انسداد رودخانه هیرمند و تأثیر آن بر تغییر اقلیم سیستان

انسداد رودخانه هیرمند و تأثیر آن بر تغییر اقلیم سیستان

انسداد مسیر طبیعی رودخانه هیرمند در کشور افغانستان سبب شد تا با خشکی‌ هامون تغییر اقلیم وسیعی در منطقه سیستان رخ دهد که زندگی مردم این منطقه را به شدت تحت تأثیر قرارداده است.

به گزارش ایرنا، سیستان و بلوچستان با دو میلیون و ۷۷۵ هزار و ۱۴ نفر جمعیت و ۱۸۷ هزار و ۵۰۲ کیلومتر مربع وسعت پهناور‌ترین استان کشور شناخته می‌شود، این استان دارای ۱۹ شهرستان است و افزون بر ۱۱۰۰ کیلومتر مرز زمینی با کشورهای افغانستان و پاکستان و ۳۱۰ کیلومتر مرز دریایی در دریای عمان دارد.

دریاچه یا تالاب بین‌المللی هامون واقع در شمال سیستان و بلوچستان در طول حیات خود سرچشمه زندگی، به وجود آورنده طبیعت زیبا و منبع درآمد و متعادل‌کننده هوا در منطقه بود.

این دریاچه که به صورت مشترک در خاک ایران و افغانستان قرار دارد هم اینک به دلایل عمدی و دخالت انسانی و قهر طبیعت، رو به نابودی نهاده و مردم را در بحران خشکسالی قرارداده است.

رودخانه هیرمند رگ حیات تالاب بین‌المللی هامون به سبب قطع آب و مسدود شدن آن در کشور همسایه، مسیر طبیعی خود را از دست داده و پدیده خشکسالی و توفان‌های شن بسیاری از مسیرهای آن را هموار با زمین‌های اطراف کرده است.

وابستگی سیستان به آب‌های برون‌مرزی

رود هیرمند که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد در ورودی خود به مرز ایران به دو قسمت تقسیم می‌شود که بخش کم‌تر آن وارد منطقه سیستان شده و پس از پخش آب از خروجی‌های مختلفی به تالاب بین‌المللی هامون می‌ریزد و بخش بیش‌تر آن نیز از طریق رودخانه مرزی مجدداً وارد خاک افغانستان شده و در نهایت به بخشی از این تالاب که در خاک افغانستان قرار گرفته می‌ریزد که به گفته برخی کارشناسان این بخش از دریاچه عمیق‌تر بوده و آب را بیش‌تر در خود نگه می‌دارد.

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان اظهار داشت: شمال استان به‌طور کامل نیازمند آب‌های مرزی رودخانه هیرمند است اما این شرایط در جنوب فرق کرده و حتی در برخی مناطق محدود آب از جنوب استان به خارج از کشور نیز جریان پیدا می‌کند.

عباس سارانی افزود: تأمین نیاز آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعت در منطقه سیستان از طریق آب‌های سطحی انجام می‌شود.

وی ادامه داد: همچنین تثبیت شرایط زیست‌محیطی در این منطقه نیازمند آب‌های مرزی است که اینک این شرایط به حالت بحرانی رسیده است.

معاون آب منطقه‌ای استان تصریح کرد: پس از حدود ۲۰ سال خشکسالی در منطقه سیستان هم اینک تغییر اقلیم در این منطقه رخ داده است.

وی خاطرنشان کرد: همچنین با توجه به پیشرفت ابزار کشاورزی اینک نیاز به آب بیش‌تر شده و در صورتی‌که آب دریاچه ‌هامون تأمین نشود صدمات زیست‌محیطی و اقتصادی بیش‌تری به ساکنان هر دو کشور ایران و افغانستان وارد می‌کند.

روند تغییر اقلیم در سیستان

منطقه سیستان واقع در شمالی‌‌ترین قسمت سیستان و بلوچستان دارای ۵ شهرستان زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز است و ۳۰۰ کیلومتر مرز خاکی با کشور افغانستان در بخش شرقی خود دارد.

رودخانه هیرمند تنها شریان آبرسان به این منطقه از کوه‌های بابا یغما در مناطق مرکزی افغانستان و در فاصله حدود هزار کیلومتری از مرز ایران سرچشمه می‌گیرد و آب حیات بخش را پس از آبرسانی به چند صد روستا و پارچه آبادی به مرز ایران و افغانستان می‌رساند.

متأسفانه از حدود ۲۰ سال قبل با تغییرات ایجاد شده در وضعیت جوی، ایجاد سد‌ها و بندهای مختلف در مسیر این رودخانه، توسعه اراضی زیر کشت خشخاش در افغانستان و بستن دریچه‌های سد کجکی در حدود ۸۰۰ کیلومتری مرز ایران در ولایت هلمند، مسیر طبیعی آب مسدود و پدیده خشکسالی بر مناطق پایین‌دست این رودخانه در کشور افغانستان و ایران غالب شده است.

یکی از اساتید و محققان فعال در حوزه آب و منابع زیر زمینی دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: تغییرات آب ‌و هوایی و یا تغییر اقلیم یعنی هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی، که در طولانی‌مدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم جهانی، رخ دهد تأثیرات زیادی بر محیط پیرامونی می‌گذارد.

محمد علی کیخا افزود: عوامل مؤثر انسانی و دخالت انسان موجب می‌شود که به وسیله آن محیط تغییر یافته و بر اقلیم تأثیر گذارد.

وی افزود: هم اینک می‌توان تغییر اقلیم را در سطح گسترده‌ای در شمال سیستان و بلوچستان دید که ایجاد سد‌ها و بندهای مختلف در مسیر اصلی رودخانه هیرمند در داخل افغانستان باعث به وجود آمدن این وضعیت شده است.

استاد دانشگاه سیستان و بلوچستان تصریح کرد: انسداد مسیر آب سبب خشکسالی در پایین دست در دو کشور افغانستان و ایران شده است.

وی خاطرنشان‌کرد: توقف روند جریان آب در رودخانه هیرمند سبب تغییرات اقلیمی، آب و هوایی و محیط‌زیستی در مناطق پایین‌دست شده است.

کیخا بیان کرد: افزایش میزان گرد و خاک، تغییر مسیر پرندگان مهاجر، انقراض بسیاری از گونه‌های جانوری، تغییر شغل مردم منطقه و مهاجرت افراد را می‌توان از جمله تأثیرات قطع آب رودخانه هیرمند دانست.

سد و بند‌های موجود در مسیر رودخانه هیرمند

سد اصلی ایجاد شده در مسیر این رودخانه «سد کجکی» است و سپس در مسیر حدود هزار کیلومتری هر آبادی و منطقه‌ای در افغانستان که توانایی ایجاد سد، بند و گودال را داشته باشد از این اقدامات فروگذاری نمی‌کنند.

یکی از اتباع کشور افغانستان که برای تجارت به بازارچه مرزی میلک در شهرستان هیرمند آمده بود در این زمینه گفت: سد کجکی اولین سدی است که بر روی رودخانه هیرمند قرار گرفته و به جز در فصل‌های پر باران در سایر فصل‌ها آب چندانی در رودخانه حتی در نواحی پایین دست آن در افغانستان نیز وجود ندارد.

ملاعمرخان‌علی‌زهی ادامه داد: بسیاری از زمین‌های کشاورزی در پایین دست رودخانه هیرمند پس از بسته شدن دریچه‌های سد کجکی خشک شده است.

وی افزود: این در حالیست که بندهای مختلفی توسط خوانین هر منطقه برای بهره‌گیری از آب ناچیز هیرمند ایجاد شده است.

علی زهی تصریح کرد: ایجاد سد در مسیر آب حق طبیعی هر کشوری برای استفاده‌های مختلف از آن است.

وی خاطرنشان کرد: در برخی ایام پرباران که برف‌های بالا دست آب می‌شوند سیلاب‌های بزرگی رخ می‌دهد که هم محصولات کشاورزی و هم خانه و کاشانه بسیاری از مردم افغانستان را در پایین‌دست رودخانه هیرمند ویران می‌کند.

معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان بیان کرد: سد کجکی که در سال ۱۳۳۲ طراحی شده با ظرفیت دو میلیارد مترمکعب اصلی‌‌ترین سد در مسیر رودخانه هیرمند است.

سارانی افزود: این سد در فاصله حدود ۸۰۰ کیلومتری از مرز ایران و افغانستان قرار دارد.

وی ادامه داد: همچنین در ۷۰ کیلومتری مرز دو کشور سد کمال خان وجود دارد که خبر‌ها حاکی از این است که فاز ۱ و ۲ آن تکمیل و اینک فاز ۳ آن در حال تکمیل شدن است.

سارانی تصریح کرد: در بسیاری از مناطق مسیر طولانی رودخانه هیرمند در کشور افغانستان برخی از افراد محلی موانع، خاکریز‌ها و گودال‌هایی برای بهره‌برداری و ذخیره آب ایجاد کرده‌اند که روند رسیدن آب به منطقه سیستان را کند کرده است.

وی خاطرنشان کرد: به گفته مسؤولان افغانستان هدف از ایجاد سد کجکی کنترل آب و سیل است.

به گفته یک کارشناس سیاسی با رأی کمیسیون بررسی حقابه هیرمند موسوم به کمیسیون دلتا که با مداخله ۳ کشور آمریکا، کانادا و شیلی انجام شده است، قراردادی در سال ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان در کابل به امضا رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) از ذخیره سد کجکی سهم ایران باشد.

خشکیدن هامون سبب بیکاری و قطع شدن منبع معاش جمعیت زیادی از ساکنان سیستان، کاهش قابل ملاحظه پرندگان بومی و غیربومی، بیکار شدن شمار زیادی از صیادان و دامداران، در معرض انقراض قرار گرفتن گاو اصیل سیستانی و برخی صنایع‌دستی به ویژه حصیربافی و بروز فقر و ناامنی‌های ناشی از آن و فعالیت قاچاقچیان موادمخدر و… و نیز مهاجرت شمار زیادی از خانواده‌های سیستانی به سایر نقاط کشور شده است.