سیدحسن کیا – علی جهان

امروزه اهمیت محیط زیست و نقش حیاتی آن در توسعه و پیشبرد کشورها، از جمله کشورهای جهان سوم، امری انکارناپذیر است. استفاده مطلوب از محیط‌زیست در کشور می‌تواند ضامن ماندگاری و توسعه پایدار باشد و عدم توجه به آن می‌تواند متضمن مسایلی باشد که مجموعه برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور را با مخاطره روبه‌رو سازد.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در ارزیابی آثار محیط‌زیستی در انتخاب پیمانکاران پروژه‌های ساختمانی است. در ارزیابی معمول آثار زیست‌محیطی به خصوص در ایران غالباً شدت اثر به عنوان یگانه معیار کمی برای ارزیابی آثار محیط زیستی مطرح است و سایر معیارها به صورت کیفی و توصیفی ایفای نقش می‌کنند که برای کمی‌سازی آن‌ها از قضاوت‌های کارشناسی استفاده می‌کنند که در بسیاری از مواقع به دلیل عدم دقت کافی یا یک جانبه‌نگری از قاطعیت ارزیابی کاسته و نتیجه‌گیری در مورد آن را دچار ابهام می‌کند. لذا استفاده از روشی معتبر برای کمی‌سازی معیارهای کیفی و تحلیل یکپارچه آن ضروری بوده و موجب افزایش اعتماد به نتایج تحلیل‌ها و ارزیابی‌ها می‌شود. در شماره قبل در بحث ضرورت تحقیق دانستید که این تحقیق قرار است با تعیین شاخص‌ها، معیارهای صحیح و عوامل مؤثر بر انتخاب پیمانکار، الگوی رتبه‌بندی در زمینه ارزیابی و انتخاب پیمانکار را ارایه دهد. ادامه مقاله را بخوانید:

تعریف اصطلاحات و واژه‌ها

– پیمانکار: شخصیت حقیقی یا حقوقی است که طرف دیگر امضا کننده پیمان بوده و اجرای عملیات موضع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان بر عهده می‌گیرد.

– پیمانکار سبز: پیمانکاری که در کار خود به اصول زیست‌محیطی پایبند بوده و مسایل مربوط به حفاظت از محیط زیست را در اولویت کاری خود قرار دهد.

– کارفرما: شخصیتی حقیقی یا حقوقی است که امضاکننده یک طرف پیمان بوده و اجرای عملیات موضوع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان به پیمانکار واگذار می‌کند.

– انتخاب سبز: در نظر گرفتن معیار‌های زیست‌محیطی برای انتخاب پیمانکاران

مروری بر ادبیات تحقیق

از عمده‌ترین تحقیقاتی که در این زمینه انجام گرفته می‌توان به گزارش بررسی و رفع علل افزایش هزینه طرح‌های عمرانی، سیستم‌های مختلف اجرایی پروژه و پیشنهاد نحوه انتخاب سیستم بهینه برای اجرای طرح‌های عمرانی کشور، بررسی مشکلات اجرایی طرح‌های عمرانی در دستگاه‌های دولتی، تیم‌سازی در پروژه‌های احداث و ایمنی در پروژه‌های احداث اشاره کرد. فنون و روش‌های ریاضی برنامه‌ریزی اگرچه جوابی بهینه را  ارایه می‌کند، اما تحت شرایط و مفروضات خاصی، از این نوع توانایی برخوردار هستند. این دسته از فنون نیازمند اطلاعات اولیه دقیق و قطعی هستند که در مسایل واقعی، امکان تهیه این اطلاعات یا فراهم نیست و یا با صرف هزینه بالا میسر می‌شود. از طرف دیگر، در این روش‌ها، در نظر گرفتن تمامی ابعاد و جنبه‌های مسأله امکان‌پذیر نیست، بلکه جنبه‌هایی که حالت کمی داشته باشند لحاظ شده و سنجش و ارزیابی آن‌ها مقرون به صرفه است.

در بخش پیشینه تحقیق اکثر مقالات علمی خارجی ارایه شده در زمینه ارزیابی و انتخاب پیمانکاران در مناقصات مورد بررسی قرار گرفتند. تحقیقات در این زمینه از سال ۱۹۸۰ آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. با وجود این‌که اکثر مقالات ارایه شده قبل از سال‌های ۲۰۰۰ موجود بودند اما در سال‌های اخیر در اینترنت قابل دسترسی بوده‌اند. در انگلیس «گری هالت» و همکارانش به بررسی این مقوله پرداختند و مدل‌های متنوعی را ارایه دادند که همگی آن‌ها چندمعیاره بودند.

همچنین آن‌ها در این زمینه مطالعات موردی نیز در کشور انگلستان انجام دادند. گری هالت در سال ۱۹۹۸ در مقاله‌ای تحت عنوان «کدام روش برای انتخاب پیمانکاران؟» به جمع‌بندی مطالعات انجام شده در این زمینه می‌پردازد.
وی در مقاله خود روش‌های استفاده شده در زمینه انتخاب پیمانکاران را مورد تحلیل قرار می‌دهد. این روش‌ها در یک دسته‌بندی کلی عبارتند از:

۱- رویکرد سفارشی (BA)

۲- تحلیل چند معیاره( MAA)

۳- تئوری مطلوبیت چند معیاره (MAUT)

۴- رگرسیون چندگانه (MR)

۵- تحلیل خوشه‌ای (CA)

۶- تئوری مجموعه‌های فازی (FST)

۷- تحلیل تفکیک‌کننده چند متغیره (MDA)

راسل و همکارانش نیز از سال ۱۹۸۷ تلاش‌های گسترده‌ای را بر روی ارزیابی و انتخاب پیمانکاران در آمریکا انجام دادند. راسل، تز دکترای خود را نیز به‌طور خاص به این موضوع اختصاص داد و چندین رویکرد ساختاری و نرم‌افزاری را برای این موضوع پیشنهاد داد. وی همچنین در این خصوص مطالعات موردی را نیز در آمریکا انجام داد. در کشورهای آسیایی نیز چندین مدل برای ارزیابی و انتخاب پیمانکاران ارایه شد که در این زمینه در هنگ‌کنگ فعالیت‌های گسترده‌تری صورت گرفت.

 

 

جدول شماره ۱) شیوه‌های مدل‌سازی و معیار‌های مورد بررسی در حل مسایل رتبه‌بندی پیمانکاران در تحقیقات مختلف

 

در تحقیقی با بررسی دلایل به خدمت‌گیری پیمانکاران عنوان شده که تخصصی شدن فعالیت‌ها و خدمات باعث شده است تا اکثر شرکت‌ها مایل باشند کارهای مختلف خود را به شرکت‌های دیگر بسپارند .شرکت‌هایی که محصولات پیچیده تولید می‌کنند (مانند شرکت‌های خودروساز) ناگزیرند تمام یا بخشی از قطعات زیرمجموعه‌های خود را به شرکت‌های دیگر واگذار کنند. این شرکت‌ها در واقع پیمانکاران شرکت اصلی هستند. ارزیابی و انتخاب پیمانکار مناسب یکی از مسایل بسیار مهمی است که اگر در آن دقت شود، از بروز مسایل و مشکلات زیادی در آینده جلوگیری خواهد کرد.

پیمانکاران پروژه‌های عمرانی ممکن است براساس عباراتی چون زمان، هزینه و کیفیت کار مورد سنجش قرار گیرند و صاحبان پروژه‌ها، همواره تحت فشار بوده‌اند تا بهترین پیمانکار را برای اجرای پروژه انتخاب کنند.

در ارزیابی پیمانکاران روش‌های تجزیه و تحلیل‌های چندشاخصه، رگرسیون چندگانه، تجزیه و تحلیل‌های خوشه‌ای و تئوری مجموعه‌های فازی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته‌اند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

پس از یک بررسی اجمالی بر روی مقالات علمی چاپ شده در این زمینه، این نتیجه حاصل شد که اکثر محققین عقیده دارند که در انتخاب پیمانکاران در مناقصات نباید فقط قیمت پیشنهادی را ملاک انتخاب قرار داد.

متأسفانه در اکثر پروژه‌های عمرانی، از آن‌جا که بودجه‌ طرح از منابع مالی دولتی تأمین می‌شود، همواره میل به سمت انتخاب قیمت کم‌تر است و این روند باعث افت کیفیت انجام پروژه‌های عمرانی شده است. در این تحقیق با توجه به مثال‌های ارایه شده واضح است که مدل پیشنهادی میل به انتخاب شرکت‌کننده‌ای دارد که از همه نظر به ویژه از نظر مسایل زیست‌محیطی برتر باشد. این پژوهش گام موثری در انتخاب مناسب‌ترین پیمانکار است.

پیشنهادات:

۱- این پژوهش می‌تواند با روش مقایسات زوجی نیز صورت پذیرد و نتایج مثال موردی آن با نتایج این تحقیق مورد بررسی قرار بگیرد. به نظر می‌رسد روش زوجی برای مواردی که تعداد گزینه‌ها کم باشد و مبلغ مناقصه بالا باشد، می‌تواند مناسب باشد.

۲- حرکت به سوی ایجاد یک سیستم یکپارچه و جامع در زمینه حفاظت از محیط‌زیست برای انتخاب پیمانکاران در مناقصه‌ها نیز می‌تواند یکی از مباحث تحقیق در این زمینه باشد. در این زمینه حرکت‌های اولیه در کشورمان انجام شده است ولی هنوز مشکلات چند مرحله‌ای بودن و عدم انتخاب صحیح پیمانکاران با در نظر گرفتن تمامی معیارهای موثر، وجود دارد.