طول مدت اجرای قرارداد و ملاک شناخت قراردادهای پیمانکاری

مراحل حسابداری پیمانکاری

طول مدت اجرای قرارداد و ملاک شناخت قراردادهای پیمانکاری

علی جعفری‌زرندینی

پیشگفتار

تدوین مطالبی درباره نحوه حسابداری انواع فعالیت‌های اقتصادی از یک سو، بر دانش پیشرفته و امروزین حسابداری متکی و از سوی دیگر، با شرایط خاص، عرف تجاری و قوانین حاکم بر فعالیت‌های اقتصادی در ایران منطبق باشد، یکی از زمینه‌های ضروری پژوهشی است که می‌تواند کاربرد روش‌های پیچیده حسابداری را آسان ساخته و در عین حال خدمات حسابداری در سطوح مختلف را کارآمدتر کند. علاوه بر این، پژوهش‌هایی از این دست، امکانات گسترش، رواج و فراگیری، اصول و ضوابط حرفه‌ای را افزایش داده و کار حسابداری واحدهای تجاری را در مجموع بهبود می‌بخشد. امروزه مؤسسات عمومی و خصوصی اجرای عملیاتی نظیر: راهسازی، سدسازی، احداث ساختمان، تأسیسات، کشتی‌سازی، هواپیما‌سازی و ساخت قطعات پیچیده وسایل و تجهیزات را با انعقاد پیمان به مؤسسات پیمانکاری واگذار می‌کنند.

ارکان اصلی عملیات پیمانکاری‌

در هر نوع عملیات پیمانکاری ارکان اصلی زیر وجود دارد‌:

کارفرما‌: شخص حقیقی یا حقوقی است که به عنوان یک طرف قرارداد، عملیات اجرایی معینی را به پیمانکار ارجاع می‌کند.

پیمانکار‌: شخصی حقیقی یا حقوقی است که به عنوان طرف دیگر قرارداد، عملیات اجرایی پیمان را به عهده می‌گیرد.

قرارداد‌: رابطه حقوقی بین طرفین است که منشأ تعهد و التزام می‌باشد و شامل موضوع کار، مدت انجام کار، مبلغ قرارداد و تعهدات کارفرما و پیمانکار است.

موضوع قراردادهای پیمانکاری معمولاً ساختن یک دارایی یا دارایی‌های است که در مجموع طرح واحدی را تشکیل می‌دهد.

 

انواع قراردادهای پیمانکاری‌

قرارداهای پیمانکاری به حالت‌های مختلف تنظیم می‌شود اما معمولاً یکی از دو حالت کلی زیر را دارا است.

الف) قراردادهای مقطوع‌:

در این نوع قراردادها، پیمانکار با مبلغ مقطوعی به عنوان بهای کل پیمان و یا مبلغی یعنی برای واحد هر کار (مثلاً یک متر خاک‌برداری) توافق می‌کرد. در برخی از موارد، طبق ماده خاصی بهای واحد هر کار یا مبلغ کل پیمان براساس تغییرات شاخص قیمت‌‌ها تعدیل می‌شود. در این نوع قرارداد هزینه‌های مواد، مصالح و سایر هزینه‌ها با پیمانکار است که اگر کم‌تر از مبلغی که از کارفرما دریافت می‌کند، خرج نماید برایش سود محسوب می‌شود.

ب) قراردادهای اساسی‌:

در این نوع پیمان‌ها، مخارج مجاز یا تعیین شده در قرارداد به پیمانکار تأدیه و در ازای خدمات انجام شده درصد معینی از مخارج یا حق‌الزحمه ثابتی به پیمانکار پرداخت می‌شود.

یکی از خصوصیات قراردادهای پیمانکاری این است که مدت اجرای قرارداد معمولاً به بیش از یک دوره مالی تسری می‌یابد اما طول مدت اجرای قرارداد نباید ملاک شناخت قراردادهای پیمانکاری قرار گیرد.

ج) قرارداد مدیریت اجرایی‌: علاوه بر دو نوع قراردادهای ذکر شده از قرارداد زیر نیز می‌توان استفاده کرد‌:

در این نوع قرارداد‌ها بهای مواد و مصالح در مقابل ارایه صورت‌حساب به پیمانکار پرداخت می‌شود و هر مبلغ معین و مشخص که در ابتدای قرارداد توافق شده و در پایان کار به عنوان حق‌الزحمه به پیمانکار پرداخت می‌شود.

در قرارداد نوع دوم که قرارداد اساسی می‌باشد حق‌الزحمه درصدی از هزینه‌ها است اما در قرارداد نوع سوم حق‌الزحمه مبلغ مشخصی است و به هزینه‌ها مربوط نمی‌شود.

 

مراحل اجرای طرح و انجام عملیات پیمانکار‌

مراحل اجرای طرح در مؤسسات خصوصی و عمومی تفاوت ماهوی ندارند و مؤسسات خصوصی کم و بیش در اجرای عملیات پیمانکاری از تشریفات دولتی تبعیت می‌کنند. اجرای طرح‌های عمرانی در مؤسسات خصوصی همانند مؤسسات بخش عمومی تابع تشریفات خاصی است که در ذیل در ۵ مرحله جداگانه آورده شده است‌:

مرحله مطالعات مقدماتی یا اولیه طرح‌:

مؤسسات بخش خصوصی معمولاً طرح‌های ساختمانی، تأسیسات و تجهیزاتی خود را بادر نظر گرفتن منابع مالی، پیش‌بینی و سپس نقشه‌ها و اسناد و مشخصات اجرایی را رأساً یا با کمک مؤسسان مشاور تهیه می‌کنند. مطالعات مقدماتی طرح شامل اقدامات زیر است‌:

۱-۱- خدمات تحقیقاتی و بنیادی‌:

مطالعات این مرحله شامل‌: مطالعات منطقی، اجتماعی و اقتصادی است که بر مبنای نتایج حاصل از آن‌ها، تصمیم‌گیری کلی در مورد برنامه‌ها و شناخت طرح‌ها به عمل می‌آید.

۲-۱- مطالعات شناسایی طرح‌:

مطالعات این مرحله شامل‌: تحقیقات و بررسی‌های لازم به منظور تعیین هدف طرح، شناخت اجزای متشکله، داده‌ها و تک‌ماده‌ها و همچنین امکانات فنی و اجرایی با توجه به مصالح ساختمانی، تجهیزات، نیروی انسانی، سایر امکانات و محدودیت‌‌ها و بالاخره حدود سرمایه‌گذاری، زمان اجرا، محاسبات اقتصادی، تعیین بهره‌وری و تعیین اثرات اجتماعی و اقتصادی ناشی از اجرای طرح است. حاصل این مطالعات به شکل گزارشی تدوین می‌شود که مبنای اتخاذ تصمیم در مورد اقدامات بعدی خواهد بود.

۳-۱- تهیه طرح مقدماتی‌:

بعد از شناخت طرح و تعیین مشخصات کلی آن برمبنای بررسی‌‌ها و یا مطالعات توجیهی و حتی اقتصادی خاص، مطالعات مقدماتی طرح انجام می‌شود. خدمات مربوط به مطالعات مقدماتی شامل مطالعات تحقیقاتی و آزمایش‌های لازم به منظور طراحی و تهیه نقشه‌های مقدماتی و مشخصات کلی، تعیین محل‌های مناسب و بر آورد کلی ابعاد و حجم کار و مخارج هریک از راحل‌های پیشنهادی و همچنین مقایسه و تعیین نکات مثبت و منفی هر راه‌حل و بازده اقتصادی و اثرات اجتماعی هر یک از آن‌‌ها می‌باشد. تهیه کننده طرح مقدماتی مناسب‌ترین راه‌حل را با ذکر دلیل لازم توجیه می‌کند مطالعات و تحقیقات، نقشه‌برداری‌‌ها و بر رسی‌‌ها و آزمایش‌های این مرحله باید به اندازه‌ای کامل باشد که امکان بر آورد مخارج دوره مطرح و هزینه‌های بهره‌‌برداری را به منظور اتخاذ تصمیم منطقی فراهم سازد و نتیجه این مطالعات و روش انجام مراحل بعد به شکل گزارشی تدوین می‌شود.

۴-۱- تهیه نقشه‌ها و مشخصات اجرایی طرح‌:

تصویب طرح مقدماتی توسط دستگاه اجرایی (مجری طرح) ‌مبنای تهیه نقشه‌ها و مشخصات اجرایی طرح قرار خواهد گرفت. خدمات این مرحله شامل انجام مطالعات، بررسی‌ها، تحقیقات و نقشه‌برداری‌‌ها و آزمایش‌های لازم به منظور تهیه کلید اسناد عملیات اجرایی طرح از جمله‌: نقشه‌های اجرایی و مشخصات فنی اختصاصی، نقشه محل نتیجه آزمایش‌ها، برنامه زمانی اجرای کار، صنایع تهیه مصالح، بر آورد مقادیر کار و پیش‌بینی دقیق مخارج اجرای طرح می‌باشد.

مرحله ۲: ارجاع کار به پیمانکار

در ارجاع کار به پیمانکار مراحل زیر باید طی شود‌:

۱-۱-     تکثیر اسناد و مدارک مناقصه‌:

بعد از تصویب گزارش‌ها، نقشه‌ها و سایر اسناد و عملیات اجرایی (موضوع بند ۴-۱ UL) و حصول اطمینان از مهیا بودن زمین یا محل اجرای طرح، اسناد و مدارک مناقصه تکثیر و در اختیار شرکت‌کنندگان در مناقصه قرار می‌گیرد.

۲-۲- دعوت از پیمانکاران برای انجام طرح‌:

بعد از آماده شدن اسناد و مدارک مناقصه، پیمانکاران به طریق زیر از نوع و مشخصات طرح مطلع می‌شوند و در صورتی که مایل به اجرای طرح باشند، اسناد و مدارک مناقصه را از کارفرما یا مهندسین مشاور خریداری و برای بررسی و مطالعه در اختیار کادرفنی خود قرار می‌دهند.

الف) مناقصه عمومی

در این روش مبلغ و مشخصات طرح و شرایط شرکت در مناقصه از طریق درج آگهی در جراید به اطلاع داوطلبان شرکت در مناقصه می‌رسد.

ب) مناقصه محدود

در این روش دعوتنامه شرکت در مناقصه برای شرکت‌هایی ارسال می‌شود که صلاحیت آن‌‌ها برای شرکت در مناقصه قبلاً تعیین و نام آن‌‌ها در لیست واجدین شرایط شرکت‌های پیمانکاری (لیست خاص) درج شده باشد پس به دلیل تخصصی بودن یا ویژگی خاص کار از تعداد محدودی پیمانکار دعوت به عمل می‌آید.

ج) ترک مناقصه‌:

در مواردی که تحت شرایط خاص و بنا به شخصیت مقامات اجرایی انجام مناقصه ممکن و یا به صرفه و صلاح نباشد،

پیمانکار از طریق ترک مناقصه مستقیماً انتخاب می‌شود.

د) توافق قیمت‌:

در این روش در مواردی که انجام مناقصه میسر و یا به مصلحت نباشد می‌توان طرح را با توافق قیمت به پیمانکار ارجاع داد.

۳-۲- تسلیم قیمت پیشنهادی و ضمانتنامه شرکت در مناقصه‌:

چنانچه کادرفنی پیمانکار انجام پیمان را با توجه به امکانات پیمانکار عملی تشخیص دهد، ‌قیمت کل کار را از روی نقشه‌ها محاسبه و پیشنهاد می‌کند. قیمت پیشنهادی پیمانکار برای اجرای طرح همراه با سایر اسناد و مدارک مزبور در آگهی، نظیر ضمانتنامه بانکی در دو پاکت جداگانه – پاکت «الف» حاوی ضمانتنامه بانکی وکلیه اسناد و مناقصه و پاکت «ب» فقط شامل برگ پیشنهاد مبلغ کل – به مناقصه‌گزار (‌کارفرما) تسلیم می‌شود.

۴-۲- انتخاب پیمانکار‌:

کمیسیون مناقصه برای تعیین برنده مناقصه، پیشنهادهای واصله را با رعایت آیین‌نامه معاملات دولتی افتتاح و قرائت می‌کند. کمیسیون مزبور ابتدا پاکت الف را باز می‌کند و در صورتی که پیمانکار تمامی شرایط مزبور در مناقصه را رعایت و کلیه مدارک را ارسال کرده باشد، مبادرت به افتتاح پاکت ب (برگ پیشنهاد مبلغ) می‌کند. مناقصه گزار پس از ارزیابی پیشنهاد‌ها و تهیه جدول مقایسه، از بین پیشنهادهایی که تمامی شرایط مناقصه را دارا باشد و از قیمت اعتدال خارج نباشد، مناسب‌ترین پیشنهاد از نظر مالی و سایر شرایط انتخاب و به عنوان برنده مناقصه معرفی می‌کند. ضمانتنامه شرکت در مناقصه در صورتی که برنده مناقصه از انعقاد قرارداد امتناع ورزد به نفع کارفرما ضبط خواهد و از نفر دوم برای عقد قرارداد دعوت می‌شود.

مرحله ۳: انعقاد قرارداد با پیمانکار‌:

بعد از این‌که برنده مناقصه تعیین شد قراردادی بین پیمانکار و کارفرما منعقد و ضمانتنامه‌های شرکت در مناقصه آزاد می‌شود.

اهم مواردی که در قرارداد (پیمان) پیش‌بینی می‌شود، شامل نکات زیر است‌:

۱-۱-     نام طرفین قرارداد (‌کارفرما – پیمانکار)

۲-۳- موضوع پیمان‌:

اجرای عملیات کارهای اصلی، کارهای فرعی و کارهای جدید احتمالی است. کارهای فرعی، عملیاتی را شامل می‌شود که به منظور اجرا و نگهداری عملیات موضوع پیمان ضروری است، اما جزء کارهای اصلی پیمان محسوب نمی‌شود. به‌طور کلی منظور از موضوع قرارداد مال یا عملی است که هر یک از متعاملین تسلیم یا انجام آن را به عهده می‌گیرند.

۳-۳- مبلغ پیمان‌:

مبلغی که پیمان براساس آن منعقد می‌شود و با توجه به شرایط عمومی پیمان مبلغی به آن اضافه یا کسر می‌گردد.

دستگاه‌های اجرایی موظفند در ارجاع کارهای اضافی به پیمانکار یا تغییر در مقادیر کار مفاد بخشنامه به شرایط عمومی پیمان را رعایت کنند.

۴-۳- مدت پنهان‌:

مدتی است که پیمانکار تعهد می‌کند در طی آن کارگاه را تجهیز و عملیات مورد پیمان را اجرا کند.

۵-۳- تأییدات و تعهدات پیمانکار‌:

به‌طور خلاصه پیمانکار تأیید می‌کند که هنگام تسلیم پیشنهاد، مطالعات کافی به عمل آورده و هیچ نکته‌ای باقی نمانده است که بعداً بتواند در مورد آن به جهل خود استناد کند.

۶-۳- تعهدات و اختیارات کارفرما‌:

کارفرما متعهد است کلیه زمین‌هایی را که برای تأسیس و ایجاد کارگاه و انجام عملیات موضوع پیمان مورد نیاز است در تاریخ‌هایی که در برنامه تفصیلی اجرایی منظم به پیمان پیش‌بینی شده است طبق صورت جلسه به پیمانکار تحویل دهد. همچنین کارفرما در مدت اجرای پیمان می‌تواند توسط دستگاه نظارت، مهندس مقیم و یا مأمورین دیگری عملیات پیمانکار را بازرسی کند.

۷-۳- ضمانتنامه انجام تعهدات‌:

در موقع امضای قرارداد پیمانکار باید ضمانتنامه‌ای (در حال حاضر ۵۰درصد مبلغ اولیه پیمان) از بانک مورد قبول کارفرما طبق نمونه‌ای که معمولاً ضمیمه اسناد مناقصه است اخذ و تسلیم کارفرما کند. ضمانتنامه مذکور باید تاریخ تصویب صورت‌مجلس تحویل موقت موضوع پیمان معتبر به دستور کارفرما قابل تمدید باشد.

۸-۳- پیش پرداخت و ترتیب واریز آن‌:

کارفرما موافقت می‌کند به منظور تقویت بنیه مالی پیمانکار و تکمیل تجهیزات وی درصدی از مبلغ اولیه پیمان را به عنوان پیش پرداخت در مقابل ضمانتنامه بانکی پرداخت کند.

۹-۳- جریمه تأخیر‌:

اگر کسی تعهد به امری کند یا تعهد کند از انجام امری خودداری کند، در صورت تخلف مسؤول خسارت، طرف مقابل است، مشروط بر این‌که جبران خسارت تسویه شده باشد و یا بر حسب قانون موجب زمان باشد. توافق طرفین درباره میزان خسارت ممکن است به این شکل باشد که میزان خسارت را قبلاً ارزیابی کنند و در قرارداد مبلغ مقطوعی را معین کنند که در صورت اجرا یا عدم‌اجرا یا در صورت تأخیر (مثلا‌ً: هر روز یا هر ماه تأخیر) قابل پرداخت باشد. جریمه تأخیر معمولاً در موارد جداگانه‌ای در قراردادهای پیمانکاری پیش‌بینی می‌شود و خسارت و جرایم قابل پرداخت توسط پیمانکار که ناشی از تأخیر و تکمیل کار‌ها یا سایر علل باشد، تماماً به عنوان هزینه پیمان تلقی می‌گردد.

مرحله ۴: اجرای کار (شروع عملیات)‌:

۱-۲-     تحویل، تأسیس و تجهیز کارگاه‌:

بعد از این‌که پیمان منعقد شد، کارفرما موظف است کلیه زمین‌هایی را که برای تأسیس و ایجاد کارگاه و انجام عملیات موضوع پیمان مورد نیاز است به پیمانکار تحویل و شخص یا مؤسسه‌ای را به عنوان دستگاه نظارت به پیمانکار معرفی کند. همچین کارفرما یا دستگاه نظارت برای کنترل مستقیم عملیات کارگاه، شخصی را به عنوان ناظر مقیم تعیین و کتباً به پیمانکار معرفی می‌کند.

 پیمانکار نیز برای شروع کار و اجرای طرح، شخصی را به عنوان رییس کارگاه تعیین و کتباً به‌کارفرما یا دستگاه نظارت معرفی می‌کند. پیمانکار مسؤولیت حسن اجرای تمامی کارهای موضوع پیمان را براساس مشخصات و نقشه‌های تفصیلی و محاسبات فنی به عهده دارد و نظارتی که از طرف کارفرما یا نمایندگان او، در اجرای طرح می‌شود از میزان این مسؤولیت نمی‌کاهد. پیمانکار دست اول می‌تواند به منظور تسهیل و تسریع در اجرای قسمت یا قسمت‌هایی از عملیات موضوع پیمان موافقت‌نامه‌هایی با شخص یا اشخاص یا پیمانکاران جزء (دست دوم) منعقد کند، مشروط بر آن‌که آنان را از واگذاری کار به غیر ممنوع دارد. به هرحال ارجاع کار به پیمانکاران جزء تحت هیچ عنوان از مسؤولیت و تعهدات پیمانکار نخواهد کاست.

از این مرحله بخشی از مخارج اجرای طرح از محل تنخواه گردانی که به هر کارگاه اختصاص می‌یابد پرداخت می‌شود.

۲-۴- مخارج دوره اجرای طرح‌:

پیمانکاران دارای یک دفتر مرکزی هستند که عموماً در تهران یا در مرکز استان واقع است. بعد از امضای قرارداد معمولاً کارگاه جداگانه‌ای در محل اجرای هر طرح احداث می‌گردد. دوره‌ای که هزینه‌های مربوط به یک قرارداد شناسایی می‌شود با امضای قرارداد آغاز و تا تکمیل آن پایان می‌یابد. هزینه‌های قبل از انعقاد قرارداد در صورتی که قابل تشخیص و شناسایی باشند به حساب پیمان انتقال می‌یابد در غیر این صورت جزو هزینه‌های دوره وقوع محسوب خواهد شد. مخارج دوره اجرای طرح قبل از تنظیم قرارداد صرفاً به وسیله دفتر مرکزی و بعد از آن توسط دفتر مرکزی و کارگاه پرداخت می‌شود.

مخارج اجرای طرح به‌وسیله کارگاه

مخارجی که کارگاه به انجام آن مجاز است، به‌تدریج از محل تنخواه گردانی که در اختیار رییس کارگاه قرار دارد پرداخت می‌شود. در پایان ماه یا هر زمان مشخص دیگری گزارش مخارج کارگاه همراه با اسناد مخارج به دفتر مرکزی فرستاده می‌شود. تمام مخارج انجام شده در کارگاه باید متکی به مدارک مثبته و با توجه به دستور عمل دفتر مرکزی پرداخت شده باشد. حسابدار دفتر مرکزی، ابتدا مخارج کارگاه را کنترل می‌کند سپس بر حسب مورد آن را به مخارج جاری و سرمایه‌ای تفکیک و در صورت نیاز مبلغ تنخواه گردان کارگاه را تجدید می‌کند.

تأمین آب و برق موقت کارگاه و هزینه مصرف آن در طول اجرای طرح به عهده پیمانکار است.

 

مخارج اجرای طرح بوسیله دفتر مرکزی

مخارج اجرای طرح پس از تجهیز کارگاه به‌وسیله دفتر مرکزی و کارگاه پرداخت می‌شود. مخارجی که کارگاه مجاز به انجام دادن آن نیست یا امکان انجام دادن آن در محل اجرای طرح وجود ندارد از طریق دفتر مرکزی انجام می‌گیرد. مخارج انجام شده در یک واحد پیمانکاری را می‌توان به شرح زیر تفکیک کرد‌:

مخارجی که مستقیم به یک پیمان خاص مربوط می‌شود. مانند مواد و مصالح مصرف شده در پیمان، هزینه دستمزد و مزایای کارگران و سرپرستان کارگاه و هزینه استهلاک و نقل و انتقال ماشین‌آلات و تجهیزات کارگاه.

مخارج سربار یا بالاسری که بین پیمان‌‌ها مشترک است و مستقیم به فعالیت پیمانکاری مربوط نمی‌شود. مانند هزینه تعمیرگاه و انبار دفتر مرکزی و یا طراحی و خدمات فنی.

۳-۴- تنظیم صورت وضعیت موقت کارها‌:

اگر قرار باشد که جمع‌‌ها بی‌پیمان در خاتمه عملیات پرداخت شود پیمانکار باید مبلغ متنابهی سرمایه‌گذاری کند. از این رو، معمولاً در فواصل معینی دستگاه نظارت (مهندس ناظر) با کمک نماینده پیمانکار بر مبنای پیشرفت فیزیکی کارها، صورت وضعیت (سیتواسیون) تمامی کارهایی را که پیمانکار را از شروع کار تا تاریخ تنظیم صورت وضعیت انجام داده است و همچنین وضعیت مصالح و تدارکات لازمی که در پای کار موجود می‌باشد تعیین و پس از تأیید براساس نرخ‌های منظم به پیمان تقدیم و تسلیم کارفرما می‌کند.

۴-۴- پرداخت وجه صورت وضعیت موقت‌:

کارفرما پس از رسیدگی صورت وضعیت از جهت تطبیق ارقام با مبالغ مندرج در پیمان و اعمال تصحیحات لازم وضع کسور زیر تتمه قابل پرداخت را با تنظیم سندی از طریق صدور چاپ به پیمانکار پرداخت می‌کند.

الف) جمع وجوهی که بابت صورت وضعیت‌های قبلی پرداخت شده است

ب) ۱۰درصد بابت وجه‌الضمان (سپرده حسن انجام کار)

ج) اقسام پیش پرداخت

د) مالیات موضوع ماده ۷۶

ه) کسور متفرقه دیگری که بر طبق شرایط عمومی پیمان به عهده پیمانکار است.