بیرجند شهر فراموش شده شاهراه سیاحان و جهانگردان شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی است. این شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷،۸۴۸ نفر جمعیت داشته است. جغرافیای شهر بیرجند فاصله شهر بیرجند تا مرکز استان سیستان و بلوچستان ۴۵۸ کیلومتر و تا مرکز استان کرمان ۵۸۶ کیلومتر می‌باشد. بیرجند شهرستانى کوهستانى است و در آن […]
بیرجند شهر فراموش شده شاهراه سیاحان و جهانگردان
شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی است. این شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷،۸۴۸ نفر جمعیت داشته است.
جغرافیای شهر بیرجند
فاصله شهر بیرجند تا مرکز استان سیستان و بلوچستان ۴۵۸ کیلومتر و تا مرکز استان کرمان ۵۸۶ کیلومتر می‌باشد. بیرجند شهرستانى کوهستانى است و در آن کوه‌ها و دره‌هاى عمیق و حاصلخیزى وجود دارد. کوه‌هاى عمده شهرستان عبارتند از: رشتهکوه باقران در جنوب کوه شاه در غرب (حاشیه کویر)، رشته کوه مؤمن آباد. آب و هواى این شهرستان بیابانى و نیمه‌بیابانى است. در شهرستان بیرجند رودخانه عمدهاى وجود ندارد و رود‌ها که به «کال» معروفند، عموماً فصلی و مسیل می‌باشند.
شهر بیرجند از شمال به شهر قائنات، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب به شهر نهبندان و استان کرمان و از مغرب به شهرهاى فردوس و طبس محدود است.
آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیش‌ترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است. ایستگاه هواشناسی بیرجند در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵ میلادی) راه‌اندازی گردید. براساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیش‌ترین و کم‌ترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتیگراد است. کم‌ترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ و برابر با ۵٫۲۱ – درجه سانتیگراد و بیش‌ترین آن در تاریخ ۱۱ جولای ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد بوده است. شهر بیرجند، به‌طور میانگین در ۷۶ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است. مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به‌طور میانگین برابر با ۱۷۱ میلی متر در سال است. بیش‌ترین میزان بارش در یک روز، در دوم ماه می۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ میلی‌متر باران در این شهر بارید. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در ابن شهر، ۳۶درصد است و به‌طور میانگین ۳۰ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است. هوای بیرجند به‌طور میانگین در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاک شدید همراه است.
وجه تسمیه نام بیرجند
نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده است. ۵ وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده است. بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر بیرجند یعنی شهر بلندبیرجند یعنی شهر چاه بیرجند یعنی شهر طوفان بیرجند یعنی برزن.
تاریخ شهر بیرجند
اشعار حکیم نزاری، وجود محل‌های در بافت قدیمی شهر، کاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در «بنددره» و «قلعه دره»، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، «تخته سنگلاخ مزار» واقع در روستای کوچ، سنگ‌نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره «استاد تنگل»، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.
علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده است.
همچنین علاوه بر وجود گورستان‌های زرتشتی‌‌ها در اغلب روستا‌ها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا که دال بر قدمت تاریخی این منطقه است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم‌آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و…
پس از اسلام قدیمی‌‌ترین اثر درون شهری بیرجند، مسجد جامع آن است که در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده است. احتمالاً یاقوت‌حموی اولین جغرافیدانی است که از «پیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده است. حمدا… مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران، انگور، میوه و اندکی غله به دست می‌آمده است.زین العابدین شیروانی، بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده است که قریب به ۴هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه‌اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.
بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان‌های بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌‌های چادرنشین در آن، نقل شده است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آن‌جا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته است.
در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادرشاه با استقرار خاندان خزیمه، بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راه‌های دریایی و زمینی، بیرجند که در مسیر عمده‌‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان، جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک گرگور درباره شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را ۳ هزار باب ذکر کرده است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی درباره تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۲۵۰۰۰ نفری آن داده است.
سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه، از کوه‌های معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات، محصولات زراعی به‌ویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالیبافی ساکنان منطقه و مذهب آن‌ها و نیز شهر بیرجند – که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته‌ـ مطالبی آورده است.
لمتون نیز در سال‌های قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قنات‌های قائنات و نیز نظام‌های آبیاری در آبادی‌های پیرامون بیرجند اشاره کرده است.
در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب، شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.
در سال‌های نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. لوله‌کشی آب در ۱۳۰۲ خورشیدی – که اولین لوله‌کشی شهری در ایران به حساب می‌آمد – و تغییر مسیر رود بیرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشیدی به نوشته روزنامه کیهان به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم‌آبی افزوده می‌شد. به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند – سومین فرودگاه کشور پس از قلعه‌مرغی و بوشهر – مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در سال‌های پس از ۱۳۲۰ شمسی، توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین، شاهراه مشهد – زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین – که با راه‌آهن ایران رقابت می‌کرد – درآمد
جاذبه‌های گردشگری
۱-قلعه بیرجند: قلعه بیرجند که با نام‌های قلعه ته‌ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین و قدیمی‌‌ترین بنای تاریخی بیرجند است. این قلعه محل سکونت اهالی نبوده است و فقط مکانی برای حضور نگهبانان شهر بوده است. این بنای تاریخی از خشت و گل ساخته شده و اتاق‌ها و آب انبارهای متعدد دارد. این قلعه با ۳۰۰۰ مترمربع مساحت در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود.
۲-بازار بیرجند: این بازار یک بازار سنتی قدیمی است که کوچه‌های تنگ و باریکی دارد و هنوز می‌شود قسمت‌هایی از ساختار سنتی را در قسمت‌هایی از آن دید. «بازار بیرجند» کاروانسراهای قدیمی داشته که سابقه این کاروانسرا‌ها به ۳۰۰ سال پیش می‌رسد. این کاروانسرا‌ها غالباً دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است در ایام قدیم این بازار محل خرید و فروش فرآورده‌های محلی مثل زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود و غیره بوده است.
۳- باغ و عمارت معصومیه: باغ و عمارت معصومیه در ۳ کیلومتری غرب بیرجند، استان خراسان جنوبی واقع شده است. این عمارت در دوره پهلوی ساخته شده است و از ویژگی‌های این عمارت می‌توان به معماری منحصر به فرد آن اشاره کرد. عمارت معصومیه به نحوی طراحی شده که بازتاب نمای اصلی آن در آب استخر مقابل آن تداعی می‌شود. این عمارت علاوه بر باغ اصلی، دو باغ دیگر نیز دارد. از نکات قابل توجه این عمارت وسایل قدیمی شهر بیرجند می‌باشد که می‌توان این عمارت را به موزه‌ای برای عموم تبدیل کرد.
۴- ارگ کلاه‌فرنگی: یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند ارگ کلاه‌فرنگی است. این بنا در دوره قاجار و بین سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی است. این ساختمان در گذشته به نام‌های دیگری مثل ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی‌عروس و ارگ سرکار نیز معروف بوده. صرف نظر از فرم زیگوراتی آن، دارای نقشه و پلان جامع و کاملی است.
۵- بنددره: «بند دره» یک سد تاریخی در اطراف بیرجند است که قدمتش به اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه می‌رسد و از مهم‌ترین گنجینه‌های آب خراسان جنوبی حساب می‌شود و از اصلی‌‌ترین تفرجگاه‌های بیرجند می‌باشد.
۶- مدرسه شوکتیه: مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند است که براساس اسناد موجود، سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید و پس از مکتب‌خانه‌های سنتی است. ساخت مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیراسماعیل‌خان معروف به شوکت‌الملک اول توسط محمدابراهیم‌خان‌علم، پدر اسدا…علم، در سال ۱۳۰۸ه.ق به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال ۱۳۱۲ه.ق بنای آن به‌پایان رسید. این مدرسه وسیع در مجموعه باغ‌های زیبایی بنا شده است که هم باغ و هم مدرسه از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شهر به حساب می‌آید.
۷- باغ و عمارت رحیم‌آباد: باغ و عمارت رحیم‌آباد به دلیل خصوصیات ویژه معماری و تزیینی در باغ‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این مجموعه از باغ، استخر، عمارت اصلی، انبارهای متعدد، حوضخانه، اتاق‌های خدمه و نگهبانان، اصطبل، حصار و برج‌های نگهبانی شکل گرفته است. طبقه اول عمارت شامل دو تالار وسیع و اتاق‌های منفرد است. اصلی‌‌ترین بخش این عمارت را تالار آیینه آن تشکیل می‌دهد. این عمارت در سال ۱۳۱۵ هـ.ق به فرمان اسماعیل‌خان احداث و به عنوان دارالحکومه مورد استفاده قرار گرفت. این بنا در سال ۱۳۸۰ ش توسط میراث فرهنگی از بنیاد مستضعفان و جانبازان خریداری و در بهار ۱۳۸۱ ش به یک مجموعه فرهنگی شامل سفره خانه سنتی، مجتمع کارگاه‌های ثابت هنرهای سنتی و تبدیل شد.
۸- موزه مردم‌شناسی بیرجند: این موزه، در طبقه همکف عمارت مرکزی اکبریه واقع شده که هدف اصلی از تشکیل آن علاوه بر پیوند نسل جوان با سنت‌ها و آداب گذشته، شناساندن و معرفی سنت‌ها و فرهنگ‌های بومی منطقه‌ای و شناخت ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فنی و فرهنگی ابزار، اشیا و آداب و رسوم به مردمی است که آن‌ها را به‌کار می‌گرفته و می‌گیرند. موزه مردم‌شناسی پیوندی بین نسل جدید و گذشته پرافتخار نسل قدیم و پیشینیان برقرار می‌کند و از مهم‌ترین بخش‌های آن می‌شود به بخش مراسم عروسی، قالیبافی، پارچه‌بافی، سفالگری، عطاری، دستاسی و آهنگری که در قالب ۲۸ عدد مجسمه به نمایش گذاشته شدند، اشاره کرد. قدمت بعضی از اشیای این موزه مثل شیشه‌های عطاری، قیچی و شانه آرایشگر، وسایل کفاشی و… به بیش از یک قرن می‌رسد. مجموعه‌ای از غرفه‌های مورد علاقه مردم یعنی غرفه‌های مراسم عروسی، کشاورزی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، آهنگری، حکیم‌باشی، سلمانی، نخ‌ریسی و پارچه‌بافی وجود دارد که بسیار مورد توجه بازدیدکنندگان هستند. بسیاری از مشاغل به نمایش گذاشته شده در این موزه از بین رفتند و برخی دیگر نیز رو به نابودی هستند. نکته جالب توجهی که در جای‌جای این موزه به چشم می‌خورد، زندگی ساده و بی‌تکلف مردم است. موزه باستان‌شناسی بیرجند در سال ۱۳۷۴ دوباره طراحی و از نو توسعه و تجهیز شده است.
۹- موزه مشاهیر بیرجند: در این موزه مجموعه‌ای از نامه‌ها، اسناد و نسخ خطی، تألیفات، نشان‌های ملی، علمی و ادبی، لوح‌ها، عکس و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین جمع‌آوری شدند. از نمونه‌های جالب توجه در این موزه، اوراقی از نگاره‌های مینیاتورهایی است که براساس دیوان خاوران‌نامه در شرح دلاوری‌های حضرت علی(ع) توسط «فرهادنقاش» در قرن نهم مصور شده است. هدف از ایجاد این موزه، یادکردن از چهره‌های ماندگار و اندیشمندانی است که تمامی عمرشان را صرف تحقیق و پژوهش برای تمام عصر‌ها و نسل‌ها نمودند.
۱۰- باغ اکبریه: این بنا در دوره قاجاریه و توسط شوکت‌الملک در دو طبقه ساخته شده که شامل چند عمارت است که به وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارند. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیینی است. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است. این باغ با گسترش شهری بیرجند اکنون در داخل شهر قرار گرفته و در نشست سی‌وپنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
فرهنگ و هنر
بیرجند مهد علم، هنر و فرهنگ با مشاهیری شاخص همچون ریاضیدان و ستاره‌شناس «عبدالعلی‌بیرجندی»، دکتر «محمدحسن‌گنجی» (پدر علم جغرافیای ایران)، پرفسور «کاظم‌معتمدنژاد» (پدر علم ارتباطات ایران)، در دل کویر ایران اسلامی واقع شده است. شهر بیرجند اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آب‌لوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. همچنین این شهر اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد. مدرسه «شوکتیه» این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه‌مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند مشغول فعالیت بوده‌اند. بیرجند از گذشته جزیی از ولایت «قهستان» بوده است، براساس کتیبه‌های هخامنشی و نوشته‌های مورخان یونانی، قهستان خاستگاه یکی از اقوام ایرانی به نام «ساگارت» و بخشی از چهاردهمین «ساتراپ» هخامنشی به شمار می‌آمده، کتیبه «کال‌جنگال» نشان‌دهنده اهمیت منطقه است، در عهد ساسانی نیز قهستان از ایالات آباد و معتبر بوده، سنگ نگاره‌های »لاخ مزار» در روستای «کوچ» بیرجند حاوی نوشته‌هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آن‌ها نام «آخشنواز» پادشاه «هپتالی» و «قباد» پادشاه ساسانی به چشم می‌خورد. پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال ۲۹ هجری قمری، قهستان توسط والیان خلفا اداره می‌شد و تا سال ۲۵۹ هجری قمری در سیطره عباسیان بود، مدتی نیز جزء قلمرو صفاریان و امرای محلی سیستان بود، از زمان «حسن صباح» تا تهاجم سپاه «هلاکوخان» مغول این منطقه به یکی از مراکز عمده سیاسی فرقه اسماعیلیه تبدیل شد و بعد از «الموت»، مهترین مقر حضور فداییان این فرقه بود که با حمله «هلاکو» طومارشان در هم پیچید. تاریخ بیرجند در سده‌های اخیر یعنی از دوره صفویه به بعد با نام خاندان «خزیمه علم» در هم آمیخته است، در اواخر دوره صفویه با پیوستن «امیراسماعیل خان خزیمه» به اردوی نادر، حکومت منطقه قائنات به او تفویض شد. استعمار بریتانیا در راستای حفظ منابع منطقه‌ای خود و با بهره‌گیری از آشفتگی حکومت قاجار، سیاست تبدیل حکومت محلی بیرجند به مرکز سیاست بریتانیا در منطقه و بهره‌گیری از خاندان «علم» پایگاهی قدرتمند را در پیش گرفت.
این مطلب بدون برچسب می باشد.
دیدگاه بسته شده است.