بررسی علل ادعا و مطالعه پیمانکار در قراردادهای پیمانکاری – ۳

بررسی علل ادعا و مطالعه پیمانکار در قراردادهای پیمانکاری – ۱

بررسی علل ادعا و مطالعه پیمانکار در قراردادهای پیمانکاری – ۲

قسمت سوم ؛ محمدرضا امیدیان ؛ (دی‌ماه ۱۳۹۹)

در این بخش قصد بر این است که علل ادعای پیمانکاران به‌صورت ریشه‏ای درخصوص قراردادهای اجرایی مطرح شده و ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد. با عنایت به اینکه مراحل انعقاد قرارداد و از ابتدا (شامل مقدمات و آماده‌سازی) تا زمان تحویل و تحول پروژه از بخش‌ها و قسمت‌های مختلفی تشکیل شده، لذا برای سهولت امر و بررسی بیشتر آن‌ها این مراحل به چهار قسمت تقسیم می‌شود و برای اینکه در ذهن مخاطبان به خوبی قابل رصد باشد از یک واژه و یا اصطلاح به نام «متات» (MTAT) کمک گرفته شده است. به عبارت دیگر واژه متات از چهار حرف به شرح ذیل تشکیل شده است:

م – مقدمات و تدارکات و آماده‌سازی شرایط تا انعقاد قرارداد

ت – مرحله تجهیز کارگاه و آغاز به‌کار پیمانکار

الف – مرحله اجرای پروژه و انجام کار

ت – مرحله تحویل و تحول و انجام کار

همگی می‌دانیم در هر کدام از مراحل فوق اگر برنامه‌ریزی مناسبی وجود نداشته باشد همواره چالش‌‌ها و مشکلاتی برای طرفین قرارداد به‌وجود خواهد آمد و ادعاهای طرفین خصوصاً پیمانکار که مجری اجرای پروژه می‌باشد پایانی نداشته و همیشه جدال بر سر نحوه اجرای قرارداد دور از انتظار نخواهد بود.

ممکن است برخی تصور کنند، حداقل مرحله اول؛ مقدمات یک انعقاد قرارداد می‌باشد و هیچ ربطی به پیمانکار نداشته و مسؤولیت آن با کارفرماست. اما بسیاری از چالش‌‌ها و اختلافات از همین مرحله شروع می‌شود، زیرا اگر در مرحله مقدمات؛ طراحی (plan)، تأمین بودجه مورد نیاز، تهیه نقشه‌های اجرایی، اسناد مناقصه و تشریفات مناقصه تا مرحله انتخاب پیمانکار و انعقاد قرارداد به خوبی تهیه، تدوین و اجراء نشود مراحل بعدی را تحت‌الشعاع قرار داده و مشکلات عدیده‌ای را ایجاد خواهد نمود. به همین علت سعی بر آن است که این مطالب را قدری بیشتر مورد کنکاش قرار دهیم.

شاید برای این ادعا، آوردن یک مثال خالی از لطف نباشد. برای نمونه فرض می‌کنیم پروژه یک پُل یا یک مدرسه در یک نقطه قرار است، اجراء شود و برای اجرای این مهم لازم است یک قرارداد اجرایی با یک پیمانکار پس از گذراندن تشریفات آن منعقد شود. اولین نکته‌ای که به ذهن می‌رسد این است که ببینیم چه مطالعاتی و به چه میزان صورت پذیرفته است؟ آیا نیاز‌ها به خوبی شناسایی شده‌اند؟ آیا محل کار جهت اجراء آماده است؟ و سؤالات بعدی که به‌دنبال آن خواهد آمد؛ آیا زمین محل اجرای پروژه تحصیل شده؟ برآورد و بازاریابی چطور؟ از معارض و یا معارضین احتمالی اطلاعاتی در دست داریم؟ چه اقداماتی جهت مرتفع نمودن مشکلات معارضین صورت پذیرفته است؟ آیا طراحی اولیه و تفصیلی آماده شد؟ برآورد تأمین مالی و ریالی برای اجرای کار چقدر است؟ برنامه‌ریزی، نحوه و چگونگی پرداخت‌ها به پیمانکار کدام است؟ مدت اجرای کار؟ محاسبات و برآورد اجرای کار؟ تهیه اسناد مناقصه و مقادیر کار؟ نحوه تهیه نقشه‌ها و دیتایل‌های اجرایی؟ نحوه نظارت بر پروژه توسط مهندس مشاور و یا مستقیماً به وسیله کارفرما؟ نقدینگی و ضمان تأخیر در پرداخت به پیمانکار؟ برنامه زمان‌بندی تشریفات مناقصه؟ و بسیاری موارد دیگر که فقط در همین مرحله اول به نام مرحله مقدمات انعقاد قرارداد از آن سخن به میان آورده‌ایم، قابل طرح است.

بدیهی است؛ چنان‌چه برای هر کدام از پرسش‌های مطرح شده پاسخ نهایی نداشته باشیم و به‌خوبی اطلاعات جمع‌بندی و تدوین نگردد، چالشی تحت‌ عنوان ادعای مطالبه پیمانکار برای کارفرما مطرح خواهد شد. مثلاً عدم تهیه نقشه‌های اجرایی مناسب کار، شرح و مشخصات فنی و میزان واقعی تعهدات طرفین قرارداد در آینده، چالشی جدی فرا روی کارفرمایان خواهد بود. چون اولین جایی که پیمانکار بدان استناد می‌کند نقشه‌های اجرایی است که بعضاً ممکن است به‌دلیل روشن نبودن جزییات باعث توقف کار و بلاتکلیفی پیمانکار شده و یا تناقض نقشه‌ها با شرح کار و یا سایر اسناد دیگر قرارداد می‌تواند به اختلافات بیشتر دامن بزند و اگر کارفرما و پیمانکار در این خصوص اختلاف‌‌نظر داشته باشند و این اختلاف‌‌نظر باعث افزایش مبلغ قرارداد گردد، خود باعث خودداری پیمانکار از ادامه کار تا دریافت اضافات خواهد شد.

یکی دیگر از موارد مقدمات کار، موضوع تحصیل اراضی و روشن شدن وضعیت معارض و یا معارضین است. عدم رسیدگی به این موضوع از چالش‌های مهم و اختلافات کارفرما و پیمانکار می‌باشد. به علت اینکه معارضین همواره سدی در مقابل پیشرفت پروژه هستند و طرفین قرارداد را دچار نگرانی می‌نمایند. مجریان فهیم به خوبی می‌دانند که قبل از انعقاد قرارداد باید به فکر حل مشکل معارضین بود نه هنگام اجرای قرارداد؟ چون هر ضربه‌ای که معارض به پروژه وارد نموده و کار متوقف شود زمان اجرای کار به تعویق افتاده و هزینه‌های مازادی را به کارفرما و پیمانکار وارد خواهد نمود. در این راستا لازم است به اندازه کافی مستندات و اقرارنامه‌های مناسب از معارضین اخذ شود.

به‌گونه‌ای که در زمان اجرای قرارداد مانعی برای ادامه کار نباشد. اصولاً باید توجه داشت که هرگونه توافق شفاهی و به دور از اخذ تضمین‌‌ها و اقدامات قانونی با معارضین به هیچ عنوان مشکلی را حل ننموده و نمی‌نماید و فقط تطویل زمان اجرایی پروژه را در پی خواهد داشت. ضمن آنکه اگر به خواسته‌های معارض نیز توجه نشده و حقوق قانونی او پرداخت نشود و رضایت او اخذ نگردد، ظلمی است که در حق معارض شده و مشکلات را دو چندان خواهد نمود.

بعضاً مشاهده شده، برخی از کارفرمایان به دلیل عدم پرداخت و حل مشکل قبل از انعقاد قرارداد، مدت‌ زمان واقعی قرارداد را اگر مثلاً پروژه باید ۲۰۰ روزه اجراء شود با افزایش، ۳۰۰روزه در نظر می‌گیرند تا مشکل تأخیرات پروژه را کاهش داده و از پرداخت خسارت بکاهند، غافل از آنکه همین اختلاف ۱۰۰روزه خود به شکل دیگری هزینه‌ها را به طرفین قرارداد تحمیل می‌نماید.

از یک طرف تعهدات کارفرما نسبت به مسؤولین و مردم به تأخیر افتاده و برنامه زمان‌بندی اجرای کار خدشه‌دار می‌شود و از طرفی پیمانکار با تمام توان پای کار نایستاده و از به‌کارگیری تمام امکانات خود امتناع ورزیده و پروژه‌ حالت فرسایشی به خود می‌گیرد و قرارداد به درستی اجراء نخواهد شد. همچنین اگر پیمانکار به طریق مقتضی کار را زودتر از موعد به اتمام رساند، مسلماً به دنبال مطالبه تسریع در کار خواهد بود، یا بعضاً به دلیل دور زدن معارضین، کار را باکیفیت پایین‌تر انجام خواهد دهد.

بنابراین توجه ویژه به آماده‌سازی مقدمات اجرای یک پروژه، بسیار مهم بوده و قبل از انعقاد قرارداد باید به خوبی ابعاد آن شناخته شود و مشکلات پیشاپیش مرتفع شود نه پس از انعقاد قرارداد!

یکی دیگر از مسائل مهم قبل از انعقاد قرارداد انتخاب پیمانکار واجد شرایط و دارای توان مناسب و تجهیزات و پرسنل کافی جهت اجرای پروژه می‌باشد. انتخاب پیمانکار و مجری توانمند زمانی امکان‌پذیر است که بدانیم به‌دنبال چه چیزی هستیم! حدود و ثغور پروژه‌ها چگونه است! آیا برآورد دقیقی از کار داریم! پیمانکاران دعوت شده به مناقصه باید دارای چه شرایطی باشند! سوابق اجرایی مورد نیاز و سایر شرایط متقاضیان باید چگونه باشد! به عبارت دیگر از چه منابعی باید استفاده نماییم. مشاهده می‌شود که اگر در این خصوص شناسایی لازم صورت پذیرد، می‌توان با انجام تشریفات مناقصه صحیح و به دور از هرگونه ابهام و سلیقه، پیمانکار مورد نظر را انتخاب نمود. در این راستا لازم است برنامه زمان‌بندی مناسبی نیز وجود داشته باشد و از تعجیل غیرضرور جلوگیری شده و از فریب و تبلیغات غیرواقع برخی پیمانکاران در معرفی خود به عنوان مناقصه‌گزار و دستگاه اجرایی جلوگیری شود.

از موارد مهم و ضروری دیگر، بررسی سوابق و اخذ تأییدیه از کارفرمایان قبلی بدون حب و بغض و بازدید از تجهیزات پیمانکاران و صحه‌گذاری بر ادعای آنان می‌باشد. در غیر این صورت هرگونه انعقاد قرارداد با پیمانکار ضعیف و ناتوان، پروژه به عنوان یک آزمایشگاه جدید و محلی برای آزمون و خطای وی تبدیل شده و هزینه‌های انجام شده به وسیله کارفرما را بر باد می‌دهد.

در خاتمه مجدداً تأکید می‌شود که باید مستندات ارائه شده توسط پیمانکاران در یک بازه‌‌زمانی مشخص با واقعیت انطباق داده شود تا سره از ناسره معلوم شود. زیرا پیمانکار خوب و توانمند بازوی خوبی برای هر کارفرما بوده و برخی از آن‌ها حتی در زمینه مشاوره و نظارت نیز از کارفرمایان گوی سبقت را ربوده و در اجرای پروژه با دانش بالای خود علاوه بر اجرای با کیفیت کار، در مجموع هزینه‌های کارفرما را بابت اجرای قرارداد به حداقل رسانده و وی را نیز یاری و هدایت می‌نمایند. اما برخی دیگر که توان خوبی ندارند علاوه بر ورشکستگی خود، کارفرما را نیز دچار ضرر و زیان جبران‌ناپذیری می‌نمایند.

پس پیشنهاد بر این است که حتماً و به دقت پیمانکاران مجرب شناسایی شده و نگرانی از اینکه ممکن است زمانی برای این کار صرف شود، نداشته باشیم. چون منفعت آن به حدی است که می‌توان در ادامه راه و اجرای مطلوب قرارداد مثمرثمر باشد.