HSE پیمانکاران یکی از مشکلات عدیده صنایع بزرگ در ایران

 

محمدجوادجعفري– مهساماپار

چكيده

كار در محيط‌هاي پيمانكاري به لحاظ تنوع كار حضور گروه‌هاي مختلف كاري و نيز عدم آشنايي كامل پيمانكار با محيط و شرايط كار با پتانسيل بالاي وقوع حوادث ايمني بهداشتي و محيط زيستي همراه است؛ از اين رو پرداختن به موضوعات HSE در عمليات پيمانكاري اهميتي دو چندان مي‌يابد. از آن‌جايي كه سيستم مديريت HSE پيمانكار بايد با سيستم مديريت HSE كارفرما مطابقت داشته باشد، لازم است در مراحل مختلف قرارداد با به‌ كارگيري شاخص‌هاي مرتبط با HSE ارزيابي سازمان يافته از شرايط و عملكرد پيمانكار به عمل آيد و ميزان مطابقت آن جهت عقد قرارداد و يا ادامه همكاري پيمانكار با كارفرما مورد بررسي قرار گيرد. در اين مقاله در ابتدا مدل‌هاي مطرح مديريت HSE پيمانكاران مورد بررسي قرار گرفت كه براساس آن سيستم مديريت HSE پيمانكاران به سه بخش پيش‌ارزيابي HSE،ارزيابي HSE و مديريت HSE پيمانكار تقسيم شد. هم‌چنين مقايسه‌اي بين شيوه طبقه‌بندي پيمانكاران در مدل‌هاي مذكور انجام شد كه با بررسي نتايج به دست آمده، گروه‌هاي پيمانكار براساس وسعت پيمان به ۳ سطح ۱، ۲ و ۳ تقسيم‌بندي شدند. براساس تقسيم‌بندي‌هاي مذكور، شاخص‌هاي ارزيابي HSE پيمانكاران به تفكيك در ۷ عنصر اصلي HSE مشخص و اهميت هر شاخص براساس سطوح پيمان تعيين شده مشخص گرديد. شاخص‌هاي تعييين شده به‌طور مستقيم به‌عنوان بخشي از اسناد مناقصه جهت برقراري سيستم امتيازدهي كمي به پيمانكاران توسط كارفرما مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

۱- مقدمه

در دنياي امروز، تنوع و ريسك خطرات موجود و پيامدهاي آن‌ها، در اغلب اوقات به‌حدي بالا است كه در عمل امكان جبران پيامدهاي حاصله غيرممكن مي‌شود. به همين علت امروزه پرداختن به موضوعات بهداشت، ايمني و محيط‌زيست رويكردي كاملاً پيشگيرانه به خود گرفته است. يكي از مشخصات بارز اين رويكرد، نگرش جامع و نظام‌مند به مراحل عقد قرارداد با پيمانكار در قالب يك سيستم مديريتي است كه به دليل تأثيرگذاري بر وضعيت HSE، در محدوده تحت كنترل سازمان اهميت فراوان داشته و در اجراي بسياري از طرح‌هاي HSE، جلب همراهي آن‌ها ضروري است. الگوي استفاده از پيمانكاران، در سال‌هاي اخير تغييرات فراواني کرده است، به‌طوري‌كه حجم زيادي از فعاليت‌هاي اجرايي توسط پيمانكاران و پيمانكاران فرعي انجام شده و نيروهاي كارفرما عمدتاً نقش سياست‌گذاري و نظارتي را برعهده دارند. به‌عبارت ديگر در سال‌هاي اخير، استفاده از نيروي كار قراردادي افزايش چشمگيري داشته و نتيجه اين اقدام، تغيير مسؤوليت و انتقال ريسك به افراد تحت اختيار پيمانكاران بوده است كه درصورت عدم توجه به موضوع مديريت HSE توسط پيمانكاران، شاهد حوادث و رخدادهاي تلخي خواهيم بود كه جدا از خسارات مالي و جاني، خسارات اعتباري را نيز به دنبال خواهد داشت.

طبق آمار انجمن بين‌المللي توليدكنندگان نفت و گاز، استفاده از پيمانكاران روند افزايشي داشته است اما به موازات آن و باتوجه به آمارهاي به دست آمده، فراواني زمان از دست رفته ناشي از حوادث و ميزان مواجهه با سطوح مختلف ريسك به پيمانكار بسيار افزايش يافته است. اين نتايج حاكي از وجود يك خلأ اساسي در فعاليت‌هاي HSE پيمانكاران است كه موجب بروز حوادث متعدد مي‌شود. به همين دليل است كه مديريت HSE پيمانكاران يكي از چالش‌هاي عمده مديريت HSE به شمار مي‌رود و حتي يكي از بندهاي الزامات سيستم مديريت HSE به اين مهم اختصاص يافته است.

با توجه به اين‌كه بخش عظيمي از مباحث مرتبط با HSE در صنايع مختلف كشور به پيمانكاران سازمان برمي‌گردد و صنعت تونل‌سازي نيز ازجمله صنايعي است كه به‌علت گستردگي و حجم بالاي فعاليت‌ها، با امر برون‌سپاري، حيطه وسيعي از مشاغل پيمانكاري كشور را به خود اختصاص داده است، ضروري است در برنامه‌هاي كلان حوزه HSE سازمان، نقش اين گروه تاثیرگذار درنظر گرفته شود. لذا بهترين تدبير در پوشاندن خلأ مذكور، تدوين مدل مناسب مديريت HSE پيمانكاران از مراحل دعوت مناقصه تا پايان كار پيمانكار مي‌باشد.

طي بررسي‌هاي به عمل آمده، بسياري از كشورهاي توسعه يافته، برنامه‌هاي بلندمدتي را در زمينه HSE تدوين و پياده‌سازي کرده‌اند كه از آن جمله مي‌توان به كشورهاي استراليا، نيوزيلند، انگليس و آمريكا اشاره کرد. نتايج به دست آمده از اين برنامه‌ها گوياي اين امر است كه در بيش‌تر اين كشورها، ذي‌نفعان به‌خصوص پيمانكاران نقش اساسي در تدوين برنامه‌هاي HSE ايفا کرده‌اند. جامع‌ترين سند حاضر در زمينه نظام مديريت HSE پيمانكاران، توسط انجمن بين‌المللي توليدكنندگان نفت و گاز تدوين شده است كه ۸ مرحله اصلي طرح‌ريزي، انتخاب، پيش از تجهيز نيروها، تجهيز نيروها، اجرا، ترخيص و جلسه نهايي را مطرح و در هر مرحله به نحوه نظارت بر پيمانكار و تهيه شاخص‌هاي HSE اشاره مي‌کند. پس از آن كشورها و سازمان‌هاي متعددي، اقدام به الگوبرداري از مدل حاضر و پياده‌سازي آن در سطح كلان سازمان‌هاي خود کردند كه از آن ميان مي‌توان به شركت ملي نفت ابوظبي اشاره کرد. شركت شل نيز در سال ۲۰۰۱، روش مديريت HSE پيمانكاران خود را طي ۵ مرحله شامل صلاحيت پيمانكار، انتخاب پيمانكار، فعاليت‌هاي پيش از كار، اجرا و ارزيابي پس از پايان كار مورد تدورين و سنجش قرارداده است كه كليات مطرح شده در قالب مدل OGP بوده با اين تفاوت كه مراحل تجهيز و برچيدن كارگاه به‌عنوان مراحل جداگانه درنظر گرفته نشده‌اند. اما قوت طرح به‌علت تعيين پيش‌نيازهاي احراز صلاحيت پيمانكار در ۳ گروه مخالف شامل پيمان‌هاي با ريسك بالا، متوسط و كوچك از اهميت فراواني برخوردار بوده و در تركيب با مدل OGP تكميل شده است. سابقه بررسي و تمركز بر سيستم‌هاي HSE پيمانكارا در ايران مربوط به دهه اخير بوده و با ورود نظام مديريت HSE پيمانكاران OGP به صنعت نفت ايران شكل گرفته است. در سال ۱۳۸۱، دستورالعمل HSE پيمانكاران صنعت نفت تهيه و براي كليه پيمانكاران اصلي و فرعي لازم‌الاجرا شد. شركت ملي پالايش و پخش فراورده‌هاي نفتي ايران نيز دستورالعمل شماره ۲۱۷۰۰۰۲را تحت عنوان «دستورالعمل رعايت الزامات HSE در قرارداد پيمانكاران» تدوين کرده است كه در هر مرحله در كنار شاخص‌هاي مالي و فني قرارداد, شاخص‌هاي HSE پيمان را نيز مورد توجه قرارداده است . اين دو همانند دو چرخه تودرتو, با يكديگر ارتباط متقابل دارند.

شهرداري تهران نيز در حال تهيه مدلي براي مديريت HSE پيمانكاران خود در ۳ مرحله مي‌باشد و شاخص‌هاي HSE متعددي را در مراحل پيش از عقد قرارداد در نظر گرفته است.

در ميان اين مدل‌ها، راهنماي شماره ۲۹۱ مربوط به OGP يكي از كاملترين مدل‌هاي نظام مديريت HSE پيمانكاران در صنايع مرتبط و غيرمرتبط بوده و مشابهت فراوان تمامي اين مدل‌ها به راهنماي ۲۹۱ OGP در كليات مطالب، گوياي جامع بودن و از سويي توانايي بالاي پاسخ‌گويي اين راهنما در تمامي مراحل مديريت HSE پيمانكاران است. براين اساس، در اين مقاله باتمركز بر عملكرد پيمانكاران در نظام مديريت HSE و قابليت تاثرپذيري و تأثيرگذاري آنان بر موضوعات HSE، مدل مناسبي در زمينه نظام مديريت HSE پيمانكاران صنعت تونل‌سازي قبل و بعد از اجراي پروژه معرفي شده است. هم‌چنين با تفكيك پيمانكاران در ۳سطح، در هر سطح مهم‌ترين شاخص‌هاي پيش‌ارزيابي و ارزيابي HSE پيمانكاران تدوين شده است.

۲- مواد و روش‌ها

از آن‌جايي كه معيار موفقيت و صحت انجام هركاري بررسي وضع موجود و بازخوردآن فعاليت مي‌باشد، بررسي و مقايسه عملكرد نظام مديريت HSE با يك الگوي مشخص نيز امري ضروري تلقي مي‌شود. نكته قابل توجه و مشترك در بيش‌تر مدل‌هاي مديريت HSE، توجه ويژه به مبحث مديريت HSE پيمانكاران بوده است. باتوجه به حجم بالاي پروژه‌هاي تعريف شده و نيز برون‌سپاري امور كه از طريق شركت‌هاي پيمانكاري در امر تونل‌سازي اجرا مي‌شود، نقش استقرار الگويي نظام‌مند در زمينه مديريت HSE پيمانكاران كه مبتني بر الگوهاي بين‌المللي و شناخته شده باشد باشد بيش از پيش آشكار مي‌شود. لذا جهت استقرار مدلي كاربردي و مناسب براي مديريت HSE پيمانكاران، سيستم مديريت HSE پيمانكاران انجمن توليدكنندگان نفت و گاز (OGP) بررسي شد و ۸مرحله اين مدل، با ايجاد تغييراتي در ساختار آن، ملاك عمل قرار گرفت.

خلاصه‌اي از مراحل مدل OGP،در جدول (۱) آمده است.

 جدول (۱): خلاصه‌اي از مراحل اجرايي سيستم مديريت HSEپيمانكارانOGP

در كليه مراحل قرارداد، مسؤوليت‌هايي متوجه كارفرما و پيمانكار است كه بسته به سطح قرارداد، قابل تفكيك بين افراد و گروه‌هاي زير است:

–         كارشناس HSE كارفرما

–         نماينده كارفرما: شخصي از واحد امور قراردادها كه مسؤول كنترل همه موارد قرارداد مرتبط با پيمانكار يا ساير واحدها است.

–         صاحب قرارداد،بودجه (واحد مناقصه‌گزار): اداره، بخش يا مقامي كه بودجه و قدرت مديرييتي براي اجراي قرارداد را دارد.

–         نماينده پيمانكار (نماينده HSE پيمانكار): شخصي كه كتباً توسط مدير عامل شركت پيمانكاري براي رسيدگي به نحوه اجراي فعاليت‌هاي قرارداد منصوب مي‌شود.

–         تيم مناقصه: گروهي متشكل از افراد مختلف و متخصص كارفرما كه پيش از عقد قرارداد، مسؤوليت تأييد نهايي هريك از مراحل را به عهده دارد و عموماً شامل نماينده كارفرما، صاحب قرارداد، كارشناس HSEو… است.

 

 

 

 

هم‌چنين جهت مشخص کردن شاخص‌هاي مورد بررسي در مديريت HSE پيمانکاران، نوع پيمانکاران و دسته قرارگيري آن‌ها مشخص شد. بدين منظور تعدادي از معروف‌ترين و پربازده‌ترين مدل‌هاي مديريت HSE پيمانکاران مورد بررسي قرارگرفت که مشخص شد غالباً پيمانکاران با توجه به شاخص‌هايي از جمله ماهيت کار، نوع فعاليت، تخصص وتجربه، توان مالي، تعداد پرسنل، مدت زمان قرارداد، سطح ريسک فعاليت‌ها و… قابل تفکيک وطبقه‌بندي هستند. برخي از تقسيم‌بندي‌هاي مورد بررسي در جدول (۲) نشان داده شده است.

جدول ۲‌‌: شاخص‌هاي مورد بررسي در مديريت HSE پيمانکاران

براساس مراحل ذکرشده درجدول (۱)، مراحل سيستم مديريت HSEپيمانکاران به ۳ دسته کلي شامل ۱-پيش‌ارزيابي HSE پيمانکار ۲-مديريت HSE پيمانکار ۳- ارزيابي HSE پيمانکارتقسيم مي‌شوند.

الف- مرحله پيش ارزيابي HSE پيمانکار

هدف از اين مرحله انتخاب پيمانکاراني است که از نقطه نظر HSE حداقل توانايي لازم را جهت انجام امورات مربوط به قرارداد دارند.

ب- مرحله ارزيابي HSE پيمانکار

هدف ازاين مرحله شناسايي خطر ات کار و اطلاع‌رساني به پيمانکار از طريق کارفرما است. شرح کار و مدارک مناقصه در اين مرحله براساس نوع قرارداد و ميزان ريسک خطرات کار تعيين و به پيمانکاران منتخب ارسال مي‌شود. دراين مرحله مدارک دريافتي از پيمانکاران مورد بررسي و براساس شاخص‌هاي تعيين شده مورد ارزيابي قرارگرفته و پيمانکار منتخب تعيين مي‌شود.

ج-مديريت HSE پيمانکاران

هدف از اين مرحله، اطمينان از اين موضوع است که سيستم فعاليت‌هاي پيمانکار هم‌راستا با طرح HSE پيمانکاراست. هم‌چنين تجزيه و تحليل فعاليت‌هاي پيمانکار پس از پايان کار و کسب بازخورد از آن، در اين مرحله انجام مي‌گيرد.

در هر کدام از اين مراحل، فعاليت‌هاي مشخصي براي پيمانکار و کارفرما در نظر گرفته شده است که درجدول (۲) آمده است.

هم‌چنين با جمع‌بندي موارد يادشده درجدول (۲) پيمانکاران به ۳ سطح مختلف به شرح زير تقسيم‌بندي شدند‌‌:

سطح ۱‌‌:

• وسعت زياد کار اعم از طولاني بودن مدت قرارداد، تعداد زياد پرسنل و يا کارهاي پرمخاطره
• اين پيمانکاران بايد خود داراي سيستم مديريت HSE باشند. اگرچه هدف اصلي اين نيست که سيستم مديريت HSE آن ها، دقيقاً همان چيزي باشد که مدنظر کارفرما است، اما بايد به همان اندازه کاربردي و هماهنگ با سيستم مديريت HSE کارفرما بوده و عملکرد مناسبي داشته باشد.

سطح ۲‌‌:

• داراي مدت زمان کوتاه‌تر قرارداد، تعداد پرسنل کم و يا سطح ريسک متوسط يا پايين.
• پيمانکاران کوچک مي‌توانند سيستم مديريت HSE رسمي نداشته باشند، اما بايد درک اساسي از مديريت HSE مرتبط با فعاليت‌هاي خود را دارا بوده و براي ارايه يک مدل ساده اما مؤثر از سيستم مديريت HSE آماده باشند.
• HSE plan پيمانکاران سطح ۲ نسبت به سطح ۱ مختصرتر است.

سطح ۳‌‌:

•                     انجام امورات جزیي و غير روتين در مدت زمان بسيار کوتاه و يا افراد پيمانکار تک.

•                     اين پيمانکاران نيازي به دارا بودن HSE planندارند ولي بايد با دستورالعمل‌هاي اضطراري و خطرات محيط کار آشنا باشند.

۳-يافته‌ها و بحث

طي ۳ مرحله يادشده در قرارداد شامل پيش‌ارزيابي HSE پيمانکار، ارزيابي HSE پيمانکار و مديريت HSE پيمانکار به تفکيک افراد مسؤول در مناقصه مشخص گرديد.

با بررسي وظايف و جدول مذکور، موارد زيرقابل استخراج است‌‌:

•                     عملکرد تيم مناقصه محدود به مراحل پيش‌ارزيابي و ارزيابي HSE پيمانکار است. تيم مناقصه که عمدتاً متشکل از افراد صاحب‌نظر و دخيل در امر پيمان است، مسؤوليت نهايي تأييد کليه مراحل پيش از عقد قرارداد را برعهده دارد.

•                     مهم‌ترين بخش عملکرد امورقراردادها در مرحله ارزيابي HSE پيمانکار و درنهايت کسب بازخورد نهايي و استفاده از آن به‌عنوان يک سابقه، درقراردادهاي آتي سازمان است. اين گزارش بايد از مستندات جمع‌آوري شده واقعي در طول مدت قرارداد تهيه شود. هم‌چنين بايد ثبت رسمي عملکرد HSE هر پيمانکار درقالب گزارش مذکور، توسط امور قراردادها نگهداري گردد و درباره آن با مديريت پيمانکار گفت وگو و نسخه‌اي ازآن به مديريت ارشد پيمانکار ارايه شود. تجزيه و تحليل وخلاصه وضعيت در گزارش نهايي، بايد موارد ذيل را نشان دهد‌‌:

–        ارزيابي اثربخش طرح HSE پيمانکار

–        شناسايي محدوده‌هاي غيرقابل پيش‌بيني درطرح

–        مشخص کردن موارد مثبت موفقي که بايد درآينده مورد استفاده قرارگيرند.

–        تجزيه و تحليل مختصر از عملکرد HSE پيمانکار و کارفرما به منظور بهبود وضعيت در قراردادهاي آتي

–        تهيه اطلاعات ورودي پيمانکار براي ليست پيشنهاد مناقصه کارفرما به منظور استفاده در ارزيابي‌هاي مناقصات آتي.

•                     درمرحله مديريت HSE پيمانکاران که عمده فعاليت‌ها در فاز اجرايي صورت مي‌پذيرد، تمرکز فعاليت‌ها برعهده نماينده کارفرما است. هم‌چنين کارشناس HSE پيمانکار نيز دراين مرحله در کنار نماينده کارفرما، ضمناً ارايه مشاوره در بهبود روند فعاليت‌هاي پيمانکار، امور نظارتي HSE را نيز پيگيري خواهدکرد.

هم‌چنين براساس پيمان‌هاي سطح ۱، ۲ و ۳ در مرحله پيش‌ارزيابي HSE پيمانکار (تکميل و امتيازدهي پرسش‌نامه‌هاي پيش‌ارزيابي) و ارزيابي HSE پيمانکار (تکميل و امتيازدهي چک ليست‌هاي ارزيابي)، شاخص‌هاي مطرح در دو مرحله ارزيابي HSE پيمانکار و پيش از ارزيابي HSE پيمانکار به تفکيک هر سطح و در هريک از مراحل ۷‌گانه سيستم مديريت HSE مربوط به OGP، تعيين شد.

شاخص‌هاي ذکرشده در بالا نشان مي‌دهد که اگرچه در ارزيابي‌هاي پيش از عقد قرارداد، تفاوت‌هايي در سطوح مختلف پيمان وجود دارد، اما پيمان‌هاي سطح ۱ و ۲ درکليات مطالب با يکديگر مشابه بوده ولي آن چه اين دو سطح را از يکديگر جدا مي‌کند، درصد وزني اختصاصي به هريک از شاخص‌ها است. هم‌چنين طرح HSE پيمانکاران سطح۲ مختصرترخواهد بود.

در مورد پيمان‌هاي سطح۳، همان طورکه از شاخص‌هاي ذکرشده مشخص است، پيمانکار نياز به دارابودن ساختاري استانداردهاي HSE نداشته و آن چه دراين نوع پيمان‌ها مدنظر قرار مي‌گيرد، آشنايي پيمانکار از خطرات محيط کار و شرح وظايف HSE خود است. اين گروه پيمانکاران، نيازي به دارابودن نماينده HSE ندارند، به همين دليل، توجه ويژه‌اي ازسوي کارشناس HSE کارفرما برفعاليت‌هاي اين سطح پيمانکاران ضروري است.

۴-نتيجه جمع‌بندي

يکي از مشکلات عديده صنايع بزرگ در ايران، وضعيت HSE پيمانکاران است که باتوجه به روند سريع و گسترده واگذاري خدمات به پيمانکاران و عدم رعايت ملاحظات بهداشتي، ايمني و زيست محيطي، مشکلات بسياري را براي کارفرمايان ايجاد کرده و چه بسا اعتبار سازمان کارفرما را در عرصه توليد و رقابت به خطرمي‌اندازد. از اين رو برخورداري از يک مکانيزم نظام‌مند به منظور مديريت HSE پيمانکاران مي‌تواند تبعات مثبت بسياري را براي کارفرما به ‌همراه داشته باشد.

براين اساس دراين مقاله، روشي براي مديريت HSE پيمانکاران در ۳ مرحله پيش‌ارزيابي، ارزيابي و مديريت HSE پيمانکار مطرح شد و براي هرمرحله وظايف اصلي کارفرما و پيمانکار و نوع اجراي آن وظيفه تعيين شد. هم‌چنين روشي براي تفکيک و سطح‌بندي پيمانکاران در ۳ سطح ۱، ۲ و۳ براساس وسعت کار معرفي شد و شاخص‌هايي براي پيش‌ارزيابي و ارزيابي HSE پيمانکاران، به تفکيک هرسطح مشخص شد.

با به‌کارگيري اين سيستم در عمل، و ترکيب بازخورد از آن، نواقص احتمالي آن برطرف شده و در نهايت بارشد و توسعه چنين سيستمي درسازمان، گامي اساسي در راستاي ارتقای سطح عملکرد HSE، هم در سازمان و هم درگروه‌هاي پيمانکاري سازمان برداشته خواهدشد.

 

منبع: ارايه شده در نهمين همايش ملي تونل