جلوگیری از تصمیمات پرخطر با تحلیل‌های پیش از مناقصه

جلوگیری از تصمیمات پرخطر با تحلیل‌های پیش از مناقصه

سیدحامد موسوی، دکتر حسین رجایی

روش تحقیق

در این تحقیق ابتدا عوامل تأثیرگذار بر تصمیمات مناقصه‌ای پیمانکاران از پژوهش‌های انجام شده در سایر کشور‌‌ها و ادبیات موضوع شناسایی و جمع‌آوری گردید. سپس با مطابقت آنها با قانون مناقصات، آیین‌نامه‌های آن و شرایط موجود در ایران سعی در بومی‌سازی آن عوامل گردید. با ۱۰ مصاحبه نیمه‌ساختار یافته با خبرگان به ۱۱۱ عامل مؤثر که منطبق بر ادبیات نظام فنی و اجرایی کشور می‌باشند و دسته‌بندی مناسب آنها دست یافتیم. در آخر براساس نظر خبرگان یک چارچوب و مدل کلی برای تصمیمات مناقصه‌ای ارایه گردید.

مناقصه و نحوه برگزاری آن

مناقصه‌‌: معاملات دولتی را می‌توان در یک نوع تقسیم‌بندی به معاملات تجاری و ساخت تقسیم نمود. معاملات تجاری شامل یک‌سری نقل و انتقالات مالی می‌باشد که منجر به خرید یا فروش کالا یا خدمات با هدفی معین گردد. در نوع دیگر تقسیم‌بندی معاملات دولتی را می‌توان به معاملات جزیی (کوچک)، متوسط و عمده (بزرگ) تقسیم‌بندی کرد. معاملات جزیی و متوسط با انجام اقداماتی و با توجه به ضوابطی که صحبت در مورد آنها در مجال این مقاله نمی‌گنجد، انجام می‌پذیرد. اما معاملات بزرگ و عمده دولتی معمولاً با روش مناقصه انجام می‌شوند. مناقصه روشی برای انتخاب کیفیت بهتر و قیمت کم‌تر می‌باشد.

مناقصات رقابتی که در بسیاری از موارد، علاوه بر صنعت ساخت، در شاخه‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اشکال متفاوتی از مناقصات محدود (دعوت‌نامه‌ای)، از (آزاد-عمومی) و یا ترکیبی از آنها می‌باشند. مناقصات محدود شامل فرایند مذاکراتی –با شکلی تقریباً یکسان- در مورد قیمت مناقصه می‌باشد که هر پیمانکار به‌طور مستقیم با کارفرما انجام می‌دهد. مشاور در طی رقابت به پیمانکاران اجازه می‌دهد تا زمانی‌که کارفرما قیمت پیشنهادی را نپذیرفته است، چندین بار در قیمت‌های پیشنهادی‌شان تجدیدنظر کنند. مناقصات محدود در بسیاری از موارد در معاملات تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. از طرف دیگر مناقصات باز بیش‌تر در کارهای عمرانی و ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مناقصات باز هر پیمانکار اجازه دارد تنها یکبار قیمت پیشنهادی‌اش را ارایه دهد. مذاکرات بین کارفرما و پیمانکاران نیز ممنوع می‌باشد. همچنین پیمانکاران اجازه مذاکره با یکدیگر را ندارند. قیمت‌های پیشنهادی پیمانکاران در تاریخ معینی به‌کارفرما ارایه می‌گردد و این قیمت پیشنهادی (که معمولاً در پاکات مهمور قرارداده می‌شود) نمی‌توانند مورد تجدیدنظر واقع شوند.

برگزاری مناقصات رقابتی براساس اسناد و مدارک پیمانی که توسط کارفرما یا مشاور وی آماده شده است هنوز معمول‌‌‌ترین روش سپردن کار به پیمانکاران می‌باشد. انواع دیگر روش‌های پیمان‌سپاری نظیر ترک تشریفات (پیمان‌های مذاکره‌ای)، یک‌جا، پیمان‌های امتیازی نظیر پیمان‌های تأمین مالی PFI نیز وجود دارند. روشی که به احاظ اطمینان از عادلانه بودن مناقصه و حداقل بودن قیمت در کارفرمایان بخش دولتی و خصوصی مقبولیت بیش‌تری را دارا می‌باشد برگزاری مناقصات رقابتی می‌باشد.

شرایط و نحوه برگزاری مناقصات

در ایران، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وظیفه دادن رتبه به پیمانکاران و مشاوران را دارد. هر ساله لیستی از پیمانکاران و مشاورانی که دارای رتبه در شاخه‌های گوناگون می‌باشند را منتشر می‌سازد. به شرکت‌هایی که دارای بیش‌ترین حد توانایی در انجام کار مربوط به خود باشند رتبه یک و به شرکت‌هایی که کم‌ترین توانایی را داشته باشند رتبه ۵ تعلق می‌گیرد. هر پیمانکاری با توجه به رتبه‌اش می‌تواند ظرفیت مشخصی (از نظر قیمت پروژه) را در سال جهت گرفتن کار داشته باشد. عموماً اگر مناقصه محدود باشد کارفرمایان برای برخی از پیمانکاران مدنظر با توجه به رتبه، سابقه و ظرفیت آنها دعوت‌نامه شرکت در مناقصه ارسال می‌کنند و اگر مناقصه باز باشد یک نوبت آگهی در روزنامه رسمی کشور بنا به تشخیص دستگاه مناقصه‌گزار، و از یک تا سه نوبت به اقتضای اهمیت مناقصه در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار محلی منتشر می‌گردد.

پیمانکاران پس از بررسی‌های ذهنی، تجربی و منطقی براساس اطلاعات و نکات کلی مندرج در فرم اطلاعیه مناقصه –که شامل نوع، مقدار، مدت، محل کار، مدت قبول پیشنهاد و محل آن و… می‌باشد- تصمیم اولیه خود را مبنی به شرکت یا عدم‌شرکت در مناقصه می‌گیرند. اگر تصمیم به شرکت در مناقصه باشد باید اسناد مناقصه از کارفرما خریداری گردد که باید بابت آن هزینه‌ای پرداخت گردد. پس از بررسی اسناد مناقصه، شرایط کار، شناخت رقبا و سایر فاکتور‌‌ها که اساس این بخش از تصمیم‌گیری می‌باشند، اگر در این مرحله پیمانکار تصمیم به شرکت در مناقصه و ارایه قیمت را داشته باشد، باید به برآورد قیمت براساس اسناد مناقصه بپردازد و قیمت پیشنهادی خود را در تاریخ معین به‌کارفرما اعلام کند. این مرحله از کار نیز هزینه‌هایی را به پیمانکاران تحمیل می‌کند. بنابراین می‌توان گفت معمولاً مناقصه برای یک پروژه در یک فرایند مناقصه رقابتی شامل پرداخت هزینه‌ای زیاد جهت انجام اقدامات جواب دادن به مناقصه و بسیج کردن نیروهای فنی شرکت می‌شود که می‌تواند آسیب بزرگی به سایر پروژه‌های شرکت وارد کند. از این‌رو تحلیل‌های پیش از مناقصه یک روند راهبردی با اهمیتی می‌باشند و هدف آنها حل مسأله شرکت یا عدم‌شرکت در مناقصه و ارایه قیمت مناسب می‌باشد که شرکت در هر مرحله با آن مواجه می‌باشد. این تصمیمات، تصمیمات پرخطری هستند زیرا درصورت عدم‌پیروزی، هزینه‌هایی به پیمانکار تحمیل شده است و در صورت پیروزی با قیمت نامناسب خطر ضرر و در مواقعی ورشکستگی پیمانکار وجود دارد.

در ادامه به مرور اجمالی تئوری پرتفولیو و کاربرد آن در ساخت می‌پردازیم. سپس به معرفی و دسته‌بندی عواملی که تصمیمات مناقصه‌ای بر مبنای آنها گرفته می‌شود، با نگاه پرتفولیویی می‌پردازیم.

تئوری پرتفولیو و پتانسیل کاربرد آن در استراتژی مناقصات

مدل پایه پرتفولیو در سال ۱۹۵۹ توسط مارکویتز ارایه گردید. وی به توسعه مفهوم متنوع‌سازی سبد سهام پرداخت. اگرجه پیش از آن سرمایه‌گذاران با مفهوم بازده و ریسک در سرمایه‌گذاری آشنا بودند، اما با آن با مسامحه برخورد می‌نمودند. اما مارکویتز نخستین کسی بود که به مفهوم پرگونه‌سازی در سبد سرمایه‌گذاری به‌طور عام و سبد سهام به‌طور رسمی جهت کاهش ریسک و افزایش بازده پرداخت. پرسش بنیادی که در این موضوع مطرح می‌باشد این است که‌‌: «آیا ریسک سبد سهام یا مجموع ریسک‌های سهام منفرد آن به‌علاوه همبستگی یا کوواریانس بین بازده‌های سهم منفرد آن می‌باشد. این یک مفهوم ریاضی می‌باشد که در آن مفاهیم کیفی و تجربی ریسک و بازده یک سبد به مفهوم کمی و فرمولی تبدیل شده‌اند.

به زبان ساده می‌توان گفت زمانی‌که صحبت از یک سبد سهام به میان می‌آید، جهت تحلیل سبد و دست‌یابی به سبدی کارا و بهینه نمی‌توان به بررسی تک‌تک آن سهم‌‌‌ها بدون توجه به اثر جمعی آن پرداخت. زیرا در مواقعی همبستگی‌هایی بین آنها وجود دارد که باعث کاهش ریسک و افزایش بازده کلی سبد می‌گردد. بنابراین اگر سرمایه‌گذاران مایل باشند ریسک خود را کاهش دهند باید به متنوع‌سازی یا پرگونه‌سازی مبادرت ورزند. از مفاهیم نظریه پرتفولیو، در ساخت نیز می‌توان استفاده نمود. در انتخاب سبد پروژه‌ها و همچنین تعیین سیاست‌های قیمت دهی در مناقصات (دو تصمیم اساسی استراتژی مناقصات) بهره‌گیری از دانش مدیریت سبد پروژه‌ها می‌تواند نتایجی در جهت استفاده بهینه از منابع، کاهش هزینه‌ها و افزایش سود و بهره‌وری را به‌همرا داشته باشد.

جهت پیاده‌سازی تئوری پرتفولیو در استراتژی مناقصات، آن را باید به چهار بخش تقسیم نمود‌‌:

۱- تحلیل و بررسی تک‌تک پروژه‌ها و شناسایی مشخصات آن‌ها.

۲- تحلیل و بررسی پروژه‌های جدید که ممکن است به سبد پروژه‌ها افزوده شوند‌‌؛ ترکیب پروژه‌های جدید با سبد موجود‌‌؛ تشکیل سبدهای جدید و تعیین مشخصات آن سبدها.

۴- انتخاب بهترین سبد جدید ممکن و انتخاب قیمت مناسب و بهینه برای پروژه‌های جدید.

انتظار می‌رود در این فرایند چهارگانه بهترین گزینه‌ها با بهترین قیمت که منطبق بر استراتژی‌های شرکت باشند انتخاب گردند.

بخش بسیار مهمی از تحلیل سبد پروژه‌ها شامل همبستگی بین پروژه‌ها می‌باشد، اما شناسایی و محاسبه همبستگی‌‌‌ها دشوار می‌باشد. دلیل اول آن می‌تواند این باشد که چون عموماً کم‌تر مورد توجه و ملاحظه قرار گرفته‌اند، افرادی که به تحلیل و بررسی پروژه‌ها می‌پردازند خیلی با آنها آشنا نمی‌باشند و کم‌تر می‌توانند با روش‌های کمی آنها را محاسبه کنند. دلیل دوم این‌که همبستگی‌‌‌ها و اثرات آنها آشکار و ملموس نمی‌باشند. اما مورد ملاحظه واقع نشدن و ملموس نبودن اثر آنها دلیل بی‌تأثیر یا کم‌تأثیر بودن آنها در اتخاذ تصمیمات درست و بهینه نمی‌باشد.

عوامل بسیار زیادی می‌توانند بر قیمت یک پروژه تأثیر داشته باشند. البته باید توجه داشت عوامل مختلف بر قیمت هر پروژه تأثیرات مختلفی دارند. به‌طوری که ممکن است یک عامل بر قیمت یک پروژه تأثیر داشته باشد و بر دیگری نداشته باشد یا بر قیمت هر دو پروژه تأثیر داشته باشد اما میزان تأثیر آن متفاوت باشد. از همبستگی می‌توان به‌عنوان عنصری که بر قیمت پروژه‌های یک سبد تأثیرگذار است نام برد. برای یافتن ضریب همبستگی باید هردو پروژه را با یکدیگر مقایسه نمود. این مقایسه می‌تواند بر سر فاکتورهای مشترک دو پروژه که پتانسیل ایجاد همبستگی را دارند باشد.

برخی از فاکتور‌‌ها که می‌تواند عامل همبستگی باشند، فاکتورهای جغرافیایی، نوع کار، دستگاه نظارت، آب و هوا، زمان اتمام پروژه، کارفرما، اوضاع اقتصادی، پیمانکاران جز، مسایل سیاسی، روش‌های ساخت، در دسترس بودن و هزینه منابع، میزان شناخت از برآورد کار و برآورد قیمت و… هستند. در بخش بعد به معرفی این عوامل می‌پردازیم.