استارت‌آپ‌ها، نوآور یا مختل‌کننده

محمدرضا عیوضی – روزی نیست که رشد کسب‌وکارهای آنلاین و موفقیت استارت‌‌آپ‌‌ها خبرساز نشود؛ اما این تهدید که از جانب آن‌ها بازار سنتی را هدف گرفته است به کجا خواهد رسید؟

کلایتون کریستین نظریه نوآوری یا فناوری مختل‌کننده (Disruptive innovation or technology) را در سال ۱۹۹۵ مطرح کرد. این پروفسور آمریکایی در آن مقطع پیش‌بینی کرد؛ استارت‌آپ‌‌ها با توجه به قدرتی که در آینده به دست خواهند آورد، می‌توانند بازارهای سنتی را مختل کنند و بازارهای جدید با بازیگران تازه ایجاد کنند، در نتیجه دیگر بازیگران سنتی بازار نمی‌توانند اثرگذاری چندانی بر قیمت‌ها و روند بازار داشته باشند.

در طول سال‌ها شاهد بودیم هر تکنولوژی و فناوری جدید که آمد به سرعت جایگزین تکنولوژی قبلی شد و تکنولوژی قدیمی به فراموشی سپرده شد.

مسیر تغییر ارسال پیغام از تلگراف به تلکس و فکس و ایمیل و اپلیکیشن‌های موبایل مانند تلگرام یا سیر رشد دوربین از مدل‌های آنالوگ قدیمی به مدرن و سپس دیجیتال و نهایتاً موبایل که باعث شد فروش دوربین‌های دیجیتال غیر‌حرفه‌ای به حداقل برسد؛ تنها دو نمونه ساده نابودی کامل کسب و کار سنتی است.

می‌توانیم نتیجه‌گیری کنیم که همواره در طول زمان تکنولوژی‌های جدید و نوآوری پیروز شده و مسیر خود را به هر طریقی در جوامع باز کرده است. باید بپذیریم در دنیای امروز استارت‌آپ‌‌ها یا کسب‌وکارهای اینترنتی به هر شکلی می‌توانند جایگزین کسب‌وکارهای سنتی شوند.

به این نکته توجه کنید، ضریب نفوذ تلفن همراه و اینترنت و همچنین تعداد افراد زیر ۳۰ سال در بازار ایران بسیار بالاست. این ویژگی‌ها را حتی برخی کشورهای اروپایی ندارند. به همین جهت بازار آنلاین در ایران مزیت‌های بالقوه‌ای دارد که گروه‌های صنفی سنتی نمی‌توانند در مقابل این بازار برای مدت طولانی مقاومت کنند.

درست است در دنیا برخی استارت‌آپ‌‌ها متوقف شده‌اند، نمونه آن توقف اوبر در برخی کشور‌ها یا شهرهاست اما در بازار ایران وضعیت فرق دارد و آنقدر تقاضا در این عرصه بالاست که به آسانی نمی‌توان مسیر رشدی را که در عرصه آنلاین در ایران باز شده است‌، متوقف کرد. شاید برای کوتاه‌مدت گروه‌هایی که منافعشان با رشد استارت‌آپ‌‌ها به خطر افتاده است بتوانند اختلالاتی ایجاد کنند اما پایدار نخواهد بود.

یکی از مشکلات بر سر راه توسعه تجارت الکترونیک قدیمی بودن قانون در این عرصه است. حتی در بسیاری از زمینه‌های تجارت الکترونیک قوانین و مقرراتی نداریم که بیان کند؛ اگر استارت‌آپ‌‌ها وارد این حوزه‌ها شدند، باید چگونه عمل کنند. نبود قوانین و مقررات به‌روز و کارآمد باعث بروز مشکل در توسعه تجارت الکترونیک می‌شود. وقتی قانون جامع در این عرصه وجود ندارد، قطعاً حمایت چندانی هم از شرکت‌هایی که در زمینه تجارت الکترونیک فعالیت می‌کنند انجام نمی‌شود.

چالش اصلی استارت‌آپ‌‌ها در حوزه تجارت الکترونیک بر سر همین مسأله است: در مواردی که قوانین و مقررات ندارند آنها باید چه کنند؟ چون قانون وجود ندارد اصلاً نباید وارد این حوزه‌ها شوند؟ اگر وارد آن حوزه شوند پس از آن سیاست‌گذاران تصمیم بگیرند برای آن حوزه قانون تدوین کنند؟ اگر فعالیت آنها مغایر با قانون بود چه سرنوشتی در انتظار آنهاست؟

در مورد استارت‌آپ‌های فین‌تک‌‌ها که فعالیت آنها در حوزه مؤسسات مالی و بانکداری است؛ بحث بر سر این موضوع وجود دارد، چون قانونی در این عرصه در ایران تدوین نشده و اکنون بانک مرکزی که متولی حوزه پرداخت الکترونیک در کشور است نسبت به عملکرد آنها واکنش نشان داده و درصدد است قوانین و مقررات تعیین کند.

البته باید این قوانین و مقررات با رویکرد حمایت‌گرانه تدوین شوند. همان‌طور که انتظار می‌رود شرکت‌های دانش‌بنیان نیز همچون استارت‌آپ‌‌ها از دولت انتظار دارند، قوانین و مقررات کارآمد تعریف کند تا بدانند چگونه در این عرصه فعالیت کنند. اگر قانون وجود نداشته باشد به‌طور حتم هر گروهی از کسب‌وکارهای سنتی می‌توانند به آسانی مانع بر سر راه استارت‌آپ‌‌ها ایجاد کنند.

یکی از استراتژی‌های همکاری سنتی‌ها در کنار تجارت‌های مدرن، خرید استارت‌آپ‌‌ها توسط کسب‌وکارهای سنتی است. اتفاقاً یکی از هدف‌های مؤسسان استارت‌آپ‌‌ها این است که استارت‌آپ‌های مربوطه را بزرگ و اثر‌گذار کنند و آن‌وقت به صاحبان کسب‌وکارهای سنتی بفروشند.

استراتژی دیگر این است که کسب‌وکارهای سنتی خودشان فروش آنلاین طراحی کنند و وارد بازار آنلاین شوند و در بازار سنتی اختلال ایجاد کنند. به‌طور مثال در حوزه استارت‌آپ‌های فین‌تک این اتفاق رخ داده است.

بنابراین تنها چاره کسب‌وکارهای سنتی این است که تهدید‌ها را به فرصت تبدیل کنند و از پتانسیل بازار آنلاین در جهت حفظ بازارشان استفاده کنند. اگر صاحبان کسب‌وکارهای سنتی بتوانند با تغییر مدل کسب‌وکار یا استراتژی بازار، ارزش بیش‌تری به مشتریانشان بدهند، قطعاً در این عرصه برنده خواهند بود اما اگر بخواهند همچنان مقاومت کنند و تحولات جدید را نپذیرند، دیر یا زود از بازار حذف خواهند شد.