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (۱۳۸۷)، تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولید‌کننده فاکتور ۹ انعقادی خون انسان (۱۳۸۸) تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن Tissue) Plasminogen Activator(tPA انسانی (۱۳۸۹) از دیگر درخشش‌های محققان ایرانی در این حوزه است.

ایران همچنین در زمینه پیوند مغز استخوان دومین کشور پس از ایتالیا (از نظر تعداد پیوند) در جهان است. به گونه‌ای که از ۲۶ سال پیش تاکنون بیش از ۵ هزار و ۳۷۳ مورد پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان تنها در بیمارستان شریعتی تهران انجام شده است و سالانه به‌طور میانگین۷۰۰ پیوند در ایران صورت می‌گیرد.

خارجی‌ها چه می‌گویند؟!

به اذعان سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل (آنکتاد) دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه علم، فناوری و نوآوری در سال‌های اخیر آنچنان چشمگیر بوده که کشور ما به عنوان یکی از پیشرو‌‌ترین کشور‌‌ها در حوزه علم و فناوری شناخته شده است.

براساس این گزارش در دهه‌های اخیر، ایران تلاش‌های قابل‌ توجهی در راستای تقویت آموزش، به ویژه در حوزه‌های علوم پایه و فنی و مهندسی و حوزه‌های مرتبط با آن انجام داده و ایران موفق به توسعه یک پایگاه قوی سرمایه انسانی با سطح بالایی از برابری جنسیتی در سطوح آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی در مقایسه با سایر کشور‌‌ها در غرب آسیا شده است.

براساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII)، دانش‌‌آموختگان حوزه فنی و مهندسی تقریباً نیمی از دانشجویان همه دانشگاه‌های ایران در سال ۲۰۱۴ را تشکیل می‌دادند که این میزان به مراتب بیش‌تر از کشورهایی همچون برزیل، مالزی و ترکیه است و ایران از نظر سهم فارغ‌ا‌لتحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی، در رتبه دوم دنیا قرار دارد.

آنکتاد تأکید می‌کند که ایران از سال ۲۰۰۰ میلادی وارد موج دوم توسعه علم، فناوری و نوآوری شده و بر این اساس تلاش‌های مداومی جهت توسعه زیرساخت‌هایی نظیر مدارس و دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد را انجام داده است و تا سال ۲۰۱۶ میلادی پارک‌های علم و فناوری در ایران به ۳۹ پارک رسیده و تعداد ۱۷۰ مرکز رشد در ایران فعال بوده‌اند.

جایگاه ایران در رتبه‌‌بندی شاخص جهانی نوآوری در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ بهبود یافته و از رتبه ۱۲۰ جهان در رتبه‌بندی سال ۲۰۱۴ گزارش آنکتاد به جایگاه ۷۸ در سال ۲۰۱۶، توانسته جهشی ۴۲ پله‌‌ای را تجربه کند.

منبع: مهر؛ ویکی‌پدیا؛ دیده‌بان علم ایران